Türkçe dilbilgisi

Türkçe dil bilgisi, Türkçeyi meydana getiren ses, sözcük yapılışı, sözcük hazinesi, anlam değişmeleri, tümce kuruluşu ve yapısı gibi ögeleri inceleyip kurallara bağlayan dil bilgisi bütünüdür.

Yazılı metinlere göre en eski Türkçe, 6-10. yüzyıl arasında Orhun ve Yenisey anıtlarının, Uygurca metinlerin bulunduğu dönemdedir. Bunların Göktürk dilini, 1893 yılında Türkolog Vilhelm Thomsen okudu. Eski döneme ilişkin en önemli eser, Kâşgarlı Mahmud'un Dîvânu Lugâti't-Türk'üdür (1072). Türkiye Türkçesi; Türkiye'de Anadolu ve Rumeli'de, Türkiye dışında ise Kırım, Kıbrıs, Irak, Suriye ve geriye kalan Türk diasporasında konuşulmaktadır.

Bazı önemli kurallar

• Ses bilgisi (fonetik) bakımdan Türkçenin ünlüleri iki kurala uyar: Büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu. İlk hece kalınsa sonraki kalın, inceyse sonraki de ince olduğunda büyük ünlü uyumu, ilk hece düzse sonraki düz, yuvarlaksa sonraki de yuvarlak olduğunda küçük ünlü uyumu. A, ı, o, u kalın; e, i, ö, ü incedir. A, e, ı, i düz; o, ö, u, ü yuvarlaktır.
• Eski Türkçede f, h, j sesleri yoktur.
• Türkçede sözcüklerde erillik, dişilik, nötrlük bulunmaz. Ön ek ve tanımlık yoktur. İki ünlü yan yana gelmez, arada bir sessiz olur. Arapçadan geçen sözcüklerdeki hemze ve ayının sesleri yoktur. Sözcük sonunda b, c, d, g sesleri bulunmaz. Sözcük kökünde üç ünsüz yan yana gelmez.
• Sözcük başında ğ sesi yer almaz. Sözcük, son ekli yapıdadır. Ad ve eylem (fiil) köklerine ek getirilerek sözcük yapılır. Yeni sözcük yapan eklere yapım ekleri, isim ve fiil çekimlerindeki eklere ise çekim ekleri denir. Çekim ekleri, sona eklenir. Türkçede bir sözcük, önce yapım eklerini sonra da çekim eklerini alır. Sonuç olarak; çekim ekinden sonra (birkaç kuraldışı -istisna- hariç) yapım eki gelmez. Çekim ekleri; adda çokluk, iyelik, soru ve durum (hâl) ekleridir. Eylemde (fiil) kişilik (şahıs) ve zaman ekleri, çekim ekidir.
• Neredeyse hiçbir dil, yüzde yüz arı değildir. Türk dili de, tarihi içinde dinî, felsefi, kültürel, ekonomik, bilimsel, teknik olarak yabancı dillerden kelime almıştır.
• Türk dilinde cümlenin başında özne, sonunda yüklem bulunur. Nesne ve tamamlayıcılar (belirteç -zarf- ile ilgeç -edat-) ikincildir. Ek almayan ad, yalındır. Adlar hem tekil hem çoğuldur. Örneğin; “Kitap bilginin kaynağıdır” demek, “Kitaplar bilginin kaynağıdır“ demekle benzer sonucu verir. Tamamlayıcılar ön ad (sıfat) ve adıldır (zamir). Bunlar sayı, üleştirme, kesir, işaret, kişilik (şahıs), soru ifade ederler. En çok kullanılan bağlaç "ki"dir.

Yazarlar

• Türk dili fonetik (ses), morfolojik (şekil), etimolojik (kök), semantik (anlam), sentaks (cümle) yönleriyle incelenmiştir. İlk kitap Bergamalı Kadri'nin Müyessiretül Ulum'udur (1530). Cumhuriyet öncesi gramer yazarları Ahmed Cevdet Paşa, Fuat Paşa, Abdullah Ramiz Paşa, Süleyman Paşa, Ali Nazima, Selim Sabit, Abdurrahman Fevzi, Manastırlı Rıfat, Şemseddin Sami, Necib Asım, Şeyh Vasfi, Hüseyin Cahid, Muallim Naci, Tevfik Ebüzziya, Ahmed Cevad, Anton Tıngır'dır.
• Cumhuriyet bilindiği gibi dilde devrim demektir. 1928'deki Dil Encümeninde Yakup Kadri, Falih Rıfkı, Ruşen Eşref, Fazıl Ahmed, Ahmed Cevad, Ragıp Hulusi, Mehmed Emin, İhsan Sungu ve İbrahim Grantay; alfabe ve gramer reformunun hazırlıklarını yaptılar. 1928'de Latin yazısı kabul edildi, 1932'de Türk Dili Tetkik Cemiyeti kuruldu. 1933-34'te Ahmed Cevad'ın iki çalışması çıktı: Türkçede Kelime Teşkili Hakkında Bir Anket, Ekler Lügatçesi. Cumhuriyetin ilk gramer kitabını yazan İbrahim Necmi Dilmen'dir: Türkçe Gramer (1939).
• 1928'de Atatürk dil bilgisi derslerini kaldırmıştı. 1940'ta Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel, okullarda okutulmak üzere Tahsin Banguoğlu'na bir kitap hazırlattı: Anahatlarıyla Türk Grameri.
• 1941'deki komisyonda Peyami Safa, Halil Onan, Hüseyin Avni Başman, Tahir Nejat Gencan ve Sadullah Sander vardı. Komisyon, ilk ve ortaokullar için Dil bilgisini çıkardı. Bu yıllarda tek kitap usulü vardı. 50-60-70'lerde kitap sayısı çoğaldı: Dil bilgisi (Tahir Nejat Gencan), Dil bilgisi (Beşir Göğüş-Kemal Demiray), Örnek Dil bilgisi (Haydar Ediskun-Baha Dürder), Temel Dil bilgisi (Kemal Demiray), Türk Grameri, 1. Bölüm, Sesbilgisi (Tahsin Banguoğlu), Türk Dilbilgisi (Ahmed Cevad Emre), Türk Dil Bilgisi (Muharrem Ergin), Yeni Türk Dilbilgisi (Haydar Ediskun), Türkçenin Grameri (Tahsin Banguoğlu), Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü (Vecihe Hatiboğlu), Türkçenin Sözdizimi (Vecihe Hatiboğlu). Bu çalışmaların birçoğu TDK desteğiyledir.
• Yabancı bilim adamlarının bu alandaki araştırmalarının en önemlisi, J. W. Redhouse'undur: A Simplified Grammar of Ottoman-Turkish Language (1884).

Kaynakça

Dil bilgisi

• Robert Underhill (1976). Turkish Grammar. Cambridge, MA: MIT Press.
• Kaya Can (1991). Yabancılar İçin Türkçe-İngilizce Açıklama Türkçe Dersleri. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Fen ve Edebiyat Fakültesi.
• Ekrem Čaušević (1996). Gramatika suvremenoga turskog jezika. Zagreb, CRO: Sveučilišna naklada.
• Aslı Göksel & Celia Kerslake (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. Londra: Routledge.
• G. L. Lewis (1967). Turkish Grammar. Oxford University Press. ISBN 0-19-815838-6.
• G. L. Lewis (2000). Turkish Grammar. Oxford University Press.
• Eran Oyal (1986). Kelimelerin Anlamsal ve Yapısal Özellikleri: Konular, Örnekler, Sorular, Açıklama Yanıtlar (ÖSS ve ÖYS için Dil Yeteneği Dizisi 2). Ankara.
• Atilla Özkırımlı (2001). Türk Dili, Dil ve Anlatım. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bengisu Rona (1989). Turkish in Three Months. Hugo's Language Books Limited.
• Gerjan van Schaaik (2001). The Bosphorus Papers: Studies in Turkish Grammar 1996–1999. İstanbul: Boğaziçi University Press.

Sözlükler

• İsmet Zeki Eyuboğlu (1991). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü.
• H.-J. Kornrumpf (1989). Langenscheidt's Universal Dictionary: English-Turkish, Turkish-English. Istanbul.
• Redhouse Yeni Türkçe-İngilizce Sözlük. New Redhouse Turkish-English Dictionary. Redhouse Yayınevi, İstanbul, 1968 (12th ed., 1991).
• Redhouse Büyük Elsözlüğü İngilizce-Türkçe, Türkçe-İngilizce. The Larger Redhouse Portable Dictionary English-Turkish, Turkish-English. Redhouse Yayınevi, İstanbul 1997 (9th printing, 1998).
• Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, expanded 7th edition, 1983.

Diğer

• Aksan, Doğan (Hazırlayan) (1983), Sözcük Türleri, TDK, Ankara, 2. Baskı, 288 s.
• Aksan, Doğan (1978), Türkiye Türkçesinde Gelişmeli Sesbilim, (Hazırlayanlar: Atabay, N-Özel, S., Çam, A.-Pirali, N.), TDK, Ankara.
• Atabay, Neşe-Özel, Sevgi-Çam, Ayfer (1981), Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, TDK, Ankara, 131 s. (2003), Papatya Yayınları.
• Atalay, Besim (Haz.), (Bergamalı Kadri) (1946), Müyessiretü’l-Ulûm, İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul.
• Banguoğlu, Tahsin (1940), Ana Hatları ile Türk Grameri, İstanbul.
• Banguoğlu, Tahsin (1959), Türk Grameri I: Sesbilgisi, TDK, Ankara, 306 s.
• Banguoğlu, Tahsin (1986), Türkçenin Grameri, TDK, Ankara, 2. Baskı, 628 s.
• Bilgegil, Kaya (1984), Türkçe Dil bilgisi, Dergâh Yayınları, İstanbul
• Bozkurt, Fuat (1995), Türkiye Türkçesi, Cem Yayınevi, İstanbul, 552 s.
• Burdurlu, İbrahim Zeki (1982), Uygulamalı Cümle Çözümlemeleri, İstanbul.
• Delice, H. İbrahim, (2003), Türkçe Sözdizimi, Kitabevi, İstanbul, 248s.
• Demiray, Kemal (1964), Türkçe Dil bilgisi, Ankara.
• Demircan, Ömer (1996), Türkçenin Sesdizimi, Der Yayınları, İstanbul, X+196 s, (2002) Der Yayınları.
• Demircan, Ömer (1979), Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni Türkiye Türkçesinde Sesler, Ankara
• Demircan (1977), Ömer, Türkiye Türkiye Türkçesinde Kök-Ek Bileşmeleri, TDK, Ankara
• Deny, Jean (1992), Grammaire de la Langue Turque, Dialecte Osmanlı, Paris, 1920, 1216 s.
• Develi, Hayati (2001), Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1-2, Kitabevi.
• Deny, Jean (1941), Türk Dili Grameri, (Osmanlı Lehçesi), Çev.: Elöve, A.U., İstanbul
• Deny, Jean (1995), Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları, (Çeviren: Oytun ŞAHiN), TDK, Ankara, XII+164 s.
• Dilmen, İbrahim Necmi (1930), Türkçe Gramer, İstanbul, 2 cilt.
• Dizdaroglu, Hikmet (1976), Tümcebilgisi, TDK, Ankara, 522+2 s.(doğru-yanlış cetveli).
• Dizdaroglu, Hikmet (1988), Türkçede Sözcük Yapma Yolları, Ankara, 1962.
• Eckmann, János, Çağatayca El Kitabı, (Çeviren: Günay Karaağaç), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul, XVI+288 s.
• Ediskun, Haydar (1992), Türk Dil Bilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 4. Baskı, 407 s.
• Elöve, Ali Ulvi (Çeviren), (Jean Deny) (1941), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), TDK, İstanbul, XXII+1142+İlâve Doğru-Yanlış Cetveli)+XLI+A-G (İçindekiler).
• Emecan, Neşe (1998), 1960'tan Günümüze Türkçe, İstanbul.
• Emre, Ahmed Cevat (1945), Türk Dil Bilgisi, TDK, İstanbul, XIX+613 s.
• Ergin, Muharrem (1987), Osmanlıca Dersleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 9. Baskı, VIII+124+236+16 s.
• Ergin, Muharrem (1985), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 5. Baskı, XXVIII+407 s.
• Gabain, Annamarie (1988), Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), TDK, Ankara, XXIII+313 s.
• Gencan, Tahir Nejat (1966), Dil Bilgisi, TDK, İstanbul, XV+412 s, (2001), Ayraç Yayınları .
• Göğüş, Beşir (1969), Faydalı Dil Bilgisi, I-II-II, İstanbul
• Göknel, Yüksel (1974), Modern Türkçe Dil Bilgisi, İzmir
• Grönbech, K. (1995), Türkçenin Yapısı, (Çeviren: Mehmet Akalın), TDK, Ankara, 148 s.
• Hacıeminoğlu, M. Necmettin (1984), Türk Dilinde Edatlar, Millî Eğitim Bak., İstanbul, 3. Baskı, VIII+335+1 s.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1991), Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller (En Eski Türkçeden Çağdaş Türk Şivelerine Kadar), Kültür Bak., Ankara, 279 s.
• Hatiboğlu, Vecihe (1981), Türk Dilinde İkileme, TDK, Ankara, 2. Baskı, 120 s.
• Hatiboğlu, Vecihe (1981), Türkçenin Ekleri, TDK, Ankara
• Hatipoğlu, Vecihe (1972), Türkçenin Sözdizimi, Ankara
• Karahan, Leyla (1991), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Karaağaç, Günay (2003), Çağatayca El Kitabı, Akçağ Yayınları.
• Koç, Nurettin (1996), Yeni Dil Bilgisi, İstanbul.
• Kononov, A. N (1956)., Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka, Akademiya Nauk SSSR Institut Vostokovedeniya, Moskva-Leningrad, 569 s.(Tıpıkbasım (2001), Multilingual, İstanbul)
• Korkmaz, Zeynep (1994), Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, TDK, Ankara, Üçüncü baskı, X+92 s.
• Kornfilt, J. (1997), Turkish, London:Routledge.
• Kutluk, İbrahim (1976), Sözcük Türleri I, (D. Aksan-N.Atabay-S.Özel ile), Ankara
• Kükey, Mazhar (1975), Türkçenin Sözdizimi, Ankara
• Lees, Robert B. (1961), The Phonology of Modern Standard Turkish, Indiana University, Bloomington, Mouton and Co. The Hague, Netherlands, VII+76 s.
• Lewis, G.L. (1967), Turkish Language, Oxford University Press.
• Mungan, Güler (2002), Türkçede Fiillerden Türetilmiş İsimlerin Morfolojik ve Semantik Yönden İncelenmesi, Simurg Yayınları.
• Nash, Rose (1973), Turkish Intonation, Mouton.
• Özden, Ragıp Hulusi (1938), Tarihsel Bakımdan ÖzTürkçe ve Yabancı Sözcüklerin Fonetik Ayraçlaır I, İstanbul, 21 s.
• Özel, Sevgi (1976), Sözcük Türleri II, (D. Aksan-N.Atabay ile), Ankara.
• Özel, Sevgi (1977), Türkiye Türkçesinde Sözcük Türetme ve Birleştirme, Ankara.
• Selen, Nevin (1979), Söyleyiş Sesbilimi, Akustik Sesbilimi ve Türkiye Türkçesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Swift, Llyod B. (1963), A Reference Grammar of Modern Turkish, Indiana University, Bloomington, Mouton and Co. The Hague, Netherlands, 267 s.+4 Analyses (Tables).
• Şimşek, Rasim (1987), Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Trabzon.
• Tansu, Muzaffer (1941), Türk Dilinin Entonasyonu: Tecrübi Etüd, Ankara.
• Tansu, Muzaffer (1963), Durgun Genel Sesbilgisi ve Türkçe, Ankara.
• Tekin, Talat (1988), Orhun Yazıtları, TDK, Ankara, XIV+200+23+4 s.(Yazıtların Kopyası)
• Tekin, Talat (1994), Türkoloji Eleştirileri, Doruk Yayınları, Ankara.
• Tekin, Talat (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Kültür Bak. Simurg, Ankara, 192 s.
• Timurtaş, Faruk K. (1987), Osmanlı Türkçesi Giriş I (Eski Yazı—Gramer—Aruz—Metinler), Umur Reklamcılık ve Matbaacılık, İstanbul, 9. Baskı, XVI+232+176 s.
• Timurtaş, Faruk K., Osmanlı Türkçesi Grameri III (Eski Yazı ve İmlâ—Arapça—Farsça—Eski Anadolu Türkçesi), Umur Reklamcılık ve Matbaacılık, İstanbul, 3. Baskı, XV+469 s.
• Timurtaş, Faruk K. (1983), Osmanlı Türkçesi Grameri III, (5. Baskı), Umur Reklâmcılık, İstanbul
• Timurtaş, Faruk Kadri (1994), Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl (Gramer-Metin-Sözlük), Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Şahin, Hatice (2003), Eski Anadolu Türkçesi, Akçağ Yayınları.
• Underhill, R. (1976), Turkish Grammar, Mass: The MIT Press.

Dış bağlantılar

• Curlie'de Turkish dictionaries (DMOZ tabanlı)
• Curlie'de Turkish language (DMOZ tabanlı)
• Turkish tools