Salarca

Salarca, çoğunlukla Çin'in Çinghay ve Kansu eyaletlerinde yaşayan Salar halkı tarafından konuşulan bir Türk dilidir. Türk dillerinin Oğuz kolunun doğu parçasıdır, diğer Oğuz dilleri (Türkçe, Azerice, Türkmence) çoğunlukla Batı ve Orta Asya'da konuşulmaktadır. Salarlar yaklaşık 105.000 kişidir, yaklaşık 70.000'i^[3] (2002) Salar dilini ana dil olarak konuşmaktadır.

Wikimedia Incubator

Wikimedia Incubator'de Salarca Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.

Salarca
Salırça
Ana dili olanlar	Çin
Bölge	Çinghay ve Kansu
Konuşan sayısı	70.000[1]  (2002)
Dil ailesi	Türki diller Oğuz grubu Salarca
Diyalektler	Gaizi (Jiezi) İli Salar Hualong Mengda
Dil kodları
ISO 639-3	slr
Glottolog	sala1264[2]
Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA.

Konuşulan iki ayrı lehçesi vardır. Bunlar Çince ve Tibetçeden etkilenen Çinghay lehçesi, İli vadisine göç edip ilaveten Uygurca ve Kazakçadan da etkilenen İli lehçeleridir. Aynı zamanda Salarcanın Çağatay Türkçesine olan yakınlığı tarihin belli bir döneminde ilişki içerisinde olduklarını gösteriyor.^[4]

Konuşucu sayısı ve yayılımı

Salarcanın 1982 yılında 55.000 kişi tarafından ana dil olarak konuşulduğu bilinmektedir. Çin`de 2000 yılında yapılan nüfus sayımında 104.500 kişinin bu etnik halka ait olduğu tespit edilmiştir.

Günümüzde konuşulan Oğuzcanın en doğuda konuşulan örneğini temsil eder. Salarların (Salur boyu); İpek Yolu üzerinde ipek ticaretinin canlı olduğu zamanlarda batıdan, ipeğin o zamanlar kaynağı olan doğuya, bugünkü yaşadıkları bölgeye yerleştikleri varsayılmaktadır. Göçebe değil yerleşik bir hayat sürdürmüşler ve genelde ipekçilik ve ipek ticareti ile uğraşmışlardır.

Salarların yerleşim yerleri Çin Cumhuriyeti sınırları içinde Qinghai ilinin Xunhua Salar özerk ilçesinde ve Hualong Hui özerk ilçesinde bulunur.

Konuşucuları genelde birden fazla diller konuşur. Salarcanın yanında Çince ve çoğu ayrıca Uygurca konuşur.

Salarlar birçok sınıflandırmalarda komşuları ve diğer bir Türk halkı olan Yugurların üçte biri ile birlikte bir dil birliği olarak gösterilmektedir.

Salarcanın ağızları

,Salarca kendi içinde tutarlı ve ağızları birbirine yakın bir dildir.^[5] Tenişev Salarcayı iki ana diyalekte ayırır: Batı Salarcası ve Doğu Salarcası. Batı Salarcası İli Kazak Özerk ilinde yaşayan Salar halkının konuştuğu ağızdır. Doğu Salarcası ise otonom ilçenin de bulunduğu ana Salarcadır ve nüfus bakımından fazladır.^[6][7] Fakat Doğu Salarcası da kendi içinde Şunhua Salar Özerk ilçesinde konuşulan ağız ve Hualong Hui Özerk ilçesinde konuşulan ağız olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Şunhua Salar Özerk ilçesinde konuşulan ağız da ikiye ayrılır: Gaizi ağzı ve Mengda ağzı. Lin Lianyun ve Han Jianye, Batı Salarcasını da Gaizi ağzına dahil ederek Salarcayı iki gruba böler: Gaizi ağzı ve Mengda ağzı. Mengda ağzı b-Salarcası iken Gaizi (veya Jiezi) ağzı v-Salarcasıdır. Örneğin; İli Salarcasında, Hualong Salarcasında ve Gaizi bölgesinde, kısaca Gaizi ağzında, vol-, Mengda ağzında bol- "olmak" şeklinde yaşar. Ağızlar arasındaki fark şu örneklerle özetlenebilir:^[5] Gaizi ver-, Mengda ber- "vermek"; Gaizi zorıx, Mengda zorax "şapka"; Gaizi dimur, Mengda demur "demir"; Gaizi güzgü, Mengda gusgu "ayna"; Gaizi değ-, Mengda dex- "değmek"; Gaizi yağ-, Mengda yax- "yağmak"; Gaizi yiğne, Mengda yixne "iğne"; Gaizi altı, Mengda alçı "altı"; Gaizi ardı, Mengda arcı "ardı".

Tenişev'in Jiezi ve Mengda karşılaştırması (IPA)[8][9]
Gaizi	/th/	/v/	/e/	/i/	/ɨ/	/ɨ/	/ø/
Mengda	/ʒh/	/p/	/ɑ/	/e/	/ɑ/	/i/	/o/

Hem Gaizi hem Mengda ağzında zaman zaman Oğuzca uzun ünlülere rastlanır.^[8] Salarlar dilin bu özelliğini İli'ye de taşımıştır.^[10]

V-ağzı (Gaizi, Altıyuli, Qinghai Salarcası)

Haidong'da Şunhua Salar Özerk İlçesinde, Hualong Hui Özerk İlçesinde; Sincan'da İli vadisinde konuşulan ve nüfus bakımından baskın Salarca ağızdır.^[9] Jiezi ağzı, Hualong ağzı ve Ili Salar ağzı olmak üzere alt gruplara ayrılır.^[5] Gaizi ya da Jiezi, Altıyuli olarak da bilinir.^[6]

Jiezi ağzı

Jiezi ağzı başta adını aldığı Jiezi mahallesi olmak üzere Çağandüz mahallesini, Señger mahallesini (Qingshui), Akır mahallesini (Baizhuang) ve Jishi mahallesini kapsar. Hualong ilçesinde Gandu mahallesinde konuşulan ağız da Jiezi ağzına dahildir. Nispeten Çinceden daha çok etkilenmiş ağızdır.^[7][9]

Hualong ağzı

Hualong Hui Özerk ilçesinde Çumar ve Ashinu mahallelerinde izole gelişmiş ağızdır. Nispeten daha muhafazakardır ve daha az alıntı kelime içerir.^[7]

İli Salar ağzı (Batı Salarcası)

Salarların Gaizi ağzını konuşan kolu 19. yüzyılın sonlarına doğru eğitim nedeniyle ilk kez İli vadisine göç etmiştir. Fakat asıl göç dalgası 1930'larda Hui lordunun baskıları sonrası gerçekleşecektir. 1953'te ilk sayımlarda İli'deki Salarların sayısı 240 iken 1982'ye gelindiğinde 2945'e çıkmıştır, yani 10 kat artmıştır. 1986'da Salarların az bir kısmı Qinghai'a geri dönmüştür. Sincan İli'de kalan Salarlar ise çevrelerindeki Kazak ve Uygur dillerinden etkilenerek İli Salarcasını oluşturmuşlardır.^[10] Fakat İli Salarları kilometrelerce uzakta olmalarına rağmen, henüz Qinghai'dan ayrılalı kısa bir süre olduğundan, Şunhua'da konuşulan Gaizi ağzını kolaylıkla anlayabilirler. Dilleri anlamakta güçlük çektirecek kadar farklılaşmamıştır, aksine oldukça yakındır.^[9]

Batı Salarcası sahip olduğu Uygur ve Kazak etkisiyle diğer ağızlardan ayrılmaktadır.^[7]

B-ağzı (Mengda/Mınta/Munda, Chiizi, Gansu Salarcası)

Şunhua Salar Özerk İlçesinde Mengda ve Tashapo'da, Gannan Tibet Özerk İlinde Jone'de Dazhuang'da ve Lintan'da Muchang'da konuşulan ağızdır.^[9] Mengda ya da Chiizi, Mınta olarak da bilinir.^[6] Mengda daha sonra mahalle adı oldu.^[5] Hualong ağzı gibi izole gelişmiştir. Hualong ağzı ile birlikte diğer ağızlara nispeten daha muhfazakardır ve daha az alıntı kelime içerir.^[7]

Alfabe

Salarca 10’uncu yüzyıldan sonra uzun süre Arap alfabesi ile yazılmıştır.

1969-1970 yıllarında Latin alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Bu alfabe Uygurların Latin alfabesine benzemekteydi. Günümüzde Salarlar Latin alfabesi kullanmaktadırlar. Dil kodu: SLR' dir.

Salar Latin alfabesi (Salır Latin Oğuş)

А а	B b	C c	Ç ç	D d	Е е	F f	G g
Ğ ğ	H h	I ı	İ i	J j	K k	L l	M m
N n	Ñ ñ	O o	Ö ö	Р р	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	Ü ü	V v	X x	Y y	Z z

Günümüzde Salar gençleri kendi aralarında TB30 ve TB31 olmak üzere latin alfabesinin iki varyantını kullanmaktadırlar. Sosyal medyada oldukça popülerdir.^[11]

TB30

Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg

Ğğ Hh İi Iı Kk Ll Mm Nn Ññ

Oo Öö Pp Qq Rr Ss Şş Tt

Uu Üü Vv Yy Zz

Metin örneği

Aşağıdaki hikâye The folklore of China's Islamic Salar nationality adlı eserde yer alan kiš yiγen ġadïn kiš (Türkçe: insan yiyen kadın) hikâyesinden bir parçadır.^[12][13]

oholdï bir ninor vumiš aŋa kiǰičix anor vara bir gunor ninačux anasini parlïǰani ziden yanbar(r) yarïm yoldï ulïr xari ġadïnkïšor učiramiš xari ġadïnkiščix daš išdende zoğziba(r) bu ninačix yana varǰani aŋnišmiš e xari nina sen eyiŋ bir kiščuγïŋ munda natburi dimiš	Eskiden bir nine varmış. Onun küçük bir kızı varmış. Bir gün ninecik kızıyla pazardan dönmüş. Yarı yolda yaşlı bir kadınla karşılaşmışlar. Bu yaşlı kadın bir taş üzerinde oturuyormuş. Bu ninecik ona yanaşmış: "Hey yaşlı nine burada tek başına ne yapıyorsun?" demiş.

Söz varlığı

Tenişev'e göre Salarcanın kelime haznesine bakıldığında Oğuzca kelimelerin listesi oldukça uzundur: dodaq, gölek, dovşan, geme, yeresen, el, sāğır, aşāğı, bili-, esine-, vusla-... Diğer Türk dillerinden izole geliştiği için eski ve nadir kelimeler korunmuştur: ava, ğañli, yānit, otāce, düle, düü, yanşa-, deyiş-, dum-... Tenişev Salarcanın söz varlığını göç serüveni üzerinden detaylı bir biçimde açıklıyor. Salarcanın Orta Asya'da iken bir temasla Kıpçakçadan etkilendiği görülmektedir: öy, gaçañ, gayda, bol-... Qinghai'a doğru göç ederken, Turfan-Xani bölgesinde budist Uygurlarla etkileşime girerler: ātıq, yalañgadaq, kure, yarmaq, sıdır, poqor, piştik... İslam dinini benimsemelerinden ötürü Arapça alıntılar vardır fakat dildeki Arapça ve Farsça sözcükler diğer Türk dillerindekiyle aynıdır: dunya, zemin... Göçtükleri yerde Moğolca, Tibetçe ve Çince kelimeler ödünçlenmişlerdir. Moğolca ödünçlenmeler Çinceye nispeten azdır. Tibetçe ödünçlenmeler, ortak yaşamın bir ürünü olarak, aile ile ilgili kavramlardır. Çince ise dile öylesine işler ki Arapça kelimelerin yerini alıp terimbilime büyük oranda tesir eder.^[8] İli Salarları İli'ye geç bir dönemde göç ettiği için bütün bu etkileşime dahildir.^[10]

Salarca Söz Varlığı[8][14][15] (Salarca sözcükler TB30 ile yazıya geçirildi.)
Türkçe	Salarca	Türkçe	Salarca	Türkçe	Salarca	Türkçe	Salarca
ben	men	alfabe	oğuş, oquş	anne	ama	altın	altun
sen	sen	kişi	kiş	baba	aba	gümüş	gumuş
o	u	el	el	karı	kine	çocuk	bala
biz	piser	ayak	ayaq	koca	qarsı, güy	kendi	izi
siz	seler	burun	purnı	küçük kız kardeş	siñni	evet	ider
onlar	ular	deve	döye	küçük erkek kardeş	ini	hayır	emes
onun	aniği	eşek	eşek	abla	azı	uzun	uzaq, uzın
büyük	ulı, cadaq	güvercin	gürğünçük	ağabey	gaga	ne	nañ
küçük	kiçi, kici	fare	gemi	oğul	oğul	kim	kem
kalın	qalañ	odun	ağaş, odın	kız	ana, kız	akşam, gece	gece
yemek	yi-	ağaç	dal	torun	sunzi	düşünmek	sumurla-
içmek	iş-	dal	budaq	dede	baba	zaman	zaman
demek	ede-	yaz	yi	nine	nine	ülke	guojia
bakmak	vaq-	kış	qış	öğretmen	örgetgüci	yanak	yañaq
deniz	deñiz	geçen yıl	puldır	öğrenci	oqağucı	yakın	yaqın

Dipnotlar

1. Lewis, M. Paul; Gary F. Simons; Charles D. Fennig, (Ed.) (2015). Ethnologue: Languages of the World (18.18yer=Dallas, Texas bas.). SIL International. 5 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2021.
2. Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Salar". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
3. "Salar". Ethnologue (İngilizce). 21 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2022.
4. Jianzhong, Ma; Stuart, Kevin (1996). ""Stone Camels and Clear Springs" The Salar's Samarkand Origins". Asian Folklore Studies. 55 (2): 287-298. doi:10.2307/1178823. ISSN 0385-2342. 20 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2022.
5. 马伟 (Ma Wei); 朝克 (Chao Ke) (2016), in  濒危语言——撒拉语研究 [Endangered Languages - Salar Language Studies], 青海 (Qinghai): 国家社会科学基金项目 (National Social Science Foundation Project), page 86-87
6. Kaşgarli, Raile ABDULVAHİT (29 Nisan 2018). "SALAR TÜRKÇESİNDEKİ ÇİNCE UNSURLAR". Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature. 4 (2): 428-445. doi:10.20322/littera.409800. 12 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2022.
7. Dwyer, Arienne M. (2007). Salar: A Study in Inner Asian Language Contact Processes (İngilizce). Otto Harrassowitz Verlag. ss. 77-86. ISBN 978-3-447-04091-4. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2024.
8. Tenishev, Edhem (1976). Stroj salárskovo jazyká. Moskova: Nauka. ss. 240-250.
9. Lin, Lianyun (1985). 撒拉语简志 (Çince). Pekin. 20 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2022.
10. Yakup, Abdurishid (2002). An Ili Salar Vocabulary: Introduction and a Provisional Salar-English Lexicon (İngilizce). Department of Linguistics, University of Tokyo. ISBN 978-4-903875-04-0. 12 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2022.
11. Dwyer, Arienne M (2007). Salar: A Study in Inner Asian Language Contact Processes; Part 1: Phonology. Harrassowitz Verlag. ISBN 3-447-04091-2.
12. Ma, Wei (2001). The folklore of China's Islamic Salar nationality. E. Mellen Press. OCLC 606504539.
13. Robbeets, Martin; Cuyckens, Hubert (2013). Shared grammaticalization : with special focus on the transeurasian languages. Benjamins. ss. 248-9. ISBN 978-90-272-0599-5. OCLC 875771914.
14. 马伟, 朝克 (2014). 撒拉语366条会话读本 (Çince). 社会科学文献出版社. ISBN 978-7509753637. 20 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2022.
15. Ma, Chengjun (2010). 撒维汉词典 [Salarca-Uygurca-Çince Sözlük] (Çince). Pekin. ISBN 978-7-105-11268-5. 22 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2022.

Kaynakça

• Dwyer, Arienne M. 1998. The Turkic strata of Salar: An Oghuz in Chaghatay clothes? Turkic Languages 2, 49–83.
• Chen ZONGZHEN, Nurbeg, ZHao Xiangru, (1990). Türkiy Tillarning Selişturma Lugiti, Bei Jing.
• LIN Lianyun, (1985). Sa-la-yu Jian-Zhi, `Ana Çizgileriyle Salarca` Pekin.
• Salarca-Çince, Çince-Salarca Sözlük, CHengdu 1992.

Dış bağlantılar

• The Salar ethnic minority8 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Çin Hükûmetinin Çin`de yasal olarak tanıdığı 55 Etnik gruptan Salarlar`a ait bilgi)
• Salarca örnekler28 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• SALARÇA,OĞUŞ 撒拉尔语文
• 撒拉語^{[ölü/kırık bağlantı]}，2006，大英百科全書，2006年1月30日取自大英線上繁體中文版。

İncubator’daki diğer Türk dilleri Vikipedi’leri

• Gagavuzca Vikipedi10 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Kırımçakça Vikipedi3 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Kumukça Vikipedi3 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Güney Altayca Vikipedi26 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Osmanlı Türkçesi Vikipedi20 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Karaçayca Vikipedi29 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.