Safevî-Rus antlaşması (1717)

Safevi-Rus antlaşması, Temmuz 1717'de Rusya Çarlığı ile Safevi devleti arasında imzalanan bir antlaşmadır. Anlaşma, Safevi Devleti Baş veziri Feteli Han Dağıstani ile Rusya Büyükelçisi Artemi Volinsky arasında imzalandı.^[1] I. Petro, anlaşmayı Temmuz 1719'da onaylamıştır. Safevi hükümdarı Şah Sultan Hüseyin (1694-1722) 1720'de antlaşmayı onaylamıştır.^[2] Bu anlaşma, Safevi devleti ile Rusya arasında imzalanan ilk resmi ikili anlaşmadır.^[3]

Safevi-Rus antlaşması

Tür	Ticaret anlaşması
Yazılma	Temmuz 1717
İmzalanma	Temmuz 1717
Yer	İsfahan
İmzacılar	Artemi Volınski Feteli Han Dağıstani
Taraflar	Rusya Çarlığı Safevîler

Ancak antlaşma imzalandığında Safevi devleti büyük bir iç karışıklık içindeydi ve bu nedenle antlaşma ihmal edilmişti.^[2] Tarihçi Rudi Matthe, "antlaşmanın imzalanmasının ardından çıkan kargaşanın, anlaşmanın uygulanmasını tamamen imkansız hale getirdiğini" belirtiyor.^[2] Birkaç yıl sonra - 1722'de, yani Safevi devleti çöküşünün son aşamasına girdiğinde, Ruslar bu antlaşmanın bir casus belli olduğunu iddia ederek savaşa başladı. Böylece 1721'de Şamahı'daki Rus tüccarlar katledildi ve bu anlaşmaya göre böyle bir olay kabul edilemezdi.^[4]

Arka plan

Şah Sultan Hüseyin

18. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Safevi devleti tüm bölgelerde isyan ve karışıklıklarla kuşatıldı.^[5] Şah Sultan Hüseyin zayıf bir hükümdardı ve devlet yönetiminde yardımcılarının tavsiyesi üzerine hareket etti. Şah Sultan Hüseyin, birkaç av partisi dışında saraydan ayrılmazdı ve ayrıldığında da İsfahan yakınlarında olmayı tercih ederdi.^[6] İnsanlar onu neredeyse hiç görmedi, sadece ona en yakın olan saray mensupları onunla iletişim kurabiliyordu.^[5] Hükümdar oluncaya kadar harem duvarlarının dışına çıkmadığı için dünyayı pek görmedi, bu nedenle iktidara geldiğinde başta Muhammed Bakır Meclisi olmak üzere önde gelen din adamlarının etkisi altına girdi.^[5]

Hırslı bir hükümdar olan I. Petro'nun gözü Safevi devletinin topraklarındaydı. Bunun başlıca nedenlerinden biri Safevi ipek ticaretini ele geçirmekti.^[7] I. Petro'dan önce bile, bazı Rus hükümdarları Safevileri ipeklerini Rusya üzerinden Avrupa'ya göndermeye teşvik etmek istediler. Safevi imparatorluğunun tüccarlarını teşvik etmek için çeşitli kararlar alınmışsa da, bu kararlar genellikle etkisiz kalmıştır. Tüccarlar, mallarını Rusya topraklarından ziyade Osmanlı İmparatorluğu üzerinden Avrupa'ya götürmeyi tercih ettiler, ancak 1711'de I. Petro bu amaçla Safevi tüccarlarına özel ayrıcalıklar tanıyan yeni bir ferman yayınladı, ancak bu ferman da etkili olmadı.^[8]

Elçilik

Tüm girişimlerin başarısız olduğunu gören I. Petro, Artemis Volinsky'yi Safevilere yeni büyükelçisi olarak atadı.^[8] Volinsky'yi Safevilerin başlıca ipek üreten vilayetleri, askerî gücü, tarımı ve doğal kaynakları hakkında ayrıntılı bilgi toplaması için görevlendirdi. Safevi hükümdarını Rus yolu üzerinden ticaret yapmanın avantajına ikna etmesi ve onu Rusya ile bir ticaret anlaşması imzalamaya ikna etmesi gerekiyordu.^[8] Volinsky, böyle bir fikri uygulamak için Rus tüccarların İran içindeki engellerden kurtulmasını şart koşmak zorunda kaldı. Bu anlamda Volynsky'ye Rus tüccarların, Rus tüccarların mallarına el koyan yerel Safevi hükümdarlarının kurbanları olduğunu söylemesini emretti. Ayrıca Rus tüccarların yerel tüccarların entrikalarının kurbanı olmalarını söylemesi emredildi (özellikle Yeni Culfa tüccarları kastedildi). Ayrıca sorunlardan biri de Dağıstanlı haydutlardı. Bazıları geçmişte yakalanmıştı.^[8] Son olarak, Safevi hükûmetinden Yeni Culfa'daki Ermeni tüccarlara Rusya tarafından zaten verilmiş olan imtiyazlarla ilgili "yükümlülüklerini yerine getirmeleri" için baskı yapmasını talep edecekti.^[8]

I. Petro

Volinsky, 1715'te Sankt-Peterburg'dan ayrıldı ve bir yıl sonra Astrahan'a ulaştı ve 1716 sonbaharında Niyazabad'a ulaştı.^{[lower-alpha 1]} Şamahı ve Tebriz'de yerel hakimler tarafından altı ay alıkonulduktan sonra İsfahan'a ulaştı.^[8] Kendi notlarına göre, imparatorluk başkentinde ona karşı verilen mücadele diğer yerlerden "biraz daha iyiydi". Bu sırada Volinsky, protokol kurallarıyla ilgili sorunlar yaşamaya başladı. Bu nedenle, Rus kurallarına göre Volynsky'nin atına binerek Şah'ın mahallesine gitmesi ve itimatnamelerini bizzat şaha sunması gerekiyordu.^[11] Burada bulunduğu süre boyunca sayısız aşağılamanın hedefi olduğu söyleniyor. Matthe'ye göre Safeviler, kabalıkları nedeniyle Ruslardan nefret ediyorlardı.^[12] Volinsky ile Baş vezir Feteli han Dağıstani arasında müzakereler yürütüldü.^[12]

Rusya'nın yakın zamanda Bekoviç-Çerkassky misyonunun bir parçası olarak Hazar Denizi'nin doğu kıyısında surlar inşa ettiği keşfedildiğinde, Rusya'nın askeri planları hakkındaki şüpheler arttı. Gilan yakınlarında Rus gemilerinin görüldüğü söylentileri yayıldı.^[12] Bu olaylardan şüphelenen Safeviler, Volinsky'den bu konuları ve Rusya'nın niyetini açıklamasını istedi. Onun bir casus olduğu sonucuna varan saray mensupları, İsfahan'da uzun süre kalırsa devletin kötü askeri durumu hakkında tam bilgiye sahip olacağını düşündüler. Bu nedenle müzakereler kısa sürdü.^[12] Volinsky'nin bazı talepleri reddedildi. Feteli Han, 1640'lardan beri izlediği politikaya uygun olarak, Osmanlılara karşı ittifak teklifini reddetti. Volinsky, Lezgilerin geçmişte Rus tüccarlara saldırdığını öne sürerek Safevi devletinden tazminat istedi. Lezgilerin Safevi devletinin tebaası olduğunu belirten Feteli han, devlet kurallarına uymadıkları için devletin onlara tazminat vermeyeceğini belirtti.^[12] Feteli han, Volinsky'nin ticaret yapmak için Niyazabad'dan daha uygun bir liman talebini de reddetti.^[13] Feteli han'a göre Rus tüccarlara özel ayrıcalıklar verilmesi, diğer devletlerden tüccarların Safevi İmparatorluğu'na gelmesini engelleyecekti. Rusların yeni bir liman istemesindeki amacının stratejik olduğu da düşünülüyordu. Yoğun müzakerelere rağmen Temmuz 1717'de bir antlaşma imzalandı.

Şartlar

Sözleşmenin şartları şunlardı:

• Ruslar, Safevi imparatorluğunun herhangi bir yerinde ticaret yapabilirdi.
• Safevi devleti topraklarındaki tüm Rusları haydutlara karşı korumayı taahhüt etti.^[14]
• Rus tüccarların Mazenderan ve Gilan eyaletlerinden ipek satın almalarına izin verildi.^[15][14]
• Safevi devleti, tehlikeli bir yol olarak kabul edilen Niyazabad ile Şamahı arasındaki yolda Rus tüccarlara eşlik edecek askerî birlikler tahsis etme sözü verdi.^[15]
• Rusya'nın, konsolosların ve konsolos yardımcılarının kalacağı İsfahan'da (daha sonra Gilan) bir konsolosluk açmasına izin verdi. Konsolosluk 1720'de açıldı.^[15][1]

Sonuç

Antlaşma imzalandığında Safevi devleti büyük bir çalkantı dönemindeydi. Bu nedenle, sözleşmenin şartları göz ardı edildi ve yok sayıldı. Tarihçi Rudi Matthe, Safevi devletindeki büyük kargaşanın antlaşmanın uygulanmasını tamamen imkansız hale getirdiğini belirtiyor.^[14] Safeviler, Volinsky'nin devlet ve ordu hakkında bilgi toplamasını engellemeye çalışsa da, Petro'nun bilmek istediği tüm bilgileri elde etmeyi başardı. Safevi İmparatorluğu'nun ciddi bir düşüş içinde olduğu sonucuna vardı ve Petro'ya verdiği raporda devletin dışarıdan saldırıya uğrayacak kadar zayıf olduğunu belirtti.^[16] Matthe'nin sözleriyle Volinsky, ordunun devleti iç isyancılara ve yabancı saldırganlara karşı savunmadaki yetersizliği olarak gördüğü şeye dikkat çekerek, Safevi devletinin yok oluşunu ileri görüşlü bir şekilde önceden gördü.^[16]

Anlaşma, ikili olarak imzalanan ilk resmi anlaşma olması nedeniyle iki devlet arasındaki ilişkiler açısından ayrı bir önem taşıyordu.^[3] Ayrıca antlaşma sonucunda birçok Rus tüccar Safevi pazarlarına akın etti.^[3] Rusya konsolosluğunun açılması özel önem taşıyan konulardan biridir. Kısa bir süre sonra, konsolosa başka bir şehirde çalışan ve Rus tüccarların himayesinde yer alan bir konsolos yardımcısı katıldı.^[3] Dış pazarlara ipek ihracatı için Rus yolunun kullanılmasına dair bir makale yok.^[3] Matthe, bunun sebebinin Ermeni tüccarların Volinski'ye karşı giriştikleri ve Anadolu'daki yollarını tehlikeye atmamak için gösterdikleri çabanın sonucu olduğunu belirtti.^[17] Volins, Feteli han Dağıstani'nin kendisine "Ermenileri ürünlerini Rusya üzerinden ihraç etmeye zorlayamayacağını" söylediğini söylüyor.

Antlaşmanın imzalanmasından dört yıl sonra, 1721'de Safevi şehri Şamahı, Lezgi haydutları tarafından ele geçirildi ve yağmalandı. Volinsky'nin Petro'ya bildirdiği gibi, bu olay sırasında Rus tüccarların malları ve canları büyük zarar gördü.^[18][19] Raporda ayrıca bu olayın 1717 antlaşmasının şartlarının ihlali olduğu belirtildi. Çünkü bu antlaşmaya göre, topraklarındaki tüm Rusları korumak Safevi devletinin göreviydi.^[18][19] Safevi malikanesinin kaos içinde olduğunu hatırlatan Volinsky, Petro'ya bu kaostan yararlanmasını, antlaşmanın şartlarını ihlal etmesini ve "müttefik Safevi Şahını koruma" bahanesiyle Safevi malikanesine askeri olarak müdahale etmesini tavsiye etti.^[18][19] Kısa bir süre sonra Rusya, Şamahı'daki Rus tüccarlara yönelik bir saldırı bahanesiyle kendi askerî harekâtını başlattı.^[20][17][2] 1722-1723 yıllarını kapsayan sefer, Safeviler ile Rusya arasındaki ticareti durdurmuş ve Astrahan şehrini Volga ticaret yolunun son noktası haline getirmiştir.^[2]

Zend döneminin sona ermesinden sonraki dönemde 1717 Antlaşması, Rusya ile Safevi coğrafyası arasındaki tüm antlaşmalarda temel referans noktası olmuştur. Bu antlaşmadaki iki madde (Rus konsolosunun devlet topraklarında hareket etmesine ve Rusların serbest ticaretine izin veren) sonraki tüm antlaşmalarda tekrarlandı.^[3]

Notar

1. Rusya'da "Nizovoy", Hazar Denizi kıyısında, Şamahı şehrinin kuzeydoğusunda, Derbent'in güneyinde bulunan bir limandı.^[9][10] Matthey'e göre, Hazar Denizi kıyısındaki birkaç geçerli limandan biri olan Niyazabad, ideal bir liman olarak kabul edilemez.^[9]

Kaynakça

1. Rashtiani 2018, s. 165.
2. Matthee 1999, s. 223.
3. Rashtiani 2018, s. 166.
4. Atkin 1980, s. 4.
5. Matthee 2005, s. 27.
6. Axworthy 2010, s. 42.
7. Rashtiani 2018, ss. 166-167.
8. Matthee 1999, s. 220.
9. Matthee 1999, s. 54.
10. Lockhart 1958, s. 577.
11. Matthee 1999, s. 220-221.
12. Matthee 1999, s. 221.
13. Matthee 1999, ss. 221-222.
14. Rashtiani 2018, ss. 165-166.
15. Matthee 1999, s. 222.
16. Matthee 2012, s. 218.
17. Matthee 2005, s. 28.
18. Sicker 2001, s. 48.
19. Kazemzadeh 1991, s. 316.
20. Axworthy 2010, s. 62.

Kaynak

• Atkin, Muriel (1980). Russia and Iran, 1780–1828. University of Minnesota Press. ISBN 978-0-8166-5697-4.
• Axworthy, Michael (2010). The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B. Tauris. ISBN 978-0-85772-193-8.
• Lockhart, Laurence (1958). The Fall of the Safavī Dynasty and the Afghan Occupation of Persia. Cambridge University Press.
• Matthee, Rudolph P. (1999). The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600–1730. Cambridge: Cambridge University Press. s. 120. ISBN 978-0-521-64131-9.
• Matthee, Rudolph P. (2005). The Pursuit of Pleasure: Drugs and Stimulants in Iranian History, 1500–1900. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11855-0.
• Matthee, Rudi (2012). Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. Londra: I.B.Tauris. ss. 1-371. ISBN 978-1-84511-745-0.
• Kazemzadeh, Firuz (1991). "Iranian relations with Russia and the Soviet Union, to 1921". Avery, Peter; Hambly, Gavin; Melville, Charles (Ed.). The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20095-0.
• Rashtiani, Goodarz (2018). "Iranian–Russian Relations in the Eighteenth Century". Axworthy, Michael (Ed.). Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University Press. ISBN 978-0190250331.
• Sicker, Martin (2001). The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-96891-5.