Loading AI tools
Senozoyik Zaman'ın üçüncü ve şu anki dönemi Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Kuvaterner (Dördüncü Zaman), jeolojide yaklaşık son 2,588 ± 0,005 milyon yıllık dönemi kapsayan, Uluslararası Stratigrafi Komisyonunun (ICS) kabul ettiği jeolojik zaman cetveline göre tanımlanmış, Senozoik Zaman'ın sonuncu bölümüdür.[3] Neojen'in sonundan günümüze kadar devam eder.[3] Gayriresmî "Geç Kuvaterner" kavramı, son 0,5–1,0 milyon seneyi kapsar.[4]
| Kuvaterner | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
23,03 ± 0,3 - 2,588 ± 0,04 myö | |||||||||
 Dünya'nın günümüzdeki hâlinin Mollweide projeksiyonu. | |||||||||
| Kronoloji | |||||||||
| |||||||||
| Etimoloji | |||||||||
| Diğer telaffuz(lar) | Kuaterner | ||||||||
| Kullanım bilgisi | |||||||||
| Gök cismi | Dünya | ||||||||
| Bölgesel kullanım | Küresel (ICS) | ||||||||
| Kullanılan zaman çizelgesi | ICS Zaman Cetveli | ||||||||
| Tanım | |||||||||
| Kronolojik birim | Dönem | ||||||||
| Stratigrafik birim | Sistem | ||||||||
| Zaman aralığının resmîyeti | Resmî | ||||||||
| Alt sınırını belirleyen |
| ||||||||
| Alt sınır KSKN | Monte San Nicola Kesiti, Gela, Sicilya, İtalya 37.1469°K 14.2035°D | ||||||||
| KSKN onayı | 2009 (Kuvaterner ve Pleyistosen'in tabanı olarak)[2] | ||||||||
| Üst sınırını belirleyen | Günümüz | ||||||||
| Üst sınır KSKN | Uygulanamaz | ||||||||
| KSKN onayı | Uygulanamaz | ||||||||
| Atmosfer ve iklim verileri | |||||||||
| Atmosferdeki ortalama O2 miktarı | y. Hacimce %20.8 (Günümüzün %104 kadarı) | ||||||||
| Atmosferdeki ortalama CO2 miktarı | y. 250 ppm (Sanayi Devrimi başlangıcındakinin 1 katı) | ||||||||
| Ortalama yüzey sıcaklığı | y. 14 °C (Günümüzün 0 °C yukarısı) | ||||||||
Kuvaterner'in ilk dönemi olan Pleistosen'de büyük ölçüde astronomik etkilere bağlı olarak yüzden fazla sıcak ve soğuk devir yaşanmıştır. Yüksek genlikli ve düşük frekanslı sıcak ve soğuk devirler, Çibanyen başlarından itibaren yaşanmaya başlandı. Bundan dolayı başlıca büyük buzul ve buzul arası devirler, Orta ve Geç Pleyistosen'dedir. Yaklaşık 11.700 yıl önce başlayan Holosen ise hâlen içinde bulunduğumuz devirdir.
Kuvaterner, tipik olarak Milankoviç döngüsü ve ona bağlı iklim ve çevre değişiklilerinden kaynaklanan kıtasal buzun yineleyen biçimde büyüyüp küçülmesiyle tanımlanır.[5][6]
Kuaterner ("dördüncü") periyot, ilk defa Giovanni Arduino tarafından 1759'da Kuzey İtalya'daki Po Nehri'ndeki alüvyal tortulanmaları açıklamak için teklif edilmiştir. 1829'da Jules Desnoyers, Fransa'daki Sen Havzası'nda bulunan ve Tersiyer Periyodu kayaçlarından bariz şekilde daha genç görünen tortulanmalar için bu kavramı kullandı.
Kuaterner Çağı, Neojen Çağ'ın izler ve bugüne kadar devam eder. Bu zaman içinde Pleistosen buzullaşmaları ve günümüzdeki Holosen adı verilen interglasiyel periyot da bulunmaktadır.
Böylece Kuaterner, Kuzey Yarıküre'de buzullanmanın başladığı zaman olup takrîben 2,6 milyon sene evvel başlar. 2009'dan önce Pleistosen, 1,805 milyon sene öncesinden günümüze kadarki zaman olarak tanımlanırdı. Yani bugünün Pleistosen tanımı, 2009 öncesi Pliyosen'in bir kısmını da içine alır.
| Kuvaterner sisteminin bölümleri | ||||
|---|---|---|---|---|
| Sistem/ Dönem |
Seri/ Devre |
Aşama / Çağ |
Yaş (Ma) | |
| Kuvaterner | Holosen | Meghaliyen | 0 | 0.0042 |
| Nortgripiyen | 0.0042 | 0.0082 | ||
| Grönlandiyen | 0.0082 | 0.0117 | ||
| Pleyistosen | Tarantiyen | 0.0117 | 0.129 | |
| Çibanyen | 0.129 | 0.774 | ||
| Kalabriyen | 0.774 | 1.80 | ||
| Gelasiyen | 1.80 | 2.58 | ||
| Neojen | Pliyosen | Piasenziyen | 2.58 | 3.60 |
ICS'nin Ocak 2020 verilerine göre Kuvaterner döneminin alt bölümleri.[7] Holosen için tarihler 2000 yılına göredir (örneğin Grönlandiyen 2000'den 11.700 yıl önce başlamıştır). Nortgripiyen'in başlangıcı için 2000'den 8.236 yıl olarak belirlendi.[8] Megaliyen, 2000'den 4.250 yıl önce başlayacak şekilde ayarlandı.[7] "Tarantiyen" eşit derecede resmi olamayan "Üst Pleyistosen" alt aşamaları/çağları için bir aşama/çağ olarak önerilmiş, resmi olmayan bir addır. Avrupa ve Kuzey Amerika'da Holosen, Blytt–Sernander zaman cetveline göre Boreal öncesi, Boreal, Atlantik, Alt Boreal ve Alt Atlantik dönemlerine ayrılır. Üst veya Geç Pleistosen için birçok bölgesel alt bölümlemeler mevcuttur; genellikle bu bölümler yöresel soğuk (buzul) ve sıcak [buzullararası (interglasiyel)] dönemlerdir. Son Buzul Dönemi, soğuk Genç Dryas alt bölümüyle biter. | ||||
Böylece öne sürülen Pleistosen'in 1,805 milyon sene öncesindeki başlangıcı, önemli buzullaşmaların oluşmasından çok sonraya kalıyordu. ICS, bu problem üzerine Kuaterner teriminin kullanımını tamamen kaldırmayı önerdiyse de Uluslararası Kuaterner Araştırmaları Birliği (İng. İngilizce: International Union for Quaternary Research (INQUA)), bunun kabul edilemez olduğunu ileri sürdü.
2009'da Kuaterner'i Senozoik Zaman'ın en genç periyodu yapmaya karar verildi ve tabanı 2,588 milyon sene öncesine kaydırılarak daha önce Neojen ve Pliyosen Çağ'a ait olarak görülen Gelasiyan bölümü de dahil Kuaterner'e dahil edildi.[9]
Antroposen, insanın Endüstri Devrimi'yle başlayan küresel çevreye etkilerini içeren ve takriben 200 sene önce başlayan üçüncü bir devir olarak teklif edildi.[10] Antroposen, ICS tarafından resmen tespit edilmemiş olmasına rağmen bir çalışma grubu, 2016'da yeni bir epok ya da alt periyot oluşturmayı hedeflemektedir.[11]
Kuvaterner döneminin başlangıcı olan 2,6 milyon yıl öncesi, ilk Homo (insan) türlerinin ortaya çıktığı zamandır. Bu kısa dönemde levha hareketleriyle pek az değişiklik olmuştur.
Kuvaterner dönemine ait jeolojik kayıtlar, daha önceki devirlere kıyasla daha büyük detayla muhafaza edilmişlerdir.
Bu dönemdeki ana coğrafî değişiklikler, buzul devirlerde Boğaz'ın ve Skagerrak'ın ortaya çıkmasıyla Karadeniz ve Baltık Denizi'nin sırasıyla tatlı suya dönüşmesi ve yükselen deniz seviyesiyle tekrar suyun basmasıyla tuzlu su olması; Manş Denizi'nin periyodik olarak dolmasıyla Britanya ile Avrupa karası arasında bağlantı meydana gelmesi; Bering Boğazı'nın periyodik olarak kapanmasıyla Asya ve Kuzey Amerika arasında bir bağlantının meydana gelmesi ve yine Kuzeybatı Amerika'da İngilizce: scabland'lerin buzul sularıyla periyodik olarak su baskınlarına uğramasıdır.
Hudson Körfezi'nin şimdiki uzantıları, Büyük Göller ve Kuzey Amerika'nın diğer önemli gölleri, Kanada Kalkanı'nın son buzul çağdan beri kendini yeniden düzenlemesinin sonucudur; farklı sahiller, Kuaterner boyunca görülmüştür.
Kuaterner iklimi, periyodik olarak buzulların kutuplardan ±40° enleme kadar hareket ettirdi. Pleistosen Dönem'in sonunda büyük hayvanların nesli kuzey bölgelerde hatırı sayılır derecede tükendi. Pleistosen Dönemi'nin sonunda Kuzey bölgelerinde büyük memelilerde büyük bir yok oluş yaşandı. Bütün Dünya'da kılıç dişli kaplan, mamut, mastodon ve gliptodonlar yok oldu. At, deve ve Amerika çitası gibi cinslerin nesli Kuzey Amerika'da tükendi.
Schimper'in 1839'da kullandığı ve 2,58 milyon sene evvel başlayıp günümüze kadar devam edegelen Kuaterner Buzul Çağı döneminde buzullaşma tekrar tekrar görüldü.
1821'de bir İsviçreli mühendis olan Ignaz Venetz bir makale yayınlayarak bu makalede Alplerden hatırı sayılır uzaklıkta bir buzulun geçiş izlerinin bulunduğunu öne sürdü. Önceleri Louis Agassiz adlı başka bir İsviçreli bilim insanınca tartışılan bu görüş, bu fikrin yanlışlığını gösterleye alışırken doğruluğunu ispat etmesiyle sonuçlandı. Bir sene sonra Agassiz, geniş tabanlı etkileri olan büyük bir buzul çağının önceden geçmiş olduğu hipotezini ileri sürdü. Bu fikir, Agassiz'in uluslararası şöhrete sahip olmasına ve Buzul Teorisi'nin kabul edilmesine sebebiyet verdi.
Zamanla ve jeolojinin hassaslaşmasıyla birkaç buzul büyüme ve geriye çekilme döneminin olduğu gösterildi; Dünya'nın eski sıcaklığının bugünden çok farklı olduğu anlaşıldı. Bilhassa Milutin Milanković'in keşfettiği Milankoviç döngüsü, Dünya'ya gelen Güneş ışımasının iklimi kontrol eden ana faktörlerden olduğu esasına dayanır.
Bu zaman zarfında hatırı sayılır buzul büyüme ve çekilmeleri, Kuzey Amerika ve Avrupa'nın büyük kısmı ve Güney Amerika ile Asya'nın bâzı bölümleriyle bütün Antarktika'da tespit edildi. Büyük Göller meydana geldi ve büyük memeli hayvanlar yayıldı. Memelilerin buzul devri 11.700 sene evvel bitince nesli tükendi. Modern insan 190.000 senede gelişti (kaynak: Leakey). Kuaterner periyodunda memeliler, çiçekli bitkiler ve böcekler karara yayıldı.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
