Sanayi Devrimi

Sanayi Devrimi ya da Endüstri Devrimi, bazen Birinci Sanayi Devrimi ve İkinci Sanayi Devrimi olarak ayrılan ve insan ekonomisinin Tarım Devrimi'ni takip eden daha yaygın, verimli ve istikrarlı üretim süreçlerine doğru küresel bir geçiş dönemidir. Büyük Britanya'da başlayan Sanayi Devrimi, yaklaşık 1760'tan yaklaşık 1820-1840 yılları arasındaki dönemde Kıta Avrupasına ve Amerika Birleşik Devletleri'ne yayıldı.^[2] Bu geçiş, elle üretim yöntemlerinden makinelere geçişi; yeni kimyasal üretim ve demir üretim süreçlerini; su gücü ve buhar gücünün artan kullanımını; takım tezgâhlarının geliştirilmesini ve makineleşmiş fabrika sisteminin yükselişini içeriyordu. Üretim büyük ölçüde arttı ve bunun sonucunda nüfusta ve nüfus artış hızında benzeri görülmemiş bir artış yaşandı. Tekstil endüstrisi modern üretim yöntemlerini ilk kullanan sektör oldu^[3] ve tekstil istihdam, çıktı değeri ve yatırılan sermaye açısından baskın sektör haline geldi.

Büyük Britanya'da kömürle çalışan bir buharlı makine örneği. Buharlı makineler Sanayi Devrimi'nde önemli rol oynamışlardır.^[1]

Teknolojik ve mimari yeniliklerin çoğu İngiliz kaynaklıydı.^[4][5] 18. yüzyılın ortalarında Britanya, Kuzey Amerika ve Karayipler'deki kolonileriyle küresel bir ticaret imparatorluğunu kontrol eden dünyanın önde gelen ticari ülkesiydi.^[6] Britanya, Doğu Hindistan Şirketi'nin faaliyetleri aracılığıyla Hindistan alt kıtasında, özellikle de sanayileşme öncesi Babür Bengal'inde büyük bir askeri ve siyasi hegemonyaya sahipti.^{[7][8][9][10]} Ticaretin gelişmesi ve iş dünyasının yükselişi Sanayi Devrimi'nin başlıca nedenleri arasındaydı: 15 Mahkemelerin mülkiyet hakları lehine karar vermesi gibi hukuk alanındaki gelişmeler de devrimi kolaylaştırdı. Girişimcilik ruhu ve tüketici devrimi İngiltere'de sanayileşmenin başlamasına yardımcı oldu ve 1800'den sonra Belçika, Amerika Birleşik Devletleri ve Fransa'da da bu durum taklit edildi.^[11]

Sanayi Devrimi, maddi ilerleme açısından insanlığın tarımı benimsemesiyle kıyaslanabilecek, tarihte önemli bir dönüm noktası oldu.^[12] Sanayi Devrimi günlük yaşamın hemen her alanını bir şekilde etkiledi. Özellikle, ortalama gelir ve nüfus daha önce benzeri görülmemiş sürekli bir büyüme sergilemeye başladı. Bazı ekonomistler, Sanayi Devrimi'nin en önemli etkisinin Batı dünyasındaki genel nüfusun yaşam standardının tarihte ilk kez istikrarlı bir şekilde artmaya başlaması olduğunu söylerken diğerleri 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyıla kadar anlamlı bir şekilde iyileşmeye başlamadığını belirtti.^[13][14] Sanayi Devrimi ve modern kapitalist ekonominin ortaya çıkışından önce kişi başına düşen GSYH genel olarak istikrarlıyken, Sanayi Devrimi kapitalist ekonomilerde kişi başına düşen ekonomik büyüme dönemini başlattı. Ekonomi tarihçileri, Sanayi Devrimi'nin başlangıcının, hayvanların ve bitkilerin evcilleştirilmesinden bu yana insanlık tarihindeki en önemli olay olduğu konusunda hemfikirdir.

Nedenleri

Düşünsel nedenlerin yanında Sanayi Devrimi'ni doğuran diğer unsurlar şunlardır:

• Hızlı nüfus artışıyla birlikte 16. yüzyıldan başlayarak Avrupa'nın nüfus verilerinde artış sağlamıştır.
• Tarımdaki gelişmeler bu sektördeki nüfus ihtiyacını azaltarak bu nüfusun kentlere göç etmesine neden olmuştur. Böylece kent sanayisine hazır iş gücü ortaya çıkmıştır.
• Yaşam düzeyi yükselmiş aynı zamanda eskiden lüks sayılan şeker, kahve, çay gibi mallar artık orta sınıf ve alt sınıflar için doğal bir gereksinim olmaya başlamıştır. Bu da dolaylı olarak tüketim malı talebinde artışa neden olmuştur.

Samuel Crompton tarafından icat edilen ip eğirme makinesinin günümüzde kalan tek örneği

• Geniş çaplı kaynak sömürü anlayışı Sanayi Devrimi'nin en önemli finans kaynağı olmuştur. Gerek İspanyollar tarafından sömürülen Orta Amerika altınları; gerekse de İspanyol gemilerini vuran, sömürge devletine ait olan İngiliz gemileri Avrupa'ya tonlarca altın getirmiştir. Bütün bu yaşananlar 16. ve 17. yüzyıllarda, Sanayi Devrimi'ne götüren süreçleri desteklemiştir.
• Hindistan'da 23 Haziran 1753 tarihinde Fransız birliklerini savaş alanında yenen İngilizler (Plassey Muharebesi), Babür imparatorlarının devasa hazinesine el koymuştur. Bu hazinenin İngiltere'ye taşınmasıyla bu ülke ekonomisinde ortaya çıkan para ve finans olanaklarının, dokuma ve buhar makineleriyle ilgili tüm teknik buluşların 1758 ve 1791 tarihleri arasında gerçekleşmesini açıklamada birincil argüman olduğu söylenebilir. 18. ile 19. yüzyıllar arasında oluşmuştur.
• Sömürgecilik: Avrupa ülkeleri yeni koloniler oluşturarak buradan getirdikleri malları sanayide kullanmaya başlamışlardır. İşlenen mallar tekrar sömürge ülkelerine satılmıştır.
• Bankacılık ve sigortacılık çalışmalarının önemi artmıştır.
• Küçük burjuvazinin gelişmesi ve orta sınıfın zenginleşmeye başlaması bir itici kuvvet olmuştur.
• Kapitalizm: Orta sınıfın zenginleşmesi sürecine paralel olarak kapital birikimi oluşmaya başlamıştır. Böylece yeni yatırım alanları aranarak gerekli görülen noktalara yatırımlar yapılmıştır.
• Taşıma ve teknolojide meydana gelen gelişmeler.
• Protestan reformu ve "Bugün çok çalışıp yarını düşünmek" öğretisinin önemli bir değer olarak yerleşmiştir.
• 17. yüzyılda Aydınlanma Çağı'nda aklın başat konumu ve bilimsel bilginin akıl yoluyla inşa edilme süreci hakim olmuştur.
• Bilimsel yöntem ve rasyonel düşünme ilkelerinin bilimleri ortaya çıkarması ve teknolojik gelişmeleri etkilemesine olanak sağlamıştır.
• Fransız Devrimi aracılığıyla sanayi toplumuna uygun siyasal bir yapılanmanın temellerinin atılması amaçlanmıştır.

İngiltere'de Sanayi Devrimi

Sanayi Devrimi'nin önce İngiltere Manchester'da başlamasının başlıca sebepleri şunlardır:

• İngiltere'de uzun süredir bir anayasal monarşi düzeni oluşmuştur. Bu düzenin temelinde mülkiyet hakkının ve bireysel hak ve özgürlüklerin korunması öne plana çıkmıştır.
• 18. yüzyıl İngiltere'si zaten dünyanın mali merkezi konumunda ve borsa ve bankacılık sektörleri açısından diğer ülkelerden çok ileri bir konumda yer almıştır.

Barrow Hematite Çelik Sanayi, Sanayi Devrimi'nde dünyadaki en geniş çaplı demir ve çelik üretimini yapan firma.

• Parlamento, kapitalizm ilkeleri doğrultusunda iç piyasada özgür rekabeti önleyici bütün engelleri kaldırmıştır.
• İngiltere, sanayi için gerekli en temel hammaddeler olan kömür ve demir yönünden zengin yeraltı kaynaklarına bünyesinde bulundurmaktaydı.
• İngiltere, dünyanın en büyük sömürge imparatorluğu konumundaydı. Bu da ona ham madde kaynakları ve üretilmiş mallar için geniş pazar olanağı sağlamıştır.
• Kraliyet donanması ve güçlü ticaret filoları, taşımacılığı daha kolay hale getirmiştir.
• İngiltere Avrupa'da Rönesans döneminden beri dokumacılık sanayisinde zirve noktalardaydı.
• İngiltere bir ada ülkesidir. Bundan dolayı Avrupa’daki derebeylik mücadelesi, savaşlar, mezhep kavgaları gibi olaylardan uzak kalmıştır.

Fabrika sistemi ile üretim, talep artışı doğrultusunda bir gereksinim olarak ortaya çıkmıştır. Büyük makineler ev üretimi için elverişsiz durumdaydı. Bu nedenle evler yerine işçilerin makinelerin bulunduğu büyük binalara giderek çalışma sistemi, başka bir deyişle fabrika sistemi süreç içinde meydana geldi.

Fabrika sistemi hızlı üretim gibi olumlu sonuç yanında sosyal açıdan olumsuz birtakım sonuçlar da doğurmuştur. Erkek işçiler yanında, onların yerine (daha ucuza çalıştıkları için) çocuk ve kadınlar çalıştırılmaya başlanmıştır. 20 saate kadar varan iş saatleri küçük çocuk ve kadınlar üzerinde kötü etkiler bırakmıştır.

Buna rağmen ücretler yetersiz kalmıştır. İşçilerin kalifiyeli olması önem arz etmiyordu. Makineler tekdüze, basit, mekanik hareketler yapabilen herkesle çalışabiliyor durumdaydı. Kalifiyeli işçilerin normal ücretle iş bulma imkanları kısıtlanmıştır.

Teknolojik gelişmeler

• Buharlı makine, Sanayi Devrimi'nin en önemli gelişmelerinden birisidir. 1763'te James Watt, İskoçya'da buharla çalışan makineyi bulmuştur. Bu makinenin gelişmiş biçimi, makine çağının gerçek başlangıç noktasını oluşturmuştur.

Marshall keten atölyesi

• 1807'de Robert Fulton adındaki Amerikalı buharlı makineyi gemilere uygulamıştır. 1840'ta ilk düzenli okyanus ötesi buharlı gemi seferleri başlamıştır.
• 1812 tarihinde buharlı makine ilk kez lokomotiflerde kullanılmaya başlanmıştır.
• 1844'te Samuel Morse Amerika Birleşik Devletleri'nde ilk ticari amaçlı telgraf servisini hizmete sokmuştur.
• 1876'da Alexander Graham Bell telefonu icat etmiştir.
• Tarım teknolojisinde gelişmeler başlamıştır. Almanya bu alandaki gelişmelere öncülük etmiştir. Almanlar pancardan şeker çıkarma tekniğini keşfetmişlerdir. Bir başka Alman kimyager suni gübreyi bulmuştur. 1834'te bir Amerikalı mühendis bir biçerdöveri icat etmiştir. Tarımsal üretimde yaşanan bu hızlanma sonucu 1870'lerden sonra konserve yiyecek imalatı hızlı bir biçimde artış göstermiştir.
• 1830 ve 1860 yılları arasında İngiltere'de daha etkili maden tasfiye yöntemlerinin geliştirilmesine paralel olarak kömür üretimi hızlı bir artış göstermiştir. yüksek demir ve çelik talebi bu yöntemler sayesinde kolayca karşılanabilmiştir.
• Bu üretim sayesinde 1800 ve 1830 yılları arasında köprü, kanal, demir yolu gibi inşaatlar hızla artmıştır. 1850'lere kadar genelde İngiltere'nin tekelinde olan Sanayi Devrimi, bu tarihten sonra tüm Avrupa'yı ve Amerika Birleşik Devletleri'ni etkisi altına almıştır. Günümüzde ise gelişmekte olan ülkelere doğru bir yönelim gözlenmiştir.

Sonuçları

Batı'nın toplumsal sınıf yapısında değişmeler

Sanayi Devrimi; 18. yüzyılda, önce İngiltere'de başlayan demir ve kömürün asıl enerji kaynağı ve hammaddeyi oluşturduğu bir makineleşme çağıdır. Kömür, buhar ve makinenin birleşiminin ortaya çıkardığı Sanayi Devrimi önemli ekonomik, siyasal ve toplumsal dönüşümlere neden olmuştur. Batı Dünyası bir şehir toplumu hâline gelmiştir. Kırdan şehre göç olmuştur ve bu nüfus, gelişmiş fabrika sistemlerindeki çalışan iş gücü kitlesinin oluşmasına sebep olmuştur.

Sanayi Devrimi, Avrupa'da burjuva sınıfının yapı değiştirmesine ve yeni bir işçi sınıfının doğmasına yol açmıştır. Eski burjuva sınıfına fabrika sahipleri de katılmıştı. Burjuva sınıfı artık her ülkede en zengin sınıf haline gelmiştir. Ancak ülkelerin çoğunda orta sınıf pek çok siyasal ve sosyal haklardan mahrum bırakılmıştır. Bu haklarını elde etmek için 19. yüzyılın sonlanmasını beklemek zorunda kalmışlardır.

Sanayi tesislerinde çalışan çocuk işçiler

Avrupa'da Sanayi Devrimi öncesinde de bir işçi sınıfı varlığını göstermiştir. Bu sınıf her zaman çoğunlukta ancak bilinçsiz bir düzene sahipti. Sanayi Devrimi sonucunda işçi sınıfı bilinçlenmeye başlamıştır. Toplumların hemen hepsinde en kalabalık sınıfını oluşturmuştur. İşçi sınıfı, yoğunluğuna karşın ekonomik ve siyasal haklardan mahrumdur. Ücretleri düşük, yaşama ve çalışma koşulları elverişsizdir. Çalışma saatleri uzun, fabrikalar havasız ve her türlü sağlık koşullarından uzak bir özellik göstermiştir.

Siyasal açıdan oy hakları yoktur. Sendikalaşma ve grev yasaktır. Ancak işçiler artık bu durumun farkındadır ve bilinç sahibi olmuşlardır.

Sosyalizmin gelişmesi

Sanayi Devrimi'nin yarattığı işçi sınıfı hakları ile ilgili olarak sosyalizm görüşü ortaya çıkmıştır. Bu görüş önceleri ütopik sosyalizm olarak gelişmiştir. Daha sonra Karl Marx ve Friedrich Engels sosyalizmi geliştirerek bilimsel sosyalizmi ortaya koymuşlardır. Buna göre toplumsal tabakada iki sınıf vardır; üretim güçlerini elinde bulunduran burjuva, emeklerini satarak yaşamak zorunda kalan proletarya. Sermayeyi elinde bulunduran burjuva azami kârını gerçekleştirmek için artı değerden işçilere asgari düzeyde ücret veriyor.

Kentleşme ve nüfus artışı

Sanayi Devrimi'nin bir başka etkisi de nüfus artışı konusunda olmuştur. Sanayileşme sayesinde tarım makineleşmiş, böylece aynı miktar toprak daha fazla insanı besleyebilir hale gelmiştir.

Ayrıca kent sanayi, tarım sektörü dışındaki insanlara iş sağlayarak daha fazla insanı besleyebilir duruma gelmiştir.

Sanayi Devrimi kentlerde nüfusun yoğunlaşmasına neden olmuştur. Amerika Birleşik Devleti, 1920'lerde nüfusunun yarısı kentlerde varlığını sürdürmekteydi. Kentleşme önemli sorunları da beraberinde getirmiştir. Gecekondu bölgeleri fazlalaşmıştır. Bu bölgeler pis ve kalabalık hale gelmiştir.

Kitle toplumu

İşçilerin fabrikalarda toplanması ve fabrikaların da kentsel alanlarda fazlalaşmasıyla birlikte giderek kentler kırsal alanları içine çekmeye başlamıştır. Bu gelişme tıp bilimindeki yeniliklerle ortaya çıkan nüfus artışı ve bu nüfusu doyurmak için gıda maddesi bulma çabalarıyla birleşmiştir. 20. yüzyılın değişmez özelliği olan kitle toplumu tarihteki yerini almıştır.

Batı Dünyası bir şehir toplumu hâline geldi. Kırdan şehre göç oldu ve bu nüfus, gelişmiş fabrika sistemlerindeki çalışan iş gücü kitlesini oluşturdu.

Kaynakça

1. Watt buhar motoru görüntüsü: Bir UPM'nin (Madrid) Endüstri Mühendisleri Üstün Teknik Okulu'nun lobisinde bulunur.
2. "Industrial History of European Countries". European Route of Industrial Heritage. Council of Europe. 23 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2021.
3. Landes, David S. (1969). The Unbound Prometheus. Press Syndicate of the University of Cambridge. ISBN 978-0-521-09418-4.
4. Horn, Jeff; Rosenband, Leonard; Smith, Merritt (2010). Reconceptualizing the Industrial Revolution. Cambridge MA, London: MIT Press. ISBN 978-0-262-51562-7.
5. E. Anthony Wrigley, "Reconsidering the Industrial Revolution: England and Wales". Journal of Interdisciplinary History 49.01 (2018): 9-42.
6. Reisman, George (1998). Capitalism: A complete understanding of the nature and value of human economic life. Jameson Books. s. 127. ISBN 978-0-915463-73-2.
7. Tong, Junie T. (2016). Finance and Society in 21st Century China: Chinese Culture Versus Western Markets. CRC Press. s. 151. ISBN 978-1-317-13522-7.
8. The Islamic World: Past and Present. 1: Abba – Hist. Oxford University Press. 2004. s. 174. ISBN 978-0-19-516520-3. 16 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2024.
9. Ray, Indrajit (2011). Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757–1857). Routledge. ss. 7-10. ISBN 978-1-136-82552-1. 16 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2024.
10. Landes, David (1999). The Wealth and Poverty of Nations. W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-31888-3.
11. Kiely, Ray (November 2011). "Industrialization and Development: A Comparative Analysis". UGL Press Limited: 25-26.
12. North, Douglass C.; Thomas, Robert Paul (Mayıs 1977). "The First Economic Revolution". The Economic History Review. 30 (2): 229-230. doi:10.2307/2595144. ISSN 0013-0117.
13. Feinstein, Charles (Eylül 1998). "Pessimism Perpetuated: Real Wages and the Standard of Living in Britain during and after the Industrial Revolution". Journal of Economic History. 58 (3): 625-658. doi:10.1017/s0022050700021100.
14. Szreter & Mooney; Mooney (February 1998). "Urbanization, Mortality, and the Standard of Living Debate: New Estimates of the Expectation of Life at Birth in Nineteenth-Century British Cities". The Economic History Review. 51 (1): 104. doi:10.1111/1468-0289.00084.