Pul (posta)

Posta pulu, posta gönderilerinde posta ücretinin ödendiğini göstermek amacı ile kullanılan bir tarafı yapışkanlı, diğer tarafı çoğunlukla resimli ve yazılı kâğıt etiket. Posta pulları geçmişte gönderinin posta ücretini ödemenin en çok kullanılan şekliydi. Günümüzde ise gönderiler çoğunlukla damga makinesinden geçirilmekte ve kâğıt pul taşımamaktadır. Ayrıca posta idareleri tarafından hazırlanan antiye zarf ve antiye kart gibi ayrıca ek bir ücret veya pul gerektirmeyen yazı malzemeleri de postada kullanılmaktadır.

1930'lu yıllarda kullanılan Pul Albümlerinden örnek sayfa

Bir pul koleksiyonundan Gine Cumhuriyeti'ne ait pullar

İlk olarak Birleşik Krallık'ta, 6 Mayıs 1840 tarihinde kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de ise Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1 Ocak 1863 tarihinde kullanılmaya başlanmıştır.

Posta pulları ayrıca pul koleksiyoncuları tarafından satın alınarak biriktirilen çok popüler bir koleksiyon aracıdır. Zarf, kart, damga, posta kartı ve benzeri posta ile ilgili her türlü malzeme dünya çapında yüz milyona yakın olduğu tahmin edilen koleksiyoncu tarafından toplanır. Posta pulları filatelistler tarafından incelenerek pulların dantelleri, kâğıtları, mürekkepleri ve benzeri diğer teknik özellikleri araştırılır; pulların posta merkezlerine dağıtılması da filatelinin araştırma alanları arasındadır.

Tarih

"Penny Black", dünyanın ilk posta pulu

Dünyada posta idareleri tarafından çıkartılan ilk posta pulu konusunda tartışmalar olmakla birlikte, genel kabul gören Birleşik Krallık ve İrlanda'da posta reformcusu Rowland Hill tarafından başlatılan çalışmalar sırasında kullanılmaya başladığıdır. O zamana kadar postayı alan posta ücretini ödüyordu. Sonradan postayı gönderenin posta ücretini ödemesine ve bu ücretin ödendiğini göstermek için gönderinin üzerine posta pulu yapıştırılmasına karar verilmiştir. 1 Mayıs 1840 tarihinde ilk posta pulu olan "Penny Black" satılmaya başlanmıştır; ancak postada geçerliliği 6 Mayıs 1840 tarihi ile başlamıştır, birkaç gün sonra ise "İki penilik mavi" pul çıkartılmıştır. Her iki pulun üzerinde genç Kraliçe Viktorya'nın resmi bulunmaktadır. Bu ilk çıkan pullarda dantel bulunmamakta idi (imperforated) ve makas ile kesilip ayrıldıktan sonra kullanılmaları gerekiyordu, ayrıca pulların üzerinde Birleşik Krallık'ın adı bulunmamaktadır, bugün bile pullarının üzerinde ülke adı belirtilmeyen tek ülke Birleşik Krallık'tır.^{[kaynak belirtilmeli]}

1863 Tuğralı 1k tetbeş dörtlü blok Osmanlı posta pulu

Osmanlı İmparatorluğu zamanında kurulan posta sistemi Bosna-Hersek'ten Yemen'e, Kafkasya'dan Libya'ya bugün bağımsız devlet haline gelen 23 ülkede organize posta taşımacılığının başlangıcı kabul edilmektedir. İlk Türk posta pulları ise 1862 yılında Darbhane-i Amire'de taş baskı (litografi) tekniği ile basılmıştır. Değişik kalınlıklardaki kâğıtlar üzerine basılan pullar elle boyanmış ve zamklanmıştır, ayrıca sahtekarlıkları azaltabilmek için Nezaret-i Maliye tarafından üzerlerine eski yazı ile "Nezaret-i Maliye-i Devlet-i Aliye" yazılı kırmızı veya mavi renkli kontrol damgası vurulmuştur. Pulların posta gönderilerinde kullanılması ise 1 Ocak 1863 yılında başlamıştır. Pulların üzerinde dönemin padişahı Sultan Abdülaziz'e ait tuğra bulunmaktadır, tuğranın altındaki hilalin içinde ise Devlet-i Aliye-i Osmaniye yazılıdır. Bu pullarda dantel bulunmamakta idi ve makas ile kesilerek ayrılıp gönderilere yapıştırılması gerekiyordu.

Posta pullarının kullanılmaya başlaması o gün için iletişimde bir devrim yaratmıştır denilebilir, Birleşik Krallık'ta pul öncesi dönemde 1839 yılında 82 milyon posta gönderisi yollanmasına karşılık pul sonrası dönemde 1841 yılında bu sayı 170 milyon olmuştur. Bugün ise Birleşik Krallık'ta her yıl yaklaşık 20 milyar posta gönderisi yollanmaktadır.

Posta pulu tasarımı

Sekizgen 1898 Teselya Hatıra Serisi

Pullar alışılagelen kare veya dikdörtgen şekillerin dışında daire, üçgen, beşgen veya sekizgen şekillerinde de basılmışlardır.

Sierra Leone ve Tonga kendinden yapışkanlı pulları çıkaran ilk ülkeler arasındadır, hatta bunlar arasında meyve şekilli pullar bulunmaktadır. Bhutan ise üzerinde, ulusal marşlarını içeren, çalınabilir bir kayıt bulunan bir pul çıkartmıştır. Ayrıca pullar kâğıt dışında maddelerden de yapılmışlardır, kabartmalı folyo (bazen altın) sıkça kullanılmıştır; İsviçre kısmen dantelden bir pul ve kısmen tahtadan başka bir pul yapmıştır; ABD plastikten bir pul üretmiş, Doğu Almanya tamamıyla sentetik kimyasallardan oluşmuş bir pul çıkartmıştır. Hollanda ise gümüş folyodan yapılmış bir pul çıkartmıştır.

Pul cinsleri

• Sürekli pul: Çok büyük miktarlarda ve çoğunlukla iki renkli olarak basılan pullar.
• Anma pulu: Bir olayı veya kişiyi anma amacı ile çıkarılan üzerinde o olay ve kişiye ait resimler bulunan pullar.
• Ek değerli pul: PTT tarafından yılda iki defa çıkarılan ve ek gelirleri Kızılay ile Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumuna verilen pullar.
• Resmi pul: Sadece resmi kuruluşlar tarafından posta ücretlerinin ödenmesi için kullanılabilen pullar.
• Uçak postası pulu: Uçak postası hizmeti ödenmesi için çıkartılan pullar. Üzerinde uçak kelimesi olabileceği gibi sadece uçak profili veya uçak resmi olan pullarda çıkartılmıştır. Amerikan Scott kataloğunda ayrı bir sınıflandırma olmasına karşılık, Avrupa ve Türkiye pul kataloglarında böyle bir sınıflandırma bulunmaz.
• Takse pulu: Posta ücreti ödenmeyen veya eksik ödenen gönderilerinden alınan cezalı posta ücretinin ödenmesi için çıkartılan pullar.
• Millî Müdafaa pulu: İkinci Dünya Savaşı döneminde devlete ek gelir sağlamak için posta gönderilerinden alınan vergilerin ödenmesinde kullanılan pullar.
• Otomat pulu: PTT tarafından bir dönem denenen, pul veren makineler yani otomatlar tarafından basılan pullar.
• Kişisel pul: PTT tarafından gerçek ve tüzel kişiler için kişiye özel basılan, gerek postada gerekse hatıra amaçlı kullanılan pullar. Filatelistler tarafından kınanan ve pek çok sakıncası olan bu uygulama ile PTT gelir sağlamayı amaçladığı iddiasındadır.
• Yardım dernekleri pulları: 1958 öncesinde özel kanun ile bayram günleri posta gönderilerinde kullanılması zorunlu olan Kızılay, Çocuk Esirgeme Kurumu ve Türk Hava Kurumuna yardım amaçlı pullar.

İlk Gün Zarfı

İng. First Day Cover

Ana madde: İlk gün zarfı

1923 İzmir İktisat Kongresi İGZ.

Bir pul setinin çıkartıldığı ilk gün pul seti bir zarfa yapıştırılıp o gün için hazırlanan özel hazırlanan bir hatıra damgası ile damgalanırlar bu zarfa İlk Gün Zarfı (kısaltılmış olarak İGZ - İng. FDC) denir; bu şekilde hazırlanan zarflar Posta idaresi tarafından satışa çıkarılır. İlk Gün Zarfları (İGZ) ayrıca bileşen parçalarından pul koleksiyoncuları tarafından da hazırlanmaktadır. Bu zarflarda genel olarak pullardaki konuya uyan tasarımda çizimler, süslemeler veya resimler bulunur. Türkiye'de 1950 ile 1980 yılları arasında İGZ'ler PTT tarafından değil filateli dernekleri, pul tüccarları ve PTT çalışanları yardım derneği tarafından hazırlanmıştır. 1981 yılından beri İGZ'ler PTT tarafından hazırlanmaktadır. Ancak PTT çok nadir olarak bazı serilere ait zarfları hazırlamamıştır, bu zarflar daha zor bulunmakta ve daha yüksek fiyatlar ile satılmaktadır.

Koleksiyonculuk

Ana madde: Pul koleksiyonculuğu

Pul koleksiyonculuğunun popüler bir uğraşı olması nedeni ile koleksiyonculara satmak amacı ile pul çıkartılması dünyada yaygınlaşmaktadır. Postada kullanmak için değil koleksiyonculara pul satmak amacı ile pul ürettiği bilinen ülkeler vardır, bu ülkelerin hükûmetleri pullardan önemli ölçülerde gelir sağlayabilmektedir. Bu şekilde posta macı ile değil koleksiyonculara satmak için pul çıkaran ancak pul çıkartma politikaları göreceli olarak tutucu olan Lihtenştayn ve Pitcairn Adası gibi bazı yerlere koleksiyoncular tarafından hoşgörü gösterilmektedir; ancak benzeri politikalar uygulamayan ülkeler koleksiyoncularca kınanmaktadır. Bu konuda koleksiyoncuları suistimal eden Birleşik Arap Emirlikleri'ni oluşturan emirlikler tarafından çıkartılan pullar bilgi sahibi koleksiyoncular tarafından tercih edilmemektedir. Özellikle 1960'lı yıllarda Barody Pul şirketi başta emirlikler olmak üzere bazı ülkelerin adına çok yüksek sayılarda pul üretmek üzere sözleşmeler yapmıştır bunun sonucu olarak bu ülkelerin adı kötüye çıkmıştır.

Yüzlerce ülkenin pek çok sayıda pul çıkarması nedeni ile 2000 yılında 400 000 çeşit pul basılmış durumdaydı, son yıllarda ise dünya üretimi yılda 10 000 çeşit civarındadır.

1966 yılında Endonezya Cumhuriyeti'ne ait pullar

Önemli Seriler

• Ankara Hükûmeti-Türkiye Cumhuriyeti geçiş dönemi
  • Adana anma pulları
  • Cenova baskısı pullar
• Türkiye Cumhuriyeti dönemi
  • Ayyıldız posta pulları
  • Lozan Sulh Antlaşması anma pulları
  • XII. Uluslararası Kadın Hakları Cemiyeti Kongresi anma pulları
  • Atatürk'ün ölümünün 1. yıldönümü anma bloğu
• Kıbrıs Türk pulları
  • Cemaat Meclisi sosyal yardım pulları
  • Türkiye Cumhuriyeti'nin 50. yılı anma pulları

Ayrıca bakınız

• Pul koleksiyonculuğu
• Konulu pul koleksiyonculuğu

Dış bağlantılar

• Stamp Collecting News 18 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Dünyada yeni çıkan pullar ile ilgili bilgiler (İngilizce)
• Posta pullarının tarihi ve pul koleksiyonculuğu(İngilizce)5 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Amerikan Filateli Topluluğu - American Philatelic Society (İngilizce) 30 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

İsviçre Posta Kurumu Pul Örnekleri

• Flowers (Çiçekler): 1, 2, 3, 4 11 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 5 12 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 6, 7 10 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 8
• Night Animals (Gece Hayvanları): 1 10 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2, 3, 4
• Wild Animals (Yaban Hayvanları): 1, 2 11 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 3, 4

Görseller