Filomela

Filomela (İngilizce telaffuz: [ˌfɪləˈmiːlə]) ya da Filomel (İngilizce telaffuz: [ˈfɪləˌmɛl]; Grekçe: Φιλομήλη, Philomēlē), Yunan mitolojisinde yer alan küçük bir figürdür. Batı kanonunda edebi, sanatsal eserlerde ve müzik eserlerinde doğrudan ve figüratif bir sembol olarak sıklıkla anılır.

Tereus'un Filomela'ya tecavüzü, Ovidius'un Dönüşümler'inin 1562 yılına ait baskısında Virgil Solis tarafından yapılan bir kabartma (VI. Kitap, 519–562).

Zeuxippe ile Atina Kralı I. Pandion'un iki kızından küçüğü olan Filomela, "Atina'nın prensesi" olarak nitelendirilmektedir. Ablası Procne, Trakya Kralı Tereus'un karısıdır. Efsanenin çeşitli varyasyonları olsa da genel kanıya göre Filomela, ablasının kocası Tereus tarafından tecavüze ve sakat bırakılmaya uğramasından sonra intikamını alır ve şarkısıyla bilinen Avrupa ve Güneybatı Asya'ya özgü göçmen bir ötücü kuş olan bir bülbül (Luscinia megarhynchos) haline dönüşmüştür. Efsaneye bağlı olarak uğradığı şiddet yüzünden bülbülün şarkısı genellikle üzüntü verici bir ağıt olarak tasvir edilir veya yorumlanır. Tesadüf eseri olarak doğada dişi bülbül dilsizdir ve sadece erkek cinsi şarkı söylemektedir.

Ovidius ve diğer yazarlar, Filomela'nın adının kökeninin "şarkının sevgilisi"ndan geldiğini belirtmişlerdir.

Mitolojideki öyküsü

Filomela, Procne ve Tereus'un hikâyesinin en eksiksiz ve kaybolmamış çevirisi, Romalı şair Ovidius'un (Publius Ovidius Naso, MÖ 43 - MS 17/18) Dönüşümler'inin VI. Kitabı'nda yer almaktadır ve hikâye burada Antik Çağ döneminde tam gelişimine ulaşmıştır.^[1] Ovidius, Pseudo-Apollodorus'un Bibliotheca'sı (MÖ 2. yüzyıl) gibi mevcut olan^[2] veya özellikle Sofokles'in trajik draması Tereus (MÖ 5. yüzyıl) gibi günümüzde artık var olmayan, kaybolmuş fragmanlar gibi Yunan ve Latin kaynaklarına dayanıyor olabilir.^[3][4]

Ovidius'a göre, Procne'nin Trakya Kralı ve Ares'in oğlu Tereus ile olan evliliğinin beşinci yılında kocasına "Atina'ya gidip kız kardeşimi görmeme izin ver / Ya da Trakya'ya gelip beni ziyaret etmesine izin ver." der. Tereus, Atina'ya seyahat etmeyi ve karısının kız kardeşi Filomela'ya Trakya'ya kadar eşlik etmeyi kabul etti. Filomela ve Procne'nin babası olan Atina Kralı Pandion, geriye kalan tek kızının evinden ayrılmasına izin vermekten endişe duyar ve Tereus'tan kızını babasıymışcasına korumasını ister.^[5] Tereus kabul eder. Ancak Tereus, Filomela'yı ilk gördüğünde onu arzular ve bu arzu, Trakya'ya gidiş yolu boyunca artmaya başlar.

Trakya'a vardıklarında Tereus, Filomela'yı ormanda bir kulübeye ya da bir barınağa zorla sokarak ona tecavüz eder. Saldırıdan sonra Tereus, kızı tehdit ederek sessiz kalması konusunda uyarır. Filomela, karşı gelince Tereus sinirlenir. Öfkeyle Filomela'nın dilini keser ve onu kulübede bırakır. Ovidius'un Dönüşümler'inde Filomela'nın karşı çıkması şöyle anlatılır:

Neden beni karın edinmeden
Önce öldürmedin? Şimdi öteevrene suçlu gideyim
Öyle mi? Tanrılar bu yaptığını görüyorlarsa,
Gerçekten güçleri varsa, benimle hepsi yok
Olmamışsa göreceksin cazasını bana ettiğinin,
Anlatacağım olanları, utanmayı bir yana atarak
Gücüm yettiğince bütün insanlara, hepsini
Bir bir açıklayacağım olanların. Ormanlarda
Kapalı kalsam bile çığlıklarla dolduracağım
Ortalığı, tanık göstereceğim kayaları, tanrılar
Varsa göklerde duyacaklar sesimi.

Yaralanmaları nedeniyle konuşamayan Filomela, hikâyesini anlattığı bir kanaviçe (ya da bir cübbe^[6]) dokur ve ablası Procne'ye gönderir. Procne öfkelenir ve intikam almak için Tereus'tan olan oğlunu, Itys (veya Itylos), öldürür, kaynatır ve kocasına yemek olarak servis eder. Tereus, Itys'i yedikten sonra kız kardeşler, Itys'in kesik başını Tereus'a sununca Tereus, kız kardeşlerin oynadıkları oyunu ve yemek olarak oğlunu yediğini fark eder. Bir balta kaparak kız kardeşleri öldürmek için peşlerine düşer. Phocis'deki Daulia'da Tereus tarafından neredeyse yakalanacakken kaçmayı başarırlar. Çaresiz bir şekilde, kuşa dönmek ve Tereus'un öfke ve intikamından kaçmak için tanrılara dua ederler. Tanrılarr, Procne'yi kırlangıca, Filomela'yı ise bülbüle dönüştürür.^[7] Tereus da daha sonra tanrılar tarafından hüdhüd kuşuna dönüştürülür.

Efsanedeki varyasyonlar

Filomela ve Procne'nin Itys'in kesik başını babası Tereus'a gösterirken, Ovidius'un Dönüşümler'inin 1703 yılına ait baskısında Baur tarafından yapılan bir kabartma (VI. Kitap, 621–647).

Mitlerin üzerinden zaman geçmesi veya mitler için rakip varyasyonların ortaya çıkması, antik döneme ait mitler için tipik bir durumdur.^[8][9] Filomela'nın hikâyesine dair varyasyonların çoğu, hangi kız kardeşin bülbül ya da kırlangıç olduğu veya Tereus'un hangi tür kuşa dönüştüğü ile ilgilidir. Ovidius'un Dönüşümler'inden itibaren Pronce'nin bülbüle, Filomela'nınsa kırlangıca dönüştüğü genel olarak kabul görmektedir. Tereus'un "hüdhüd" olarak tanımlanması, onun Hüdhüd kuşuna (bilimsel adı: Upupa epops) dönüştürülmesi olarak algılanmıştır.^[10][11] Daha önceki kaynakların çoğu artık mevcut olmadığından ya da yalnızca fragmanlar var olduğundan Ovidius'un mitolojik versiyonu en uzun süredir devam eden ve en çok etkilenen eser olarak kalmıştır.

Erken Yunan kaynakları, Filomela'nın şarkı söylemeyen bir kırlangıca, Procne'nin ise vicdan azabıyla kederli ama güzel şarkılar söyleyen bir bülbüle dönüştüğünü belirtmektedir. Ovidius, Hyginus ve Pseudo-Apollodorus'un Bibliotheca'sı gibi sonraki kaynaklarla modern edebiyatta Keats gibi İngiliz romantik şairler Filomela'nın dilsiz olmasından ötürü bülbüle ve Procne'ninse kırlangıca dönüştüğü yazmıştır.^[12] Eustathius versiyonundaki hikâyede kız kardeşler yer değiştirmekte ve buna göre Tereus ile evlenen Filomela ve Tereus'un arzu duyduğu ise Procne'dir.^[13]

Taksonomi ve binomial terminolojide, kırlangıç (kırlangıç cinsleri arasında daha büyük gövdeli olanlar) cinsinin ismi, Procne'nin Latinceye çevirmiş bir biçimi olanProgne'dir. Efsaneye adını veren diğer cinsler arasında Ptyonoprogne ve Psalidoprocne yer almaktadır. Tesadüfi olarak sanat ve edebiyatta şarkı söyleyen ve betimlenen bülbüllerin çoğunun dişi olmasına rağmen dişi bülbüller ötmemekte, tam tersine türün erkeği tipik bir şekilde ötmektedir.

Sofokles bir açıklamasında Tereus'un büyük gagalı bir kuşa dönüştüğü yazmıştır ve bazı akademisyenler bu kuşun atmaca olduğunu belirtmiştir^[14][15] Fakat hikâyeyle ilgili birçok yeniden aktarım ile diğer çalışmalar (Aristofanes'in antik komedisi Kuşlar dahil) Tereus'un hüdhüde dönüştüğünü göstermektedir. Ovidius'un sonraki çeşitli çevirilerinde Tereus'un atmaca veya hüdhüd kuşundan çok başka kuşlara dönüştüğü belirtilmiştir ve Dryden ile Gower'a göre Tereus, kız kuşuna dönüşmüştür.^[16]

Birkaç yazar, hikâyenin önemli ayrıntılarını atlamaktadır.. Pausanias'a göre Tereus, Filomela ile Itys'e yaptıklarından ötürü (eylemlerin doğası açıklanmamıştır) vicdan azabı duymuş ve kendini öldürmüştür. Bunun üzerine iki kuş, kadın şeklinde görünerek Tereus'un ölümü için ağıt yakmıştır.^[17] Daha sonraki birçok kaynak, Tereus'un Filomela'nın dilini kesme işlemini tamamen atlamıştır.^[18]

Thukididis'e göre Tereus, Trakya Kralı değil, Trakyalıların yaşadığı bir şehir olan Fokida'daki Daulia kentindendir. Bunun kanıtı olarak bülbülden bahseden şairlerin bülbülü "Daulian kuşu" olarak nitelendirdiğini belirtmektedir.^[19] Sofokles'in oyunu, efsanevi Tereus'u çağdaş hükümdar Trakyalı I. Teres ile karıştırdığı için Thukididis'in Peloponnez Savaşı hakkındaki ünlü eserinde mit üzerine yorum yaptığı düşünülmektedir.^[20]

Kaynakça

1. Ovid. Metamorphoses Book VI, lines 424–674. (*Note that the line numbers vary among translations).
2. Frazer, Sir James George (translator/editor). Apollodorus, Library in 2 volumes (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press; London: William Heinemann, Ltd., 1921). See note 2 to section 3.14.8, citing Pearson, A. C. (editor) The Fragments of Sophocles, II:221ff. (found online here 29 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - retrieved 23 November 2012), where Frazer points to several other ancient source materials regarding the myth.
3. Sophocles. Tereus (translated by Lloyd-Jones, Hugh) in Sophocles Fragments (Cambridge, Massachusetts: Harvard College, 1996), 290-299
4. Fitzpatrick, David. "Sophocles' Tereus" in The Classical Quarterly 51:1 (2001), 90-101. (found online here). Retrieved 23 November 2012.
5. According to the Bibliotheca of Pseudo-Apollodorus (Book III, chapter 14, section 8), in the translation by Sir James George Frazer, Pandion fought a war with Labdacus, King of Thebes and married his daughter Procne to Tereus to secure and alliance and obtain his assistance in fighting Thebes.
6. Pseudo-Apollodorus, Bibliotheca, 3.14.8; in Frazer, Sir James George (translator/editor). Apollodorus, Library in 2 volumes (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press; London: William Heinemann, Ltd., 1921). (found online 29 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Retrieved 23 November 2012). Notes on this passage include references several variations on the myth.
7. Note though that earlier Greek accounts say the opposite (Procne as the nightingale, the "tongueless" Philomela as the silent swallow) and are more consistent with the facts of the myth. Frazer in his translation of the Bibliotheca [Frazer, Sir James George (translator/editor). Apollodorus, Library in 2 volumes (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press; London: William Heinemann, Ltd., 1921), in note 2 to section 3.14.8] comments that the Roman mythographers "somewhat absurdly inverted the transformation of the two sisters."
8. Magoulick, Mary (folklorist and Professor of English & Interdisciplinary Studies at Georgia College & State University). What is myth? 7 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
9. Honko, Lauri. "The Problem of Defining Myth" in Dundes, Alan (editor) Sacred Narrative: Readings in the Theory of Myth (Berkeley: University of California Press, 1984), 41-52.
10. Arrowsmith, William (editor). Aristophanes: Three Comedies: The Birds, The Clouds, The Wasps. (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1969), 14, 109.
11. DeLuca, Kenneth (Hampden-Sydney College). "Deconstructing Tereus: An Introduction to Aristophanes' Birds" (paper prepared for the American Political Science Association Convention Chicago 2007). Found online here 21 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved 9 January 2013.
12. Fields, Beverly. "Keats and the Tongueless Nightingale: Some Unheard Melodies in 'The Eve of Saint Agnes'". Wordsworth Circle 19 (1983), 246–250.
13. For the comparison between Homer's version and Eusthathius' version of the myth, see: Notes to Book XIX (regarding line 605&c.) 19 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in Pope, Alexander. The Odyssey of Homer, translated by A. Pope, Volume V. (London: F. J. DuRoveray, 1806), 139-140.
14. Halmamann, Carolin. "Sophoclean Fragments" in Ormand, Kirk (editor). A Companion to Sophocles. (Chichester: Wiley-Blackwell, 2012), 175.
15. compare with the "hawk" in Hyginus (Gaius Julius Hyginus ). Fabulae, 45. Hyginus based his interpretation on Aesch.Supp.60 from Smyth, Herbert Weir (translator); Aeschylus. Aeschylus, with an English translation by Herbert Weir Smyth, Ph. D. in two volumes. in Volume 2. Suppliant Women. (Cambridge, MA. Harvard University Press. 1926).
16. Gower, John. Confessio Amantis Book V, Lines 6041–6046, refer to a "lappewincke" or "lappewinge"
17. Pausanias, Description of Greece 1:41 section 8 and 9.
18. According to Delany, Chaucer barely mentions it and the Chretien de Troyes omits the "grotesquerie" entirely. Delany, Sheila. The Naked Text: Chaucer's Legend Of Good Women. (Berkeley: University of California Press, 1994), 216-217, and passim.
19. Thucydides. History of the Peloponnesian War. 2.29. In the version translated by Thomas Hobbes (London: Bohn, 1843). (found online here 6 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – retrieved 23 November 2012).
20. Webster, Thomas B. L. An Introduction to Sophocles (Oxford: Oxford University Press, 1936), 3, 7.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Philomela and Procne ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur