Tek çenekliler (Liliopsida), monokotiller (ya da monokotiledon), çoğunlukla tek yıllık, palmiyeler haricindeki otsu bitkileri kapsayan çiçekli bitkilersınıfıdır.
Bu madde veya sayfa başka bir dilden kötü bir biçimde tercüme edilmiştir. Sayfa makine çevirisi veya dilde yetkinliği bulunmayan bir çevirmen tarafından oluşturulmuş olabilir. (Mayıs 2022)
Pratik Bilgiler Biyolojik sınıflandırma, Tip cins ...
Bir çeneklilerin iletim demetleri genellikle dağınıktır. Kambiyum olmadığından normal sekonder kalınlaşma (enine büyüme) görülmez. Bu yüzden boyları uzun, gövdeleri incedir. Yaprakları genellikle ince uzun, paralel damarlı, kökleri saçaklıdır. Ana kök gelişimi erken durduğu için saçak kök sistemi bulunur. Çiçek parçaları genellikle üçlü olup, çiçek örtüsü çanak yaprak ve taç yaprak şeklinde farklılaşma göstermez.
Tek çenekliler ya da monokotiller, adından da anlaşılacağı gibi tohumlarında tek bir (mono-) kotiledon veya embriyonik yaprak içerir.
Sınıflandırma
Tarihte Monokotiller şöyle isimlendirilmişledir:
Monocotyledoneae - "de Candolle" sistemi ve "Engler" sistemi.
Monocotyledonlar - "Bentham & Hooker" sistemi ve "Wettstein" sistemi
Yukardaki bütün sistemler, bu grup için kendi taksonomilerini kullanırlar. Bir çenekliler, taksonomideki değişken konumuyla bilinirler.
Günümüzün moleküler çalışmaları, bir çeneklilerin akrabalık ilişkilerini açıklamaya yardımcı olmaktadır. APG III sistemi, bir çeneklileri bir takson olarak görmez, bunun yerine bu grubu monokotil dalına yerleştirir. Bu sisteme göre tek çenekliler; 11 takıma ve henüz herhangi bir takıma yerleştirilmemiş 1 familyaya ayrılırlar:
Cladogram 1: APG IV (2016) için kapalı tohumlularda tek çeneklilerin filojenik durumu
Cladogram 1: Phylogenetic position of the monocots within the angiosperms in APG IV (2016)[14]
Tek çenekliler ekonomik ve kültürel açıdan en önemli bitkiler arasındadır, tahıl taneleri ve nişastalı kök mahsulleri, palmiyeler, orkideler ve zambaklar dünyadaki temel besinlerin çoğunu oluştururken birçokları da inşaat malzemesi ve ilaç olarak kullanılır.[15] Tek çeneklilerden olan otlar, bir hayvan ve insan gıdası kaynağı olarak çok büyük ekonomik öneme sahiptir[16] ve üretilen biyokütle bakımından tarım türlerinin en büyük bileşenini oluşturmaktadır.[17][18]
Notlar
In 1964, Takhtajan proposed that classes including Monocotyledons, be formally named with the suffix -atae, so that the principle of typification resulted in Liliatae for monocotyledons.[7] The proposal was formally described in 1966 by Cronquist, Takhtajan and Zimmermann,[2] from which is derived the descriptor "liliates".
Tropicos gives an earlier authority, J.H. Schaffn. 1911[8]
Cronquist[2] attributes this term to De Candolle as DC. 1818 Syst. 1: 122[13]
l'Obel, Matthias de (1571). Stirpium adversaria nova[A new notebook of plants]. Londra: Thomae Purfoetii. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2021.
Datta, Subhash Chandra (1988). Systematic Botany (4 bas.). New Delhi: New Age Intl. ISBN81-224-0013-2. 27 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2015.
Hedges, S. Blair; Kumar, Sudhir, (Ed.) (2009), The timetree of life, Oxford: Oxford University Press, ISBN9780191560156, 24 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 15 Ocak 2021
Leck, Mary Allessio; Parker, V. Thomas; Simpson, Robert L., (Ed.) (2008). Seedling ecology and evolution. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN9780521873055. 6 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2021.
Raven, Peter H.; Evert, Ray F.; Eichhorn, Susan E. (2013). Biology of plants (8. bas.). New York: W.H. Freeman. ISBN9781464113512. 6 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2021.
Smith, Alison M (2010). Plant biology. New York, NY: Garland Science. ISBN9780815340256. 6 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2015.
Takhtajan, Armen Leonovich (1966). "Lilianae". Система и филогения цветкорых растений (Sistema i filogeniia tsvetkovykh rastenii)[Systema et Phylogemia Magnoliophytorum] (Rusça). trans. C Jeffrey, as Flowering plants: Origin and dispersal, Edinburgh: Oliver and Boyd, 1969. Moskova: Наука. s.473. ISBN0-05-001715-2. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2015.
Chase, M.W.; Soltis, D. E.; Soltis, P. S.; Rudall, P. J.; Fay, M. F.; Hahn, W. H.; Sullivan, S.; Joseph, J.; Molvray, M.; Kores, P. J.; Givnish, T. J.; Sytsma, K. J.; Pires, J. C. Higher-level systematics of the monocotyledons: An assessment of current knowledge and a new classification. ss.3-16., in Wilson & Morrison (2000)
Chase, M. W.; Stevenson, D. W.; Wilkin, P.; Rudall, P. J.Monocot systematics: A combined analysis. 2. ss.685-730., In Rudall et al. (1995)
Davis, Jerrold I.; Mcneal, Joel R.; Barrett, Craig F.; Chase, Mark W.; Cohen, James I.; Duvall, Melvin R.; Givnish, Thomas J.; Graham, Sean W.; Petersen, Gitte; Pires, J. Chris; Seberg, Ole; Stevenson, Dennis W.; Leebens-Mack, Jim (2013), "Contrasting patterns of support among plastid genes and genomes for major clades of the monocotyledons", Early Events in Monocot Evolution, ss.315-349, doi:10.1017/CBO9781139002950.015, ISBN9781139002950, in Wilkin & Mayo (2013)
Bessey, Charles E. (1915). "The phylogenetic taxonomy of flowering plants". Annals of the Missouri Botanical Garden. 2 (1/2): 109-164. doi:10.2307/2990030. JSTOR2990030. (also at "Botanicus.org". Missouri Botanical Garden. 30 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2017.)
Cameron, K. M.; Dickison, W. C. (1998). "Foliar architecture of vanilloid orchids: Insights into the evolution of reticulate leaf venation in monocots". Bot. J. Linn. Soc. 128: 45-70. doi:10.1006/bojl.1998.0183.
Cronquist, Arthur; Takhtajan, Armen; Zimmermann, Walter (April 1966). "On the Higher Taxa of Embryobionta". Taxon. 15 (4): 129-134. doi:10.2307/1217531. JSTOR1217531.
Cronquist, Arthur (April 1969). "Broad Features of the System of Angiosperms". Taxon. 18 (2): 188-193. doi:10.2307/1218676. JSTOR1218676.
Dahlgren, Gertrud (July 1989). "An updated angiosperm classification". Botanical Journal of the Linnean Society. 100 (3): 197-203. doi:10.1111/j.1095-8339.1989.tb01717.x.
Dahlgren, R. M. T. (February 1980). "A revised system of classification of the angiosperms". Botanical Journal of the Linnean Society. 80 (2): 91-124. doi:10.1111/j.1095-8339.1980.tb01661.x.
Dahlgren, Rolf; Rasmussen, Finn N. (1983). "Monocotyledon Evolution: Characters and Phylogenetic Estimation". Evolutionary Biology. 16: 255-395. doi:10.1007/978-1-4615-6971-8_7.
Friis, E. M.; Pedersen, K. R.; Crane, P. R. (2006). "Cretaceous angiosperm flowers: innovation and evolution in plant reproduction". Palaeogeog. Palaeoclim. Palaeoecol. 232 (2–4): 251-293. Bibcode:2006PPP...232..251F. doi:10.1016/j.palaeo.2005.07.006.
Gandolfo, M. A.; Nixon, K. C.; Crepet, W. L. (2002). "Triuridaceae fossil flowers from the Upper Cretaceous of New Jersey". American Journal of Botany. 89 (12): 1940-1957. doi:10.3732/ajb.89.12.1940. PMID21665623.
Henslow, George (May 1893). "A Theoretical Origin of Endogens from Exogens, through Self-Adaptation to an Aquatic Habit". Botanical Journal of the Linnean Society. 29 (204): 485-528. doi:10.1111/j.1095-8339.1893.tb02273.x.
Hertweck, Kate L.; Kinney, Michael S.; Stuart, Stephanie A.; Maurin, Olivier; Mathews, Sarah; Chase, Mark W.; Gandolfo, Maria A.; Pires, J. Chris (July 2015), "Phylogenetics, divergence times and diversification from three genomic partitions in monocots", Botanical Journal of the Linnean Society, 178 (3), ss.375-393, doi:10.1111/boj.12260
Petit, G.; DeClerck, F. A. J.; Carrer, M.; Anfodillo, T. (31 Ocak 2014). "Axial vessel widening in arborescent monocots". Tree Physiology. 34 (2): 137-145. doi:10.1093/treephys/tpt118. PMID24488857.
Tang, Cuong Q.; Orme, C. David L.; Bunnefeld, Lynsey; Jones, F. Andrew; Powell, Silvana; Chase, Mark W.; Barraclough, Timothy G.; Savolainen, Vincent (October 2016). "Global monocot diversification: geography explains variation in species richness better than environment or biology". Botanical Journal of the Linnean Society. doi:10.1111/boj.12497.
Tomlinson, P. B. (1970). "Monocotyledons - towards an understanding of their morphology and anatomy". Adv. Bot. Res. Advances in Botanical Research. 3: 207-292. doi:10.1016/S0065-2296(08)60321-3. ISBN9780120059034.
Tomlinson, P. B.; Esler, A. E. (1 Aralık 1973). "Establishment growth in woody monocotyledons native to New Zealand". New Zealand Journal of Botany. 11 (4): 627-644. doi:10.1080/0028825X.1973.10430305.
Chase, Mark W.; Soltis, Douglas E.; Olmstead, Richard G.; Morgan, David; Les, Donald H.; Mishler, Brent D.; Duvall, Melvin R.; Price, Robert A.; Hills, Harold G.; Qiu, Yin-Long; Kron, Kathleen A.; Rettig, Jeffrey H.; Conti, Elena; Palmer, Jeffrey D.; Manhart, James R.; Sytsma, Kenneth J.; Michaels, Helen J.; Kress, W. John; Karol, Kenneth G.; Clark, W. Dennis; Hedren, Mikael; Gaut, Brandon S.; Jansen, Robert K.; Kim, Ki-Joong; Wimpee, Charles F.; Smith, James F.; Furnier, Glenn R.; Strauss, Steven H.; Xiang, Qui-Yun; Plunkett, Gregory M.; Soltis, Pamela S.; Swensen, Susan M.; Williams, Stephen E.; Gadek, Paul A.; Quinn, Christopher J.; Eguiarte, Luis E.; Golenberg, Edward; Learn, Gerald H.; Graham, Sean W.; Barrett, Spencer C. H.; Dayanandan, Selvadurai; Albert, Victor A. (1993). "Phylogenetics of Seed Plants: An Analysis of Nucleotide Sequences from the Plastid Gene rbcL"(PDF). Annals of the Missouri Botanical Garden. 80 (3): 528. doi:10.2307/2399846. JSTOR2399846. 23 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi(PDF). Erişim tarihi: 15 Ocak 2021.
Du, Zhi-Yuan; Wang, Qing-Feng (July 2016). "Phylogenetic tree of vascular plants reveals the origins of aquatic angiosperms". Journal of Systematics and Evolution. 54 (4): 342-348. doi:10.1111/jse.12182.
Endress, P. K.; Doyle, J. A. (8 Ocak 2009). "Reconstructing the ancestral angiosperm flower and its initial specializations". American Journal of Botany. 96 (1): 22-66. doi:10.3732/ajb.0800047. PMID21628175.
Givnish, Thomas J.; Ames, Mercedes; McNeal, Joel R.; McKain, Michael R.; Steele, P. Roxanne; dePamphilis, Claude W.; Graham, Sean W.; Pires, J. Chris; Stevenson, Dennis W.; Zomlefer, Wendy B.; Briggs, Barbara G.; Duvall, Melvin R.; Moore, Michael J.; Heaney, J. Michael; Soltis, Douglas E.; Soltis, Pamela S.; Thiele, Kevin; Leebens-Mack, James H. (27 Aralık 2010). "Assembling the Tree of the Monocotyledons: Plastome Sequence Phylogeny and Evolution of Poales". Annals of the Missouri Botanical Garden. 97 (4): 584-616. doi:10.3417/2010023.
Givnish, Thomas J.; Zuluaga, Alejandro; Spalink, Daniel; Soto Gomez, Marybel; Lam, Vivienne K. Y.; Saarela, Jeffrey M.; Sass, Chodon; Iles, William J. D.; de Sousa, Danilo José Lima; Leebens-Mack, James; Chris Pires, J.; Zomlefer, Wendy B.; Gandolfo, Maria A.; Davis, Jerrold I.; Stevenson, Dennis W.; dePamphilis, Claude; Specht, Chelsea D.; Graham, Sean W.; Barrett, Craig F.; Ané, Cécile (November 2018). "Monocot plastid phylogenomics, timeline, net rates of species diversification, the power of multi-gene analyses, and a functional model for the origin of monocots". American Journal of Botany. 105 (11): 1888-1910. doi:10.1002/ajb2.1178. PMID30368769.
Goremykin, Vadim V.; Hansman, Sabine; Martin, William F. (March 1997). "Evolutionary analysis of 58 proteins encoded in six completely sequenced chloroplast genomes: revised molecular estimates of two seed plant divergence times". Plant Syst. Evol. 206 (1): 337-351. doi:10.1007/bf00987956.
Hertweck, Kate L.; Kinney, Michael S.; Stuart, Stephanie A.; Maurin, Olivier; Mathews, Sarah; Chase, Mark W.; Gandolfo, Maria A.; Pires, J. Chris (July 2015). "Phylogenetics, divergence times and diversification from three genomic partitions in monocots". Botanical Journal of the Linnean Society. 178 (3): 375-393. doi:10.1111/boj.12260.
Loconte, Henry; Stevenson, Dennis W. (September 1991). "Cladistics of the Magnoliidae". Cladistics. 7 (3): 267-296. doi:10.1111/j.1096-0031.1991.tb00038.x.
Soltis, D. E.; Smith, S. A.; Cellinese, N.; Wurdack, K. J.; Tank, D. C.; Brockington, S. F.; Refulio-Rodriguez, N. F.; Walker, J. B.; Moore, M. J.; Carlsward, B. S.; Bell, C. D.; Latvis, M.; Crawley, S.; Black, C.; Diouf, D.; Xi, Z.; Rushworth, C. A.; Gitzendanner, M. A.; Sytsma, K. J.; Qiu, Y.-L.; Hilu, K. W.; Davis, C. C.; Sanderson, M. J.; Beaman, R. S.; Olmstead, R. G.; Judd, W. S.; Donoghue, M. J.; Soltis, P. S. (8 Nisan 2011). "Angiosperm phylogeny: 17 genes, 640 taxa". American Journal of Botany. 98 (4): 704-730. doi:10.3732/ajb.1000404. PMID21613169. 18 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2021.
Soltis, Pamela S; Soltis, Douglas E (April 2016). "Ancient WGD events as drivers of key innovations in angiosperms". Current Opinion in Plant Biology. 30: 159-165. doi:10.1016/j.pbi.2016.03.015. PMID27064530.
APG II (2003). "An Update of the Angiosperm Phylogeny Group Classification for the orders and families of flowering plants: APG II". Botanical Journal of the Linnean Society. 141 (4): 399-436. doi:10.1046/j.1095-8339.2003.t01-1-00158.x.
APG III (2009). "An Update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III". Botanical Journal of the Linnean Society. 161 (2): 105-121. doi:10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x.
APG IV (2016). "An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG IV". Botanical Journal of the Linnean Society. 181 (1): 1-20. doi:10.1111/boj.12385.
Haston, Elspeth; Richardson, James E.; Stevens, Peter F.; Chase, Mark W.; Harris, David J. (2009). "The Linear Angiosperm Phylogeny Group (LAPG) III: a linear sequence of the families in APG III". Botanical Journal of the Linnean Society. 161 (2): 128-131. doi:10.1111/j.1095-8339.2009.01000.x.
Websites and databases
Hahn, William J. (1997). "Monocotyledons". Tree of Life web project. 11 Kasım 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2017.
Stevens, P.F. (2015) [2001], Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 11 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 31 Ocak 2017 (see alsoAngiosperm Phylogeny Website)
Givnish, Thomas. "Assembling the phylogeny of the monocots". Monocot AToL Project. Madison: Department of Botany, University of Wisconsin. 14 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2017.