Loading AI tools
Mustafa Yusuf oğlu Zarir (14. yüzyıl, Erzurum - 1350), 14. yüzyıl Azerbaycanlı şairi. Azerbaycan dil edebiyatının ilk gelişim döneminin temsilcilerinden biridir. Mustafa Zarir Suli Fagih gibi o da Anadolu edebiyat ekolünün temsilcisidir. M. Zarir sadece şair olarak değil, aynı zamanda tercüman olarak da görev yaptı. Fuat Köprülü, İsmail Hikmet Ertaylan, Nihad Sami Banarlı, Talat Onat ve diğer Türk bilim adamları, çeşitli çalışmalarında Mustafa Zarir'i "14. yüzyıl Azerbaycan yazarı" olarak adlandırmışlar ve şairin yarattığı sanat mirasının doğrudan doğruya Azerbaycan Türkçesinde defalarca belirtmişlerdir.[1][2]
Şairin Siretün-Nabi adlı eseri, Türk dili edebiyatındaki ilk mövlüdname, yani Muhammed'in hayatı ve faaliyetlerini anlatan geniş çaplı destansı bir eserdir. Eser "Siyari-Zarir" ve "Siyar kitabı" adlarıyla da bilinmektedir.
Mustafa Zarir'in hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Zarir'in hayatı hakkında bilinen gerçekler kendi eserlerinde verdiği bilgilerle sınırlıdır. Şair, Arapçadan çevirdiği ünlü “Siret-ün-Nebi” adlı mevlidinin girişinde hayatı ve kişiliği hakkında bazı bilgiler vermektedir. Yazar burada kendisinden Mustafa ibn Yusuf ibn Ömer al-Zarir al-Arzan al-Rumi olarak bahseder ve “Futuh al-Sham ”da kendisinden Zarir-i Hakir Mustafa ibn Yusuf ibn Ömer al-Mawlawi ve Şeyh Zarir Abu Muhammad ibn Yusuf al-Arzan al-Rumi (Arzan al-Rumi Erzurumlu anlamına gelir) olarak bahseder. Böylece şairin asıl adının Mustafa, babasının adının Yusuf ve nisbesinin Erzurumi olduğu ortaya çıkmaktadır.[3] “Futuh el-Şam ”daki adından şairin Mevlevi tarikatına mensup olduğu anlaşılmaktadır. Doğuştan kör olduğu için Zarir lakabını almıştır. Şiirlerinde bazen Zarir mahlasını, bazen de Türkçe karşılığı olan “Gözsüz” mahlasını kullanmıştır.[3] Şair, İbn İshak'tan Türkçeye çevirdiği “Siret-ün-Nebi” adlı mevlidinde bundan birkaç kez bahseder. Örneğin:
"Ümidi budur bu Gözsüzin kim,
Ümidsiz eyleme ol Gözsüzini"
Mustafa Zarir'in Erzurum'da doğup büyüdüğü sanılmaktadır. Şiirlerini Azerbaycan Türkçesiyle yazmış olması da bunu kanıtlamaktadır. Fuat Köprülü, İsmail Hikmet Ertaylan, Nihad Sami Banarlı, Talat Onay gibi Türk akademisyenler çeşitli çalışmalarında Mustafa Zarir'den “14. yüzyıl Azerbaycan yazarı” olarak bahsetmiş ve onun yarattığı edebi mirasın doğrudan Azerbaycan Türkçesinde olduğunu defalarca belirtmişlerdir.
1377'de Mısır'a gidene kadar burada yaşamıştır. Mustafa Zarir'in ilk eğitimini Erzurum'da aldığı düşünülmektedir. Erzurum, 14. yüzyılda Ahmediye, Sultaniye, Yakutiye ve Hatuniye gibi önemli medreseleriyle önemli bir ilim ve kültür merkeziydi. Kendisine “Kadı Zarir” denildiği için Erzurum'da kadı olarak görev yaptığı tahmin edilmektedir. Ayrıca ünlü Hanefi alimi Ekmelüddin Muhammed el-Babarti, Zarir'i Mısır Sultanı ile tanıştırmıştır. Bayburtlu olan Babarti, 710/1310-786/1384 yılları arasında yaşamış ve ilk eğitimini memleketinde tamamlamıştır. Zarir, eğitimini Mısır'da Babarti'den almıştır. Babarti, Zarir ile aynı bölgede ve aynı dönemde yaşadığı için Zarir'in Babarti'yi önceden tanıdığı ve onun daveti üzerine Mısır'a gittiği düşünülmektedir. Dolayısıyla, ilk eğitim yıllarını birlikte geçirmiş olmaları muhtemeldir.[4]
Zarir, güçlü hafızası sayesinde İslami ilimlerde, Arapça ve Farsça dillerinde uzmanlaşmıştır. Bu, yazdığı ve tercüme ettiği eserlerin kalitesinden de anlaşılmaktadır.[5]
Mustafa Zarir evlenmiş ve çocuk sahibi olmuştur. Ebu Muhammed lakabını kullanması, çocuklarından birinin adının Muhammed olduğunu gösterir. Zarir, “Siretü'n-Nebi” adlı mesnevisinde Mısır'dan Anadolu'ya ailesiyle birlikte döndüğünden bahseder. Ancak şair, çocukları hakkında daha fazla bilgi vermemiştir.[6]
Seyahatleri
Şairin “Siretü'n-Nebi” adlı mevlid şiirinin önsözünden, hicri 779 (miladi 1377) yılında Mısır'a gittiği anlaşılmaktadır. Amacı, orada iktidarda olan Türk Memlük hükümdarlarının gözüne girmekti. Ancak Mısır'a varışından iki yıl önce, 1377'de Mısır Sultanı Melik Eşref Şaban düşmanları tarafından öldürülmüş ve yerine oğlu Melik Mansur Ali ibn Şaban ibn Hüseyin geçmişti. M. Zarir, Melik Mansur Ali'nin sarayına girmeyi başardı ve onun toplantılarına katıldı.[7][8][9] Bu toplantılar sırasında Zarir, sahabelerin, kralların ve emirlerin hayatlarını ve savaşlarını, ayrıca Suriye, Mısır ve Irak'ın fethiyle ilgili çeşitli tarihi hikâyeleri anlatırdı. Bu durum beş yıl boyunca devam etti.
1381'de Malik Mansur, Zarir'den İbn İshak'ın “Kitab Siret Rasul Allah ”ını tercüme etmesini istedi. Ancak eser tamamlanmadan önce, Zarir'in önsözde “merhum” olarak bahsettiği Sultan Melik Mansur Ali öldü.[10] Şair, eseri “Siretü'n-Nebi” başlığı altında Arapçadan Türkçeye çevirmeye başladı. Yeni hükümdar Sultan Baruk, Türkçeyi resmi dil olarak kabul etti ve birçok eserin Türkçeye çevrilmesini emretti. Zarir'den çeviriyi bir an önce tamamlamasını istedi. Sonuç olarak, çeviri birkaç yıl sonra, 1388'de tamamlandı.
Mısır'daki isyanlar ve çatışmalar nedeniyle Sultan Baruk tahttan indirildi. Korumasız kaldığını fark eden Mustafa Zarir, ailesiyle birlikte 1388'de Mısır'dan İskenderiye'ye gitti ve ardından Anadolu'ya yelken açtı. Zarir, o dönemde Karamanoğulları hanedanının iktidarda olduğu Karaman şehrine yerleşti. Şairin neden Karaman'a gitmeyi tercih ettiği bilinmemekle birlikte, burada dört yıl yaşadığı doğrulanmaktadır. Şairin Karaman'da kaldığı süre boyunca Mevlevi tarikatına katıldığı düşünülmektedir.[10]
1392-1293'te şair tekrar yolculuğa çıktı. O dönemde ailesiyle birlikte Karaman'dan Şam'a, oradan da Halep şehrine geldi. Burada Halep Emiri Çulpa'nın sohbetlerine katılıyor. Zarir Halep'te bulunduğu sırada Emir Çulpa'nın emriyle "Futuhuş-Şam" adlı eserini Türkçeye tercüme ederek 1393 yılında tamamladı. Son eseri olan "Yüz Hadis ve Yüz Hikâye"yi Emir Çulpan'a sunduğuna inanılıyor. Yazar, seyahatlerinin sebebinin eserlerini tanıtmak olduğunu vurgulamıştır.[11]
Kaynaklarda Mustafa Zarir'in ölüm tarihi hakkında bilgi bulunmamaktadır. 790/1388 yılında Sıratun-Nabi'yi tamamladığında oldukça yaşlı olduğu kendi ifadelerinden anlaşılmaktadır. Şair Futuhuş-Şam eserini 1393 yılında tamamladı. Bu onun hakkında bildiğimiz son tarih. Zareer'in bundan sonra ne kadar süre yaşadığı, ne zaman ve nerede öldüğü belirlenemedi.
Mustafa Zarir'in dili halkın dilidir. Dilinin sadeliği, hoşluğu ve doğallığının yanı sıra üslubu da dikkat çekicidir. Özellikle padişah meclislerinde herkes tarafından ilgiyle dinlenen ve okunan nesirlerinde çok başarılı bir üslup kullanmıştır. Zarir, nesirlerinde halk tabirlerini ve hikâye anlatım tarzını kullanmayı da ihmal etmemiştir. Düzyazılarında az sayıda yabancı kelime kullanmasına rağmen şiirlerinde Arapça ve Farsça kökenli birçok kelimeye rastlamak mümkündür. Şiirlerinin dili düzyazılarına göre daha ağırdır. Mustafa Zarir'in kelime hazinesi son derece zengindir. Hem Türk hem de Azerbaycan edebiyatı araştırmalarında Azerbaycan edebiyatının bir temsilcisi olarak kabul edilmektedir. Doğu Anadolu'da yaşamış olmasına rağmen, dilinde Batı Oğuz Türkçesinin bazı unsurları da belirgindir. Kısacası Zarir'in hem çevirileri hem de “Yusuf ile Züleyha ”sı 14. yüzyıl edebi dilimizin temel özelliklerini bünyesinde barındırmaktadır.[12]
Kıssa-i Yusuf, konusunu Kur'an'dan alan ve Yusuf'un hayat hikâyesini anlatan bir eserdir. Yazılış tarihi bakımından bu eser Mustafa Zarir'in ilk eseridir. Zarir, eseri Mısır'a gitmeden önce 1366-1367 yıllarında Erzurum'da yazmıştır. Eser “Yusuf ile Züleyha” adıyla da bilinmektedir. Bilinen tek nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde 311 numarada kayıtlıdır. Şiir 2120 beyitten oluşmaktadır. Yazılış tarihi şiirin sonunda açıkça belirtilmiştir:
Ben, zayıf ve günahkâr fakir,
Bu eşsiz hikâyeyi anlattı.
Yedi yüz altmış sekizde,
Böylece, bu hikâyeyi anlattım.[13]
“Fütüh üş-Şam” çevirisi Mustafa Zarir'in ikinci büyük eseridir. Eser, Ebu Abdullah Muhammed ibn Vakidi el-Medenî'nin “Fütuhu'ş-Şam” adlı eserinin tercümesidir. Konusu Şam ve çevresinin İslam ordusu tarafından fethidir. “Fütüh üş-Şam” tercümesi 3 ciltten oluşmaktadır. Şair eseri Mısır'da yaşarken yazmaya başlamış ve 1393 yılında Halep'te tamamlayarak Emir Çulpan'a sunmuştur. Eserin nüshaları aşağıdaki gibidir:
- Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi
- Fatih, Ayasofya ve Seraz bölümlerindeki Süleymaniye Kütüphanesi
- İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi
- Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi
- İngiliz Kütüphanesi
- “Bibliothèque Nationale” ve özel koleksiyonlarda bulunan kopyalar[14]
Sîretü'n-Nebî, 8. yüzyılda yaşamış ünlü Arap bilgini İbn İshak'ın (?-767) “Kitab Siret Rasul Allah” adlı eserinin çevirisidir. İbn İshak'ın eserinin orijinali daha sonra kaybolmuş ve eser Iraklı âlim İbn Hişam (9. yüzyıl) tarafından hafızadan yeniden yazılmıştır. M. Zerir eseri Doğu Oğuz Türkçesine birebir değil, serbest bir şekilde çevirmiştir. Yani metin cümle cümle değil, okunduktan sonra hatırlanan ana öz ve içerik esas alınarak restore edilmiştir. Bu eser, Türk edebiyatında ilk mevlid, yani Muhammed'in hayatı ve faaliyetleriyle ilgili kapsamlı bir epik eserdir. Eser “Siyer-i Zerir” ve “Siyer Kitabı” adlarıyla da bilinmektedir. Şair bu eseriyle ün kazanmıştır. Eseri Azerbaycan Türkçesine çevirirken mensur bir mukaddime de yazmıştır. Bu girişte böyle bir eseri çevirme nedenini açıklamış ve otobiyografisiyle ilgili bazı önemli bilgiler vermiştir. Bu mukaddime aynı zamanda edebi ve resmi yazı tarihimizde günümüze kadar ulaşan Azerbaycan dilindeki ilk resmi-resmi nesir örneğidir. Eserdeki dil, anlatım, üslup akışı, sanatsal uyum ve sözcük-dilbilgisi nüansları “Kitabi-Dede Korkut”u hatırlatmaktadır. Aradaki fark, bu metnin dilinin “Dede Korkut ”a kıyasla bugün için daha anlaşılır ve kavranabilir olmasıdır.[15]
“Siretü'n-Nebi ”de şiirsel pasajlar da vardır. Bunlar çoğunlukla tarci-band (nakarat şiiri) şeklindedir.
Eserin günümüze ulaşan nüshalarından bazıları şunlardır:
- Topkapı Sarayı Müzesi III. Murad'ın emriyle 6 cilt halinde yapılan minyatürün 1., 2. ve 6. ciltleri burada muhafaza edilmektedir. Eserin 3, 4 ve 5'inci ciltleri 465 minyatürle birlikte çalındı.
- New York Halk Kütüphanesi — Çalınan ciltlerin üçüncüsü burada Spencer koleksiyonunda bulunmuştur.
- Dublin Chester Beatty Kütüphanesi - yine çalınan ciltlerin 4'üncüsü burada saklanıyor.
- Türk-İslam Eserleri Müzesi'nde 4. cildin bir nüshası bulundu.
- Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, Ankara Milli Kütüphane, Ankara Türk Dil Kurumu Kütüphanesi, Bursa Orhan Gazi Kütüphanesi, İstanbul Arkeoloji Müzesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, İstanbul İslam Eserleri Müzesi Kütüphanesi, İstanbul Millet Kütüphanesi, İstanbul Nuruosmaniye Kütüphanesi, İstanbul Selimiye Kütüphanesi, İstanbul Selim Ağa Kütüphanesi, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Konya Mevlana Müzesi Kütüphanesi, İsmayil Hikmet Ertaylan'ın özel kütüphanesi, Avrupa'da birçok kütüphane ve özel koleksiyonda bulunan nüshalar.[16]
“Yüz Hadis ve Yüz Hikâye” şairin son düzyazı eseridir. Zarir bu eseri Emir Çulpan'ın isteği üzerine yazmıştır. Eseri Fazlullah ibn Nasir al-Kavri al-Imadi'nin “Tohfat al-Makkiyya Akhbar al-Nabavi” adlı eserinden yararlanarak yazmıştır.[17] İmadi'nin eseri 159 hadis ve ilgili hikâyelerden oluşmasına rağmen Zarir bunu 100 hadis ve 100 hikâyeye çevirmiş ve derlemiştir. Eserin en iyi yazma nüshası Türkiye Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi'nde muhafaza edilmektedir. Ayrıca Süleymaniye Kütüphanesi'nde de üç nüshası bulunmaktadır. İyilik, güzellik ve doğruluk gibi değerlerin işlendiği hikâyeler, masallarda sıkça rastlanan bazı folklorik unsurları da içermektedir.[5]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
