Bumin Kağan

Bumin Kağan (Eski Türkçe: 𐰉𐰆𐰢𐰣:𐰴𐰍𐰣, Bumïn Kagan^[1]) veya İllig Kağan (伊利可汗, Pinyin: yīlì kěhàn, Wade-Giles: i-li k'o-han), Göktürk Kağanlığı'nın (MS 552) kurucusudur.^[2]

Bumin Kağan Eski Türkçe: 𐰉𐰆𐰢𐰣:𐰴𐰍𐰣 Çince: 伊利可汗
Göktürk Kağanlığı'nın I. kağanı İllig Kağan
Hüküm süresi	Haziran 552 – Mart 553
Sonra gelen	İssik Kağan
Doğum	490
Ölüm	Mart 553 Suyab
Eş(ler)i	Çangle
Çocuk(lar)ı	İssik Kağan Mukan Kağan Taspar Kağan Böri Kağan
Hanedan	Aşina
Babası	Aşina Tuvu
Dini	Tengricilik

Bumin Kağan (Pınarbaşı Türklük Anıtı)

Bumin, Aşina Tuvu’nun (吐務 / 吐务) en büyük oğluydu.^[3] Göktürkler, Bumin Kağan'ın önderliğinde Rouran Kağanlığı'na bağlı bir boy olarak varlıklarını sürdürüyordu.^[4][5][6][7] 552 yılında Juan-junları yaptığı bir baskınla mağlup ederek, onların devletini ortadan kaldırdı ve böylece Gök-Türk devletini kurarak bağımsızlığını ilan etti.^[8] Bununla birlikte, Çin kaynaklarında, Bumin Kağan’ın Rouran Kağanlığı'nda "Tumen" (土門, 吐門, on binlik birliğin komutanı^[9]) unvanıyla anıldığı da belirtilmektedir.^[10]

Yaşamı

Bumin, Cücenlerin (Juan Juan ya da Rouran) egemenliği altında,^[11] kimi araştırmacılara göre federatif bir surette yaşayan^[12][13] Türk grubun reisiydi. Bilahare Tumen ("土門" / "土门", "onbin başı") unvanı verilmiştir. Çin'de 534 yılında hüküm sürmeye başlayan Batı Vey Hanedanı (Tabgaç) devleti^[14] nin sınırlarını istila edip yağmalamış^[15] ve henüz Çin'le hiç temas olmadığı 542 yılında^[16] Sarı Irmak yakınlarında görünmüştür.^[17]

545 yılında Batı Vey başbakanı Yü-wen T'ai'nin ticarî ilişkiler başlatmak için Chiu-ch'üanlı bir Soğd olan An No-P'an-t'o (An Nuopanto, Nanai-Banda, aslen Buharalı^[18])'yu elçi olarak göndermesiyle^[19][20] Batı Vey ile ilk temas kurulmuş oldu.^[21][22] Ertesi yıl Bumin Batı Vey'e elçi gönderip haraç olarak eşyalar verdi.^[23][24]

546 yılında Cücenlere karşı çıkmış olan Tielelerin (ya da Töleslerin) ayaklanmasını bastırdı ve onları itaat altına aldı.^[25] Cücen kağanının kızıyla evlenme talebinde bulundu. Ancak, Çin kronik kitaplarına göre Cücen kağanı A-na-kuei (Anahuan), Bumin'e elçi göndererek Senin gibi demirci bir kölem benim kızımı hangi cesaret ve cür'etle nasıl isteyebilir?^[26] sözünü iletti. Böylece bu isteği kabaca reddedildi.^[13][27] Bumin öfkelenip elçisini öldürdü.Tarihsel Çin kaynaklarından aktarılan bu ifade üzerine Göktürkler'in Cücenlerin egemenliği altında çalışan "demirci köleler" (鍛奴, Pinyin: duànnú, Wade-Giles: tuan-nu)^{[28][29][30][31]} olarak aktarılmaktadır. Kimi araştırmacılar bunun Cücen'in kölelik sistemiyle ilişkilendirmiştir.^[32] Kimi araştırmacılar bunun Cücen toplumuna has 'vassallık' sistemi olabileceğini iddia etmiştir.^[33] Denis Sinor'a göre, A-na-kuei'nin bu kibirli ifadesi Türklerin demircilik sanatlarında uzmanlaşmış olduğunu göstermek için yeterli kanıttır.^[21][34]

Bumin bu olay üzerine Cücenlerle tüm irtibatını derhal kesti.^[35] Bazı kaynaklarda Bumin'in Cücen hükümdarının kızını böyle bir cevap alacağını bildiği için bilerek istediği ve bunu savaş nedeni sayacağı iddia edilmektedir. Ayrıca henüz erken olduğunu düşünerek vassalmış gibi görünmek için demirden boyunduruğu Cücen hükümdarına göndermiş olduğu söylenmektedir.^[36][37]

Kağan oluşu

Haziran 551'de Prenses Changle ile evlenmek suretiyle Batı Vey Hanedanlığı ile akrabalık kurdu. Ocak 552'de Huai-huang ("Altı Kasaba"nın biri, bugünkü Ho-pei eyaleti chang-pei ili)'ın kuzeyinde Cücenlere ağır ve ani bir darbe vurarak bu devleti ortadan kaldırdı. Cücen Kağanı A-na-kuei intihar etti.^[13][23] Böylece Bumin, uzun süre bağlı kaldıkları bu federasyonu çökertti ve Ötüken merkezli Göktürk Kağanlığı'nı kurdu.^[27]

Bumin bu büyük başarıları üzerine üzerine "İllig Kağan(Devlet sahibi kağan)" unvanı aldı. Devletinin batı kanadının yönetimini ve genişletilmesi işini küçük kardeşi İstemi Yabgu'ya verdi. İstemi göreceli olarak Bumin'in egemenliğine tabi idi. Bağımsız devleti kurduğu yıl (552) ya da 553'te öldüğü düşünülmektedir.^[38] Yerine oğlu İssik Kağan (Keluo / K'o-lo) geçti. Ertesi yıl İssik Kağan hayatını kaybedince yerine Mukan Kağan geçmiştir.^[27][39][40]

Kül Tigin yazıtları

Moğolistan'da Orhun nehri yakınlarında bulunan Kül Tigin Yazıtı'nın doğu yüzünde; "Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyi vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu salarak dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar kondurmuş. İkisi arasında pek teşkilâtsız Göktürk öylece oturuyormuş." şeklinde Bumin Kağan'dan bahsedilmektedir.^[41][42]

Soyu

Yizhi Nişidu 伊質泥師都

Neduliu Şad 訥都六設

Aşina 阿史 那

Axian Şad 阿賢設

Aşina Tuvu (Uluġ Yabġu) 吐務

Bumın Ķaġan 伊利可汗 βγwmyn γ’γ’n (552)

İştemi Yabġu Ķaġan 室點密 Σιλζίβουλοσ (552 – 576)

Taspar Kağan 他鉢可汗 t’sp’r γ’γ’n (572 – 581)

Aşina Kutou 庫頭

İssik Ķaġan 乙息記可汗 (552 – 553)

Buķan Ķaġan 木杆可汗 mwx’n x’γ’n Βώχανος (553 – 572)

Mahan Tigin

Rudan Ķaġan 褥但可 汗

Türk Şad Τούρξαθος

Tardu Ķaġan 達頭可汗 Ταρδου (576 – 603)

Kakim

Maġa Umna Ķaġan 菴羅 mγ’ wmn’ x’γ’n

Işbara Ķaġan 沙鉢略可汗 nw’’r x’γ’n (581 – 587)

Baga Ķaġan 莫賀可汗 (587 – 588)

Töremen Apa Ķaġan 大羅便 Τουρούμ (581 – 587)

İmparatoriçe Aşina 阿史那皇后

Yaŋsu Tigin 鞅素特勤

Böri Ķaġan 步離可汗

Tu-lu

Külüg Sibir 莫賀咄可汗 (628 – 631)

Turan Ķaġan 都藍可汗 (588 – 599)

Kimin Ķaġan 启民可汗 Τουλδίχ (599 – 609)

Bağaşa Tulu Ķaġan 阿史那泥孰 (633 – 634)

Baga Şad 莫賀設

Poşi Tigin 婆實特勤

Niri Ķaġan 泥利可汗 nry x’γ’n (595 – 603)

Şikoey Ķaġan 射匱可汗 (611 – 618)

Tong Yabġu Ķaġan 統葉護可汗 (618 – 628)

Sibir Ķaġan 始畢可汗 (609 – 619)

Çula Ķaġan 處羅可汗/处罗可汗 (619 – 620)

İllig Ķaġan 頡利可汗 (620 – 630)

Yanto Şad

Böri Şad 步利設

Çurı Ķaġan 處羅可汗 cwry x’γ’n (604 – 611)

İrbis Bolun Yabġu 肆葉護可汗 (631 – 633)

Tarduš Şad 呾度設

Tölis Ķaġan 突利可汗

Aşina Chieh-she-shuai 阿史那結社爾

奧射設 郁射設

Tie-luo-chih 疊羅支

Aşina Po-luo-men 阿史那婆羅門

Yukuk Şad 欲谷設

賀邏鶻