Berossus

Berossus (/bəˈrɒsəs/) veya Berosus (/bəˈroʊsəs/; Grekçe: Βηρωσσος; muhtemelen Akadca: 𒁹𒀭𒂗𒉺𒇻𒋙𒉡)^[1][2] MÖ 3. yüzyılın başlarında yaşamış Helenistik Dönem Babilli yazar, Bel Marduk'un^[3] rahibi ve Koini Grekçesi ile yazan bir gökbilimcidir.

Babyloniaca da dahil olmak üzere orijinal eserleri günümüze ulaşmamıştır ancak özellikle MS dördüncü yüzyıl Hristiyan yazarı Eusebios'un yazılarında bazı alıntılar ile parçalar halinde günümüze ulaşmıştır.^[4]

Berossus yakın zamanda MÖ 258'den kalma bir belgede bahsi geçen Esagila Tapınağı'nın baş rahibi Bēl-reʾû-šunu ile özdeşleştirilmiştir.^[5]

İsim

"Berossus" ismi büyük ihtimalle ilk bileşeni "Efendi" anlamına gelen ve Marduk için yaygın bir unvan olan Bel olan teoforik bir isimden türemiştir. Orijinal adı ya "tanrı Bel onların çobanıdır" anlamına gelen Bēl-rē'ûšunu ya da "Ey Bel, onu koru!" anlamına gelen Bēl-uṣuršu şeklindedir.^[6]

Hayatı ve çalışmaları

Berossus, artık kaybolmuş olan eski Babil kayıtlarını ve metinlerini kullanarak, MÖ 290-278 civarında Makedonyalı / Selefkî kralı I. Antiohos'un himayesinde^[7] (Diodorus Siculus'a göre hükümdarlığının üçüncü yılında^[8][9]) Babyloniaca'yı (bundan sonra Babil Tarihi) üç kitap halinde yayınlamıştır. Yaşlı Plinius, Censorinus, Flavius Josephus ve Marcus Vitruvius Pollio tarafından kaydedilen bazı astrolojik parçalar da Berossus'a atfedilir; ancak bunların kaynağı bilinmemektedir veya Tarih eserinde nerede yer aldığı belirsizdir. Vitruvius, kübik bir bloktan oyulmuş yarım dairesel güneş saatinin icadını ona atfeder.^[10] Onun tarihçi ve astronom-astrolog olarak ününü ve bilgisini kanıtlamak amacıyla Atina'da bir heykeli dikilmiştir.

Ayrı bir çalışma olan Procreatio, Aratos hakkındaki Latince yorumlar, Commentariorum in Aratum Reliquiae tarafından kendisine atfedilir, ancak bu bağlantıya dair hiçbir kanıt mevcut değildir. Ancak antik çağda doğrudan bir alıntı (isim ve ünvan) nadirdir ve Tarih'inin 1. Kitabına atıfta bulunmuş olabilir.

Büyük İskender'in Babil'i yönettiği dönemde (MÖ 330-323) veya ondan önce doğmuştur; en erken tarih olarak MÖ 340 yılı önerilmektedir. Vitruvius'un de Architectura adlı eserine göre, sonunda Küçük Asya kıyılarındaki Kos adasına yerleşmiş ve Mısır kralının himayesinde orada bir astronomi okulu kurmuştur.^[11] Ancak bilim insanları, Seleukoslar döneminde çalışıp daha sonra ileriki yaşlarda Ptolemaiosların kontrolüne giren bir bölgeye yerleşmenin mümkün olup olmadığını sorgulamışlardır. Hangi tarihte öldüğü bilinmemektedir.

Babyloniaca (Babil Tarihi)

Ana madde: Babyloniaca (Berossus)

Berossos'un kayıp Babyloniaca'sının kalıntılarının birkaç yerden uzaktaki versiyonları, Caesarea'lı Hıristiyan Eusebios'un Kronolojik Kanonları için kullandığı iki sonraki Yunan özeti tarafından verilmiştir; bu Yunanca el yazmaları kaybolmuş olsa da büyük ölçüde Hieronymus'un Latince çevirisi ve devamı ve hayatta kalan bir Ermenice çevirisiyle kurtarılabilmektedir.^[12][13] Berossus'un Tarih'i yazmasının nedenleri günümüze ulaşmamıştır, ancak çağdaşı Grek tarihçileri genellikle kendi tarihlerinin yayımlanmasının nedenlerini belirtmişlerdir. Muhtemelen yeni ele geçirdiği topraklardan birinin tarihini öğrenmek isteyen I. Antiohos tarafından, ya da Selefkî topraklarında Marduk'a tapınmanın gerekçesini arayan Büyük Tapınak rahipleri tarafından yaptırıldığı öne sürülmektedir. Saf tarih yazımı kendi başına bir Babil kaygısı değildi ve Josephus, Berossus'un bir astrolog olarak ününe tanıklık ediyor.^[14] Alıntı yapılan bölümlerde Eski Ahit kaygılarıyla ilgili mitoloji ve tarih anlatılmaktadır. Tarihçi ve arkeolog W. G. Lambert'in gözlemlediği gibi: "Elbette Berossus, Josephus ve Eusebios'un alıntı yapmadığı başka eserler de yazmış olabilir, çünkü bunlar İncil'le hiçbir ilgiye sahip değildi".^[14] Lambert, Latin yazarların bazı ifadelerinin o kadar açık bir şekilde hatalı olduğunu bulmuştur ki, yazarların Berossus'un metni hakkında birinci elden bilgi sahibi olup olmadıklarını şüpheli hale getirir.

Kaynaklar ve içerik

Eusebios ve Sinkellos'un aktarımlarının Ermenice çevirileri (sırasıyla Chronicon ve Ecloga Chronographica) Berossus'un "kamu kayıtları" kullandığını kaydeder ve Berossus'un kaynaklarını kataloglamış olması mümkündür. Bu durum çalışmalarını güvenilir kılmamamkla beraber kaynaklar konusunda dikkatli olduğunu ve rahiplere ve kutsal kayıtlara erişimi, diğer Babillilerin yapamadığını yapmasına olanak tanıyordu. Antik Mezopotamya mitolojisi hakkında sahip olduğumuz bilgiler, Berossus'unkilerle bir ölçüde benzerlik göstermektedir; ancak Mezopotamya edebiyatının büyük bir kısmı günümüze ulaşamadığı için kaynaklarını ne kadar sağlam bir şekilde aktardığı bilinmemektedir. Açık olan, onun Grekçe yazdığı için, kullandığı yazı biçiminin gerçek Babil edebiyatından farklı olduğudur.

Kitap 1

1. Kitap parçaları Eusebios ve Sinkellos tarafından korunmuştur, Babil yaratılış öyküsünün ve Talatth'ın (Tiamat) Bel (Marduk) tarafından yenilgisi de dahil olmak üzere düzenin kurulmasının anlatılması nedeniyle Geç Antik Çağ'da eski Yakın Doğu kozmolojisi hakkında bilgi için başlıca kaynaklardan birisidir. Ona göre, tüm bilgi Yaratılış'tan sonra deniz canavarı Oannes tarafından insanlara açıklandı ve bu nedenle Verbrugghe ve Wickersham (2000:17) yukarıda tartışılan astrolojik parçaların, eğer varsa, buraya uyduğunu ileri sürmüşlerdir.

Kitap 2

2. Kitapta Alulim'den Nabonassar'a (MÖ 747 - 734) kadar olan Babil krallarının tarihi anlatılır. Eusebios, Apollodorus'un Berossus'un ilk kral Aloros'tan (Alulim) onuncu kral Xisouthros'a ve Babil Tufanına kadar geçen 432.000 yılı anlattığını bildirdiğini aktarır. Berossus'un soyağacından, özellikle Tufan öncesi krallar ve MÖ 7. yüzyıldan itibaren Senakheirimos (Asur ve Babil'i yöneten Sanherib) ile birlikte Tarih'in bu bölümünü derlerken kral listelerine erişebildiği açıktır. Tufan'a ilişkin anlatısı (Sinkellos'ta korunmuştur) şu anda elimizde bulunan Gılgamış Destanı versiyonlarına büyük ölçüde benzemektedir. Ancak Gılgamış'ta başkahraman Utnapiştim'dir; Berossus'a göre ise Xisouthros, büyük olasılıkla Tufan'ın Sümer versiyonundaki başkahraman Ziusudra'nın Yunanca çevirisidir.

Belki Berossus'un değinmeyi unuttuğu bir nokta da dikkat çekicidir. Sargon (M.Ö. 2300 civarı) hakkında onun zamanında çok sayıda bilgi mevcuttu (örneğin, El-Amarna'da ve M.Ö. 8. yüzyıldan kalma bir Asur parçasında korunan bir doğum efsanesi ve iki Yeni Babil parçası), ancak bunlardan bahsedilmiyordu. Benzer şekilde, büyük Babil kralı Hammurabi (yaklaşık MÖ 1750) de sadece kısaca anılmayı hak ediyor. Ancak Kraliçe Semiramis'in]] (muhtemelen V. Şamşi-Adad'ın MÖ 824 - 811 karısı Sammuramat) Asurlu olduğunu belirtmiştir. Belki de bu, Grek yazarların onu Babil'in kurucusu, Suriye tanrıçası Derketo'nun kızı olarak tasvir edecek ve Ninus'la (Grek yazarlara göre Ninova'nın efsanevi kurucusu) evlenecek kadar mitolojik hale getirmelerine bir tepkiydi.

Kitap 3

3. Kitap Babil'in Nabonassar'dan I. Antiohos'e (muhtemelen) kadar olan tarihini anlatıyor. Yine kral listelerini kullanmış olması muhtemeldir, ancak hangilerini kullandığı bilinmemektedir. Mezopotamya'da Kral Listesi A (MÖ 6. veya 5. yüzyıllara ait bir kopya) ve Kronik 1 (biri kesin olarak MÖ 500'e tarihlenen 3 kopya) olarak bilinen belgelerin, Tarih ile eşzamanlılıklarından dolayı genellikle onun kullandığı belgeler olduğu öne sürülür (ancak bazı farklılıklar vardır). Nabukodonosoros (II. Nebukadnezar, MÖ 604 - 562) ve Nabonnedos (Nabonidus, MÖ 556 - 539) zamanlarına ait tarihinin büyük bir kısmı günümüze ulaşmıştır. Burada onun tarihe ilişkin ilk yorumunu görüyoruz; kralların başarısının ve başarısızlığının ahlaki davranışlarına dayandığını ileri süren bir ahlak dersi veriyor. Bu, bir diğer Babil tarihi olan Nabonidus Kroniği'ne (ve İbranice İncil'e) benzemektedir ve Thukididis gibi diğer Yunan tarihçilerinin akılcı anlatımlarından farklıdır.

Yahudi tarihçi Josephus'un zamanında (MS 1. yüzyıl), Berossus'un Keldani Tarihi'nin üçüncü kitabında yer alan tarihi kayıtlar hala mevcuttu ve Josephus tarafından altı Babil kralının hükümdarlık yıllarını belirtmek için kullanılmıştır.^[15] Josephus'un bu kralların saltanat yıllarına ilişkin kayıtları, Batlamyus tarafından da Kanunlar eserinde doğrulanmıştır; ancak Batlamyus, Neglissar ile Nabonnedus arasındaki dönemde hüküm süren kralı belirtilmemiştir.

Nabopolassar = 21 yıl hüküm sürdü.

Nebukadnezar b. Nabukodonosor = 43 yıl hüküm sürdü.

Kötü Merodach (Amel-Marduk olarak da bilinir) = 2 yıl hüküm sürdü. (Josephus, başka bir yerde Berossus'a karşı çıkarak Kötü Merodach'ın 18 yıl hüküm sürdüğünü söyler).^[16]

Neglissar (Neriglissoor) = 4 yıl hüküm sürdü (Josephus, başka bir yerde, Neglissar'ın 40 yıl hüküm sürdüğünü söylüyor, bu da 10'un bir faktörü olması nedeniyle tuhaf görünüyor).^[17]

Laborosoarchod (Labosordacus) = 9 ay hüküm sürdü.

Nabonnedus (Baltasar olarak da bilinir) = 17 yıl hüküm sürdü, bu yılda Pers kralı Kiros ve Medya kralı Darius, Babil'i (Borsippus) Keldanilerden aldılar.

Aktarım

Berossus'un eserleri Helenistik dönemde pek ilgi görmemiştir. Mezopotamya tarihinin genel anlatımı Knidoslu Ktesias'ın Persika adlı eseriydi; Berossus'un ise asıl değerinin astrolojik yazılarından geldiği düşünülüyordu. Çoğu pagan yazar muhtemelen Tarih eserini doğrudan okumamıştır ve eserlerinde Berossos'tan bahseden Apamea'lı Poseidonius'a (MÖ 135 - 50) bağımlı kalmış gibi görünmektedirler. Poseidonius'un anlatıları günümüze ulaşmamış olsa da, bu üçüncül kaynakların yazıları günümüze ulaşmıştır: Vitruvius Pollio (Sezar Augustus'un çağdaşı), Yaşlı Plinius (ö. MS 79) ve Genç Seneca (ö. MS 65). Sonraki yedi pagan yazarın Berossus'u Poseidonius aracılığıyla başka bir aracı aracılığıyla aktardığı tahmin edilmektedir. Bunlar Aetius (MS 1. veya 2. yüzyıl), Cleomedes (MS 2. yüzyılın ikinci yarısı), Pausanias (MS 150 civarı), Athenaeus (MS 200 civarı), Censorinus (MS 3. yüzyıl) ve Soloi'li Aratus'un (y. MÖ 315 - 240/39) Grek şiiri Phaenomena'nın anonim Latin yorumcusuydu.

Yahudi ve Hristiyanların Berossus'a ilişkin referansları muhtemelen farklı kaynaklardan geliyordu; ya Alexander Polyhistor (MÖ 65 civarı) ya da Moritanya Kralı II. Juba (y. MÖ 50 - MS 20). Polyhistor'un sayısız eseri arasında Asur ve Babil tarihi de yer alırken, Juba, Asurlular Üzerine adlı eserini yazmıştır; her ikisi de birincil kaynak olarak Berossus'u kullanmışlardır. Josephus'un Berossus'a ilişkin kayıtları, günümüze ulaşan tek anlatı materyallerinden bazılarını içerir, ancak muhtemelen Alexander Polyhistor'a bağımlıdır. Berossus'a doğrudan erişimi olduğu izlenimini vermiş olsa bile. Üç Hıristiyan yazarın eserlerinde bulunan Babil parçalarının büyük olasılıkla Alexander veya Juba'ya (veya her ikisine) ait olduğu düşünülmektedir. Bunlar Suriyeli Tatianus (MS 2. yüzyıl), Antakya Piskoposu Teofilos (MS 180) ve Titus Flavius Clemens'tir (yaklaşık MS 200).

Poseidonius'unki gibi Alexander ve Juba'nın eserleri günümüze ulaşmamıştır. Ancak Berossus'taki malzeme Abydenus (MÖ 200 civarı) ve Sextus Julius Africanus (MS 3. yüzyılın başları) tarafından kaydedilmiştir. Her ikisinin de eserleri kaybolmuştur, muhtemelen çok uzun oldukları düşünülmüştür, ancak Caesaria Piskoposu Eusebios (y. MS 260–340), Chronicon adlı eserinde bu kayıtlardan bazılarını korumuştur. Chronicon'un Yunanca metni de artık elimizde yok ama onun eski bir Ermenice çevirisi (MS 500 - 800) mevcuttur^[18] ve bazı bölümleri Georgios Sinkellos'un Ecloga Chronographica'sında (yaklaşık MS 800 - 810) alıntılanmıştır. Hieronymus'un Eusebios'un Latince çevirisinde Berossus'a ait hiçbir şey günümüze ulaşmamıştır. Eusebios'un Praeparatio Evangelica'da Berossus'tan bahsettiği diğer kaynaklar Josephus, Tatianus ve başka önemsiz kaynaklardan gelmektedir (son kaynakta sadece "Babilli Berossus, tarihinde Naboukhodonosoros'u kaydetmiştir" ifadesi yer almaktadır).

Eusebios'tan sonraki Hıristiyan yazarlar muhtemelen ona güvenmişlerdir, ancak bunlar arasında Pseudo-Justinus (3.-5. yüzyıl), İskenderiyeli Hesychius (5. yüzyıl), Agathias (536-582), Horenli Musa (8. yüzyıl), bilinmeyen bir tarihe ait bilinmeyen bir coğrafyacı ve Suda (10. yüzyıldan kalma Bizans sözlüğü) yer alır. Dolayısıyla Berossus'tan geriye kalan az miktardaki şey de oldukça parçalı ve dolaylıdır. Berossus'a dair en doğrudan kaynak, Alexander Polyhistor'dan alınan Josephus'tur. Kral listelerindeki isimlerin çoğu ve olası anlatı içeriğinin çoğu bunun sonucunda kaybolmuş veya tamamen bozulmuştur. Sadece Eusebios ve Josephus anlatı malzemesini korumuşlardır. Ancak her ikisinin de farklı amaçları vardır. Eusebios, farklı kültürler arasında tutarlı bir kronoloji oluşturmayı amaçlıyordu.^[18] Josephus, Yahudilerden daha eski bir medeniyetin var olduğu iddialarını çürütmeye çalışıyordu. Ancak, tufan öncesi on kral, kralların uzun yaşam sürelerinin Yaratılış öyküsündeki tufan öncesi ataların uzun yaşam sürelerine nasıl benzediğiyle ilgilenen Hristiyan savunucuları tarafından korunmuştur.

Etkisi

Sonraki yüzyıllarda Berossus büyük bir astronom, peygamber, bilge ve tarih yazarı olarak anılmıştır. Örneğin Yaşlı Plinius, Berossus'un geleceğe ilişkin öngörülerinin doğruluğu nedeniyle Atina halkı tarafından bir heykelinin dikildiğini aktarmıştır. Başka bir isim olan Pausanias, Berossus'un İbrani Sibyl'in babası olduğunu söyler.^[19]

Vitruvius'un münferit bir raporunda, Berossus'un Kos Adası'nda bir astronomi okulu kurduğu iddia eder; ancak bu genellikle daha sonra oluşturulmuş bir söylem olarak reddedilir. Bazı tarihçiler, bu hikayenin Babil ve Yunan astronomisi arasında süreklilik yaratan bir hikaye sağlamak amacıyla ortaya çıktığını ileri sürmüşlerdir.^[20]

1498 yılında Viterbo'lu Annius, Berossus'un kayıp kitaplarını bulduğunu iddia etmiştir. Bunlar aslında ayrıntılı bir sahteciliktir.^[21] Ancak, Annius'un Tufan'ın İncil'deki anlatımından sonra gelen tarihsel boşluğu dolduran Yafes'ten itibaren kralların bir listesini sunması nedeniyle, Rönesans'ın nüfus ve göç hakkındaki düşünce biçimlerini büyük ölçüde^[22] etkilediler. Annius ayrıca klasik kaynaklardan gelen karakterleri İncil çerçevesine dahil etmiş ve kendi açıklamasını Commentaria super opera diverorum auctorum de antiquitatibus loquentium (Antik Çağı Tartışan Çeşitli Yazarların Eserleri Üzerine Yorumlar ) olarak yayınlamıştır. Bunun bir sonucu olarak Batı Avrupa'daki Druid rahipleriyle Kelt ırkları hakkında karmaşık teoriler ortaya çıkmıştır.^[23]

Kaynakça

Özel

1. "Bel-reʾušunu [1] (PN)". Bilinguals in Late Mesopotamian Scholarship. Open Richly Annotated Cuneiform Corpus. Münih Ludwig Maximilian Üniversitesi. 23 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
2. The suggestion was made by Heinrich Zimmern; cf. Lehmann-Haupt, "Neue Studien zu Berossos" Klio 22 (1929:29)
3. Seneca Nat. Questiones III.29: "Berosus, qui Belum interpretatus est...", "Berossus, who expounded the doctrine of Bel/Marduk" (interpretatus) as rendered by W. G. Lambert, "Berossus and Babylonian Eschatology" Iraq, 38.2 (Autumn 1976:171-173) p. 172.
4. Talon 2001, s. 270–274.
5. Bach 2013, s. 157–162.
6. Beaulieu 2021, s. 155.
7. A. Kuhrt, "Berossus's Babyloniaca and Seleucid Rule in Babylonia," in A. Kuhrt and S. Sherwin-White (eds.), Hellenism in the East (Berkeley: Univ. of California Press) 1987:55f.
8. "Digital Fragmenta Historicorum Graecorum (DFHG)".
9. Diodorus Siculus, Library 3.42.1.
10. Vitruvius, De architectura, viii.8.1; in ix.2.1 Berossus'un ayın bir yarısının aydınlık, diğer yarısının mavi renkte bir küre olduğunu öğrettiğini kaydeder.
11. Vitruvius, ix.6.2.
12. Robin Lane Fox, Travelling Heroes in the Epic Age of Homer, 2008:81, who gives his sources in note 49.
13. The authority on Eusebius' Chronicle is Alden Mosshammer The Chronicle of Eusebius and Greek Chronographic Tradition, 1979.
14. Lambert 1976:171.
15. Josephus, Against Apion 1:19–20
16. Bakınız Parker, R.A.; Dubberstein, Waldo H. (1956). Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75 (İngilizce). Providence: Brown University Press. s. 28. OCLC 460027103., who put down only two regnal years for this king.
17. Bakınız Parker, R.A.; Dubberstein, Waldo H. (1956). Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75 (İngilizce). Providence: Brown University Press. s. 29. OCLC 460027103., who put down only four regnal years for this king, and who is called by them Nergal-Shar-Usur.
18. "Eusebius' Chronicle (or Chronography), Translated from Classical Armenian, Public Domain Work. Eusebius, Chronicle, Table of Contents". Rbedrosian.com. 16 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2012.
19. Dillery, John (2015). Clio's other sons: Berossus and Manetho: with an afterword on Demetrius. Ann Arbor: University of Michigan Press. ss. xii. ISBN 978-0-472-07227-9.
20. Visscher, Marijn (2020). Beyond Alexandria: literature and empire in the Seleucid world. New York: Oxford University Press. ss. 110-112. ISBN 978-0-19-005908-8.
21. Stephens, Walter (2011). "Complex Pseudonymity: Annius of Viterbo's Multiple Persona Disorder". MLN. 126 (4). ss. 689-708. doi:10.1353/mln.2011.0077. ISSN 0026-7910. JSTOR 41300837.
22. Krebs, C. B. 2011. A Most Dangerous Book. Tacitus's Germania from the Roman Empire to the Third Reich. New York: W. W. Norton, pp. 103f.
23. Morse, Michael A. How the Celts Came to Britain. Tempus Publishing, Stroud, 2005. page 15.

Genel

• Bach, Johannes (2013). "Berossos, Antiochos und die Babyloniaka". Ancient West & East. Cilt 12. ss. 157-180.
• Beaulieu, Paul-Alain (2021). "Berossus and the Creation Story". Journal of Ancient Near Eastern History. 8 (1–2). ss. 147-170.
• Blenkinsopp, J. 1992. The Pentateuch: An Introduction to the First Five Books of the Bible. New York: Anchor Doubleday.
• Burstein, S.M. 1978 [1980²]. The Babyloniaca of Berossus. Malibu: Undena Publications.
•  Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Berossus". Encyclopædia Britannica. 3 (11. bas.). Cambridge University Press.
• Haubold, Johannes; Lanfranchi, Giovanni B.; Rollinger, Robert; Steele, John, (Ed.) (2013). The World of Berossos. Proceedings of the 4th International Colloquium on "The Ancient Near East between Classical and Ancient Oriental Traditions", Hatfield College, Durham 7th-9th July 2010. Wiesbaden: Harrasowitz. ISBN 978-3-447-06728-7.
• K. Müller, Fragmenta Historicorum Graecorum (FHG) 2. Paris: Didot, 1841‑1870, frr. 1‑25.
• Krebs, C. B. 2011. A Most Dangerous Book. Tacitus's Germania from the Roman Empire to the Third Reich. New York: W. W. Norton, pp. 98–104.
• Talon, Philippe (2001). "Enūma Eliš and the Transmission of Babylonian Cosmology to the West". Melammu. Cilt 2. ss. 265-278.
• Verbrugghe, Gerald P. & Wickersham, John M. 2000. Berossos and Manetho Introduced and Translated: Native Traditions in Ancient Mesopotamia and Egypt. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.

Dış bağlantılar

• Fragments of Chaldæan History, by Berossus
• An Historical Treatise of the Travels of Noah Into Europe, Translated by Richard Lynche in 1601