Ulahça

Ulahça, diğer değişleriyle Arumence veya Makedo-Rumence (Ulahça: limba armãneascã, armãneashti veya armãneashce; Yunanca: Βλάχικα Vlahika ) Balkanlar'da konuşulan doğu Romen dilidir.^[1][2]

Ulahça
Limba armãneascã, Armãneashti Armãneashce, Makedon-armânâ.
Ana dili olanlar	Yunanistan, Arnavutluk, Kuzey Makedonya, Romanya, Bulgaristan
Konuşan sayısı	300.000 - 700.000  (tarih gerekli)
Dil ailesi	Hint-Avrupa dilleri İtalik Latin Doğu kolu Ulahça
Dil kodları
ISO 639-2	rup
ISO 639-3	–

Balkanlar'daki Roma fethinden sonra düzenlenmiş ve çağdaş Rumencenin grameri ve morfolojisi gibi birçok özellik paylaşıyor. Rumence ve Ulahçanın arasında en büyük farkı söz varlığıdır. Rumence komşu Slav dilleriden çok etkilendi; ama Ulahça, tarihsel olarak Yunanca ile çok yakın ilişkilere sahip olduğu için Yunancadan çok etkilendi. Bu dillerin arasında bir tane daha önemli fark kökenleridir. Ulahça formunda üç farklı katmanlara sahiptir: eski katmanı (Epirus, Tesalya, İllirya ve Makedonya'da konuşulan dilden kaynaklanıyor), Latince katmanı (Roma İmparatorluğu kökenli insanların konuştuğu dil olması sebebi ile) ve Yunan veya Hellenik katmanı (Roma ve Doğu Roma İmparatorluğu dönemindeki Yunancadan gelen sözcükler). Slavca katmanı: özellikle Güney Slavcası ve Bulgarcadan gelen sözcüklerden oluşur. Osmanlılar döneminde de bu dile eklenen bazı Türkçe ve Arapça sözcükler vardır.

Küresel dağıtım

Kuzey Makedonya Cumhuriyeti'nde Ulahlar ve Ulah dili resmî tanınmaya sahiptir, ama en büyük Ulah topluluklar Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan ve Sırbistan'da bulunmaktadır. Batı Makedonya'daki Moskopol ve Grammos kentlerinin yıkılmalarından sonra Balkanlar'dan Romanya'ya birçok Ulah da taşındı.

Resmî durum

Ulahça Makedonya'da bir tür resmî duruma sahiptir. Üsküp, Kruşevo ve Manastır'ın ilkokullarında Ulahça seçimli bir derstir ve Ulahça konuşanlar mahkemede bu dili kullanma hakkına sahipler. 2006 yılından itibaren Kruşevo'da Ulahça ikinci resmî dili (Makedoncadan sonra) oldu.

Tarih

Ulahça Rumenceye çok benzerdir. Rumencede daha çok Slavik kelime bulunur, Ulahça daha çok Yunanca kökenli kelimeye sahiptir.

Genellikle, 800-1200 yıl önce Roma İmparatorluğun Balkan illerinde konuşulan Kaba Latince dört ayrı dillere bölündüğünü inanılıyor: Dako-Rumence (bugünkü Rumence dili), Ulahça, Megleno-Rumence ve İstro-Rumence. Bazı dilbilimciler Ulahçanın Proto-Rumence olduğunu inanmıyorlar.

Yunan etkileri Ulahçada diğer doğu Romen dillerinin arasında en çok görünendir. Bunu sebebi Ulahların Bizans ve Osmanlı döneminde ağırlıklı olarak Rumlar ile etkileşimde bulunmalarıdır. Ancak Rumenler, İtalyanca ve Fransızca gibi diğer Latin dillerinin etkisinde daha fazla kalmışlardır.

Türkler Balkanlar'a geldiklerinde Ulahça Türkçeden birkaç söz ekledi, ama Ulahçanın sözcüksel kompozisyonu hâlâ en çok Latincedir.

Lehçeler

Arnavutluk ve Yunanistan'da bulunmakta olan Ulahça lehçeler var: Moskopol lehçesi ve Grammos lehçesi. Diğer lehçeler de var: Malovista, Gopeş, Beala Supra ve Kruşevo lehçeleri.

Gramer

Ulahçanın grameri ve morfolojisi Rumenceye çok benzerdir. Belirli tanımlığı kelimenin sonuna ekleyen klitik cüzüdür; hem belirli hem de belirsiz tanımlıkları çekilebilirler; ve isimler üç ayrı cinste sınıflandırılmış.

Fiiler

Ulahça gramer Rumenceden kendisini ayıran bazı özelliklere sahiptir, en önemli özelliklerinden biri mastar kullanmadığıdır. Bu nedenle, Rumencede mastar kullanan fiil zamanlar ve kipler (örneğin: basit gelecek zaman veya şart kipi), Ulahçada diğer yöntemlerde yapılıyor. Ayrıca, sözlüklerde fiiller bildirme kipi, şimdiki zaman ve birinci insanda veriliyor.

Ulahça fiiler dört fiil çekime sınıflandırılıyorlar. Aşağıdaki tablo birkaç örnek veriyor, Rumencesi ile.

Fiil çekimi	Ulahça (bild. şimd. 1. tek.)	Rumence (bild. şimd. 1. tek.)	Rumence (mastar)	Türkçe
I	cãntu dau lucredzu	cânt dau lucrez	a cânta I a da I a lucra I	şarkı söylemek vermek çalışmak
II	ved şedu armãn	văd şed rămân	a vedea II a şedea II a rămâne III (or a rămânea II)	görmek oturmak kalmak
III	duc cunoscu ardu	duc cunosc ard	a duce III a cunoaşte III a arde III	taşımak, götürmek bilmek yanmak
IV	mor fug îndulțescu	mor fug îndulcesc	a muri IV a fugi IV a îndulci IV	ölmek koşmak tatlılaştırmak

Gelecek zaman

Gelecek zaman, "va" yardımcı değişmeyen cüzü ve dilek kipi kullanarak, aynen eski Rumence gibi oluşturuluyor.

Ulahça	Rumence (eski)	Türkçe
va s-cãntu	va să cânt	şarkı söyleyeceğim
va s-cãntsã	va să cânţi	şarkı söyleyeceksin
va s-cãntã	va să cânte	şarkı söyleyecek
va s-cãntãm	va să cântăm	şarkı söyleyeceğiz
va s-cãntats	va să cântaţi	şarkı söyleyeceksiniz
va s-cãntã	va să cânte	şarkı söyleyecekler

Geçmiş zaman

Rumencede geçmiş zaman sentetik olarak (Portekizce gibi) oluşturuluyor, ama Ulahça "am" (sahip olmak) yardımcı fiili bitmemiş bir eylemi gösteren zamanı (aveam) ve geçmiş zaman cüzü olarak dolaylı anlatılmış yapı kullanıyor. Ulahça bu özelliği Megleno-Rumence ve Balkan dil birliğinde bazı dillerle paylaşıyor.

Bir tek yardımcı fiil sayı ve kişiye bağlı çekim yapılabiliyor: aveam, aveai, avea, aveamu, aveatã, avea, ama geçmiş sıfatı değişmiyor.

Ulahça	Megleno-Rumence	Rumence	Türkçe
avea mãcatã	vea mancat	mâncase	(o) yemiş
	vea durmit	dormise	(o) uyumuş

Fiilden türetilen isimler

Ulahça'nın fiilden türetilen isimleri sadece bazı fiilerle kullanıyor, her fiile değil. Bu fiiler:

• 1. sınıf: acatsã (acãtsãnda(lui)), portu, lucreashce, adiljeashce.
• 2. sınıf: armãnã, cade, poate, tatse, veade.
• 3. sınıf: arupã, dipune, dutse, dzãse, featse, tradze, scrie.
• 4. sınıf: apire, doarme, hivrie, aure, pate, avde.

Yunanistan'daki durum

Yunan devletine Ulahça konuşan bölgeler eklenmeden önce bile Ulahça, Yunancaya karşı madundu ve geleneksel olarak Yunanca, Ulahların eğitimsel ve dinî dilidi. Özellikle Moskopol'un istilasından sonra eğitim ve din kullanarak Yunancalaştırma işlemi iyice çalıştı.