Loading AI tools
Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Abhazca (Abhazca: Аҧсуа бызшәа, aphsua bızşwa veya аҧҫшәа, aph[ɕ]şwa [3]), Kuzeybatı Kafkas dillerinden biridir. Esas olarak Abhazya, Türkiye’de , Suriye , Almanya, Hollanda, Rusya ve Acaristan 'da konuşulur. Abhazya Cumhuriyeti’nin Rusça ile birlikte resmi dilidir. Abhazca, Abhazya’da yaklaşık 150 bin kişi tarafından konuşulur.
| Abhazca | |
|---|---|
| Аҧсуа бызшәа | |
| Telaffuz | Abxaz |
| Etnisite | Abhazlar |
| Konuşan sayısı | 190.000 (2015-2019[1])[2] |
| Dil ailesi | Kuzeybatı Kafkas dilleri
|
| Diyalektler | Sadzlar |
| Yazı sistemi | Abhaz alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Abhazya |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | ab |
| ISO 639-2 | abk |
| ISO 639-3 | abk |
 | |
Abhazca, Kuzey Kafkasya kökenli Kuzeybatı Kafkas Dilleri öbeğine bağlıdır. Kuzeybatı Kafkas Dilleri, Kuzeydoğu Kafkas Dilleriyle ilişkili sayılır ve bu iki öbek Kuzey Kafkas dillerini oluşturur. Abhazca, Abazaca ile çok yakın bir dildi. Bu iki dili aynı dilin diyalektleri olarak değerlendiren görüşler de vardır.
Abhazca asıl olarak, resmi dil olarak da kullanılan Abhazya’da konuşulur. 1995 tarihli Gürcistan Anayasası, Abhazya’da ikinci resmi dil statüsü tanımıştır. Abhazca, 19. yüzyılda Abhazya’dan sürülen muhacirlerin de dilidir ve bu muhacirlerin göç etmiş olduğu Türkiye ve Suriye gündelik dil olarak konuşulurdu. Almanya, Hollanda ve ABD’ye göç eden nüfus arasında bu dili konuşanlar mevcuttur.
Abhazca, başlıca üç diyalekte ayrılır:
Abhazca yazı dili, Abjua diyalektine dayanır.
| Harf (Kiril) | Transliterasyon | IPA Karşılığı | Harf (Kiril) | Transliterasyon | IPA Karşılığı |
|---|---|---|---|---|---|
| Аа | a | /a/ | Мм | m | /m/ |
| Бб | b | /b/ | Нн | n | /n/ |
| Вв | v | /v/ | Оо | o | /o/ |
| Гг | g | /g/ | Ҩҩ | o̩ | /ɥ/ |
| Гьгь | g' | /gʲ/ | Пп | p | /pʼ/ |
| Ҕҕ | g̍ | /ɣ/ | Ҧҧ | ṗ | /p/ |
| Ҕьҕь | g̍' | /ɣʲ/ | Рр | r | /r/ |
| Дд | d | /d/ | Сс | s | /s/ |
| Дəдə | do | /dʷ/ | Тт | t | /tʼ/ |
| Џџ | ǰ | /dʐ/ | Тəтə | to | /tʷʼ/ |
| Џьџь | ǰ' | /ʥ/ | Ҭҭ | t̢ | /t/ |
| Ее | e | /e/ | Ҭəҭə | t̢o | /tʷ/ |
| Ҽҽ | c̍ | /ʦ̢/ | Уу | u | /w, u/ |
| Ҿҿ | c̨̍ | /ʦ̢ʼ/ | Фф | f | /f/ |
| Жж | ž | /ʐ/ | Хх | x | /x/ |
| Жьжь | ž' | /ʑ/ | Хьхь | x' | /xʲ/ |
| Жəжə | žo | /ʐʷ/ | Ҳҳ | x̢ | /ћ/ |
| Зз | z | /z/ | Ҳəҳə | x̢o | /ћʷ/ |
| Ʒʒ | ʒ | /ʣ/ | Цц | c | /ʦ/ |
| Ʒəʒə | ʒo | /ʣʷ/ | Цəцə | co | /ʦʷ/ |
| Ии | i | /i, j/ | Ҵҵ | c̅ | /ʦʼ/ |
| Кк | k | /kʼ/ | Ҵəҵə | c̅o | /ʦʷʼ/ |
| Кькь | k' | /kʲʼ/ | Чч | č | /tɕ/ |
| Ққ | k̢ | /k/ | Ҷҷ | č̢ | /tɕʼ/ |
| Қьқь | k̢' | /kʲ/ | Шш | š | /ʂ/ |
| Ҟҟ | k̄ | /qʼ/ | Шьшь | š' | /ɕ/ |
| Ҟьҟь | k̄' | /qʲʼ/ | Шəшə | šo | /ʂʷ/ |
| Лл | l | /l/ | Ыы | y | /ə/ |
Kuzeybatı Kafkas dillerinin tipik bir örneği olan Abhazca, büyük ölçüde eklemeye dayanan sondan eklemeli bir dildir.[4] Bir geçişsiz fiilin öznesi, geçişli bir fiilin nesnesi ile aynı şekilde işlev görecek şekilde, ergatif-mutlak bir tipolojisine sahiptir.[5] Özellikle, Abhazca ergatifliği, çoğu diğer ergatif dillerin yaptığı gibi, açık büyük/küçük harf işaretlemeden ziyade, fiil yapıları içindeki öznelerin ve nesnelerin sıralanması yoluyla ifade eder.[5][6]
Bu bölümdeki tüm Latin transliterasyonlarda Çirikba'nın sistemi kullanır (2003).[7]
Abhazcanın morfolojisi, “minyatür cümle” olarak adlandırılabilecek oldukça karmaşık bir fiil sistemine sahiptir.[8] Çirikba (2003), Abhazca'yı fiillerin “morfolojinin merkezi kısmını” işgal ettiği “verbosentrik” (fiil merkezli) bir dil olarak tanımlar.[9] Bununla birlikte, karmaşıklığına rağmen, Abhazca sözlü morfolojisi oldukça düzenlidir.[10]
Ergatif bir dil olan Abhazca, geçişli ve geçişsiz fiiller ile dinamik ve durum fiilleri arasında güçlü bir ayrım yapar.
Durum fiilleri, дхәыҷуп (dx˚əčә́wəp - “o bir çocuk”) gibi oluş durumlarını tanımlar.[11] Dinamik fiiller ise doğrudan eylemleri ifade eder.
Değişkenler olarak adlandırılan bazı fiiller, hem durağan hem de dinamik fiillerin belirli özelliklerini birleştirir.[11]
Abhazcadaki bir diğer önemli fiil ayrımı, eylemin süresine atıfta bulunan sonlu ve sonlu olmayan ayrımıdır. Sonlu fiiller genellikle tam bir cümle oluşturmak için yeterli bilgi içerirken, sonlu olmayan fiiller tipik olarak bağımlı maddeler oluşturur.[11]
| Sonlu | дызбеит | “onu gördüm” |
| Sonlu olmayan | избаз | ”gördüğüm” |
Fiil kökleri; konuşmanın başka bir bölümünden birleştirme, ekleme, ikileme veya dönüştürme dahil olmak üzere çeşitli şekillerde türetilebilir.[12]
Fiilin mastar haline[8] veya sözde bir “isim-fiil”e[13] kabaca eşdeğer olan fiilin mastar biçimi, Türkçedeki ulaça benzer. Yalın bir fiil köküne özel bir sonek, dinamik bir fiil için -ра (-ra) ve bir durum fiili için -заара (-zaara) eklenerek oluşturulur.[14]
Tüm bağımlı cümleleri oluşturmak için Masdar'a aşağıdaki gibi çeşitli önekler eklenebilir:
Bununla birlikte, tamamen birleşik kişisel Abhaz fiil formları, her bir gramer ayrımının daha geniş fiil şablonu içinde belirli bir "yuva" veya "konum" işgal etmesiyle birlikte "şablonsaldır".[15] Böylece fiiller, fiil köküne çeşitli eklerin eklenmesiyle oluşur; bu ekler, genel fiil yapısı içinde katı konumlar işgal eden geçişlilik, kişi ve durum/dinamik nitelik gibi ayrımları ifade eder.[8] Fiiller ve konuşmanın diğer bölümleri arasında yüksek derecede bir uyum vardır.[8] Genel olarak, Abhaz fiili şu şekilde oluşturulmuştur:
Bu öğelerin tümü, her fiilde mutlaka bir arada bulunmaz. Fiil morfolojisinin tek tek bölümleri aşağıda ele alınmaktadır.
İlk pozisyon
Fiil kompleksinin ilk önek öğesi, ya mutlak yapıdaki geçişsiz bir fiilin öznesini veya bir ergatif yapıdaki geçişli bir fiilin doğrudan nesnesini ifade eder. Aşağıdaki tablo, ilk konumu işgal edebilecek çeşitli anlaşma işaretlerini göstermektedir.[17] Bu önekler, parantez içindeki harfleri içeren uzun formlarında veya içermeyen kısa formlarında olabilir. Bunları kullanma kuralları şunlardır:[18]
| Kişi | Cinsiyet | Mutlak | Dolaylı | Ergatif | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | |||
| 1. | с(ы)- | ҳ(а)- | с(ы)- | ҳ(а)- | с(ы)- / з(ы)- | ҳ(а)- / аа- | ||
| 2. | Canlı | Eril | у(ы)- | шә(ы)- | у(ы)- | шә(ы)- | у(ы)- | шә(ы)- / жә(ы)- |
| Dişil | б(ы)- | б(ы)- | б(ы)- | |||||
| Cansız | у(ы)- | у(ы)- | у(ы)- | |||||
| 3. | Canlı | Eril | д(ы)- | и(ы)- | и(ы)- | р(ы)- / д(ы)- | и(ы)- | р(ы)- / д(ы)- |
| Dişil | л(ы)- | л(ы)- | ||||||
| Cansız | и(ы)- | а- | (н)а- | |||||
Dönüşlü bir yapıda iyelik önekinin ҽы́- (čə́-) veya sonlu olmayan bir yapıda göreceli önekinin иы́- (jә́-) bu konumu işgal etmesi de mümkündür.[19]
İkinci Pozisyon
İkinci konum, dolaylı nesne veya Türkçede “birbirine” veya “karşılıklı” ile eşdeğer olan karşılıklı zamirlerin аи- (aj-) öneki tarafından temsil edilir.[19]
Üçüncü Pozisyon
Bu konum, nedensel bilgiyi ifade eden bir dizi önek barındırır.[19]
| Edat | Önek |
|---|---|
| İlişkisel | а́- |
| Faydalı | зы́- (zə́-) |
| Zararlı | цәы́- (c°ə́-) |
| İrade dışı | а́мха- (ámxa-) |
| Komitatif(birlikte) | ц- (c-) |
| Potansiyel | з- (z-) |
| Göreceli | шы́- (šə́-) |
| Karşılıklı | аи- (aj-) |
Dolaylı nesne
İkinci nesneden sonra oluşan herhangi bir dolaylı nesne, durum fiilinin iyelik ekinin de yer alabileceği yerde bulunabilir.
Dönüşlü
Birinci konumda bir iyelik öneki varsa, buraya dönüşlü önek л- yerleştirilir.
Bağımsız Önfiil
Bu konum, fiil gövdesinin açık bir parçası olmayan önfiilsel öğeler tarafından işgal edilir.
Gövde Önfiil
Fiil köküne açıkça iliştirilen önfiilsel öğeler bu pozisyonu alır.
Etken
Etkene (geçişli fiilin öznesi) karşılık gelen uyuşma işaretçisi bu konumu alır.
Olumsuzlama (Dinamik)
Olumsuzluk öneki m- dinamik bir fiil yapısında bu konumu işgal eder.
Nedensel
Etken öneki r-, fiil kökünden önceki son konumu alır.
Uzantı
Son ek unsurlarından ilki, “içeride” (-la) veya “dışta” (-aa) ilgili zarf bilgilerini ifade eder.
Sayı
-kºá öneki durum fiillerini çoğul hale getirir.
Bakış Açısı
Birkaç görünüm belirteci bu konumu son ekler olarak işgal eder.[21]
| Bakış Açısı | Sonek |
|---|---|
| Aşamalı | -уа (-wa) |
| Aşırı | -цәа (-c°a) |
| Alışılmış | -ла (-la) |
| Tekrarlayan | -х |
| Vurgulu | -ӡ |
Kip
Söz konusu fiilin durağan mı yoksa dinamik mi olduğuna bağlı olarak, birkaç kip eki bu konumu işgal eder. Dinamik fiiller, zaman ve görünüş ayrımlarını içeren zengin bir şekilde geliştirilmiş bir zaman paradigmasına sahiptir. Aşağıdaki tablo, агара (agara – “almak”) fiilini kullanan bu çeşitli dinamik zaman biçimlerini göstermektedir.[22]
| Sonlu | Sonlu olmayan | Örnek | Türkçesi | |
| Şimdiki | -уа-ит(-wá-jt’) | -уа(-wa) | дыргоит (dərgawájt’) | “Onu alıyorlar.” |
| Geniş | -ит(-jt’) | -∅ | дырге́ит (dərgájt’) | “Onu alırlar.” |
| Gelecek 1 | -п (-p’) | -ра (-ra) | дыргап (dərgáp’) | “Onu alacaklar.” |
| Gelecek 2 | -шт (-št’) | -ша (-ša) | дыргашт (dərgášt’) | “Onu muhtemelen alacaklar.” |
| -miş'li geçmiş 1 | -хьа-ит (-x’ájt’) | -хьоу (-x’áw) | дыргахьеит (dərgax’ájt’) | “Onu almışlardı.(eylem bitmedi)” |
| Tamamlanmamış | -уан (-wán) | -уаз (-wáz) | дыргон (dərgawán) | “Onu aldılar.” |
| Geçmiş belirsiz | -н (-n) | -з (-z) | дырган (dərgán) | “Onu aldılar ve...” |
| Koşullu gelecek 1 | -рын (-rә́n) | -рыз (-rəz) | дыргарын (dərgarә́n) | “Onu alırlardı.” |
| Koşullu gelecek 2 | -шан (-šan) | -шаз (-šaz) | дыргашан (dərgášan) | “Onu almak zorunda kaldılar.” |
| -miş'li geçmiş 2 | -хьан (-x’án) | -хьаз (-x’az) | дыргахьан (dərgax’án) | “Onu almışlardı.” |
Buna karşılık, durum fiilleri, aşağıda а́цәара (ácºara - “uyumak”) fiili kullanılarak gösterildiği gibi, bu zengin zaman sisteminden yoksundur.[23]
| Sonlu | Sonlu olmayan | Örnek | Türkçesi | |
| Geçmiş | -н | -з | дыцәан (dә́cºan) | “Uyuyordu.” |
| Şimdiki | -уп | -у | дыцәоуп (dә́cºawp) | “Uyuyan” |
Olumsuzlama (Durum)
Olumsuzluk öneki m-, bir durum fiil yapısında bu konumu işgal eder.
Bitiş Sonekleri
Fiil kompleksindeki son konum, çeşitli karma amaçlı işaretleyicilerden herhangi birini barındırabilir.[20]
| Amaç | Sonek |
|---|---|
| Dinamik-Sonlu | -ит (-jt') |
| Durgun-Sonlu | -п (-p') |
| Koşullu | -р (-r) |
| Vurgulu | -еи (-aj) |
| Soru | -ма (-ma) |
| Dilek | -аа(и)т//-заа(и)т (-aajt'//-zaajt') |
Emir, fiilin türüne bağlı olarak birkaç olası biçim alır. Dinamik fiiller, yalın bir fiil köküne uyuşma eklerinin eklenmesiyle emir oluşturulur; geçişsizler özne ve dolaylı nesne yapıcıları içerirken, geçişliler doğrudan nesneyi ve mutlakı içerir:
Durum fiilleri, fiil köküne -z durum son ekini ekleyerek buyruğu oluşturur:
Fiiller gibi, isimler de Abhazca'da durağan bir isim köküne çeşitli önek ve soneklerin eklenmesiyle oluşur.[9] İsim kökleri, birleştirme, ikileme veya türetme ekinin eklenmesi dahil olmak üzere birkaç farklı işleme göre türetilebilir.[25]
Ekler, sayı, kesinlik ve iyeliğin yanı sıra bazı durum benzeri unsurları işaret eder.[25] Bir bütün olarak ele alındığında, Abhaz isminin tüm morfolojik yapısı aşağıdaki gibidir:
Fiillerde olduğu gibi, bu unsurların hepsi aynı anda meydana gelemez. İsim morfolojisinin tek tek bölümleri aşağıda ele alınmaktadır.
Tanımlık Ekler
Abhazca'da bir kesinlik aralığı vardır. Belirli/nötr kategorilerine bağlı olan bu maddeler, daha geniş isim yapısında önek olarak görünürken, belirsiz son eki alır.[27]
| Ek | Kategori | Örnek |
|---|---|---|
| а- | Nötr | ауаҩы́ (awajºә́ - “kişi”) |
| а́- | Belirli | уи а́уаҩы (wә́j áwajºә́ - “bu kişi”) |
| -к | Belirsiz | уаҩы́к (wajºә́k - “bir kişi”) |
Her iki tanımlık ekinin yokluğu, evrensel niceleyicileri ima eden sıfır referansı veya bir referansın toplam eksikliğini ifade eder.
Belirli ve belirsiz ekler aynı isimde birlikte görünebilir, bu da göndergelerin bir grup veya gövde olarak kastedildiğini ima eder.
Abhazcanın farklı lehçeleri arasında harfitarif kullanımında bazı anlam farklılıkları vardır.[28]
Çekim önekleri
Bunlar gramer kişi ve isim sınıfını ifade eden iyelik önekleridir.[26] Tam ve kısa olmak üzere iki şekilde gelirler. Tam olanlar parantez içinde sesli harfleri içerirken kısa oldukları durumlarda bunlar yoktur.
| Kişi | Önek |
|---|---|
| 1. | с(ы)- |
| 1. ç. | ҳ(а)- |
| 2. d. | б(ы)- |
| 2. e. | у- |
| 2. n. | у- |
| 2nd pl. | шә(ы)- |
| 3. d. | л(ы)- |
| 3. e. | и- |
| 3. n. | а- |
| 3. ç. | р(ы)- |
Nicelik Önekleri
Bu birkaç önek, isim kompleksine sayısal bilgiler ekler. Çoğu zaman, bu bir sayı biçimini alır.[26]
Çekim Sonekleri Bu ekler ya çoğul sayı ya da durum benzeri zarf bilgisi taşır. Çoğul belirteçler aşağıda daha ayrıntılı olarak ele alınmaktadır; diğer olası çekim ekleri şunlardır:[26]
Çeşitli koordinasyon ekleri
Çekim ekleri sırayla birbirini takip edebilir.
Çoğul Sonekleri
Abhazca tekil ve çoğul ayrımı yapar; tekil işaretsizdir, oysa çoğul isim sınıfına bağlı eklerle gösterilir.[29] Birkaç çoğullama eki vardır, ancak en yaygın olarak kullanılan ikisi genellikle insan ve insan olmayan isim sınıflarına atıfta bulunur.[29] Açıkça insan isimlerinin insan dışı çoğul işaretleri aldığı durumlar vardır.[30]
| Son ek | Sınf | Örnek |
|---|---|---|
| -цәа (-cºa) | İnsan | а́бацәа (ábacºa – “babalar”) |
| -қәа (-kºa) | İnsan dışı | аҽқәа́ (ačkºa - “atlar”) |
Ayrıca çok daha dar kullanıma sahip birkaç çoğul son vardır.[29]
| Sonek | Örnek | Kullanım |
|---|---|---|
| -аа | а́ԥсуаа (ápswaa - “Abhazlar”) | Etnik kökenlere, gruplara atıfta bulunan kolektif |
| -(а)ра (-(a)ra) | аса́ра (asára - “kuzular”) | Yavru hayvan anlamı eklenmiş kolektif (bazı isimlerde -s ile biter) |
| -рaa (-raa) | а́браа (ábraa - “baldızın ebeveynleri”) | Göndergeyle ilişkili bir grubu betimleme |
Biçimce
Biçimce -гьы (-g’ə) yerleşik bir koordinasyon birleşimi olarak işlev görür.[26]
İsim sınıfı
Abhazca'daki isimler, insan/insan olmayan paradigmasına göre geniş bir şekilde sınıflandırılır, insan sınıfının kendisi de eril ve dişil cinsiyete bölünür.[28] Cinsiyet, Abhazca dilbilgisinde oldukça zayıf bir kavramdır ve cinsiyet ayrımları, şahıs zamirleri, fiil anlaşması ve sahiplik işareti de dahil olmak üzere çeşitli bağlamlarda makul derecede nötralize edilir.[29] Bu sınıf ve cinsiyet sistemi Abhazcayı diğer Kuzeybatı Kafkas dillerinden ayırır[29]
Hitap ekleri
Özel bir hitap çekimi olmamasına rağmen, уа- (wa-) öneki, bir isim köküne eklendiğinde bir çağrışım biçimini ifade edebilir.
Benzer şekilde, saygı ve sevgiyi ifade etmek için -a soneki bir ünsüz ile biten özel bir isme eklenebilir.
Abhazca düşürmeye meyilli bir dildir. Zamirler çekimli değildir ve fiilî uyum genellikle gramer kişisini belirtmek için yeterlidir.[32]
| Kişi | Cinsiyet | Tekil | Çoğul | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | сарá | ҳарá | |||||
| 2. | Canlı | Eril | уарá | шәарá | |||
| Dişil | барá | ||||||
| Cansız | уарá | ||||||
| 3. | Eril | Eril | иарá | дарá | |||
| Dişil | ларá | ||||||
| Cansız | иарá | ||||||
Günlük konuşmada, üçüncü şahıs zamirlerinde daha az sıklıkta yapılmasına rağmen, zamirin -рá (-rá) son ekini çıkaran kısa bir versiyonunu kullanmak yaygındır.
İsim işaretlemeye ek olarak, şahıs zamirinin kısa versiyonuna -тәы́ (-t’˚ә́) eki eklenerek sahiplik belirtilebilir:
Yoğun zamirler, -хаҭá (-xatá) son ekiyle birleştirilmiş kısa biçimli şahıs zamirlerinden türetilir. Bunların kabaca dönüşlü bir anlamı vardır.
Morfolojik olarak, sıfatlar isimlere çok benzer, sadece sözdizimsel işlevleri farklıdır.[34] İsimlere benzer şekilde, sıfat kökleri de birleştirme, ikileme ve ekleme ile türetilebilir.[35] Nitelikli olarak kullanıldığında, sıfatlar değiştirdikleri ismin ardından gelir. Yüklemi oluşturan sıfatları veya son ek ile türetilenler isimden önce gelir.[34] Sıfatlar aşağıdaki paradigmaya göre oluşturulur:
Çekim Öneki
İyelik öneki r- iyelik uyuşmasını göstermek için kullanılır.[36]
Sıfat Sonekleri
Bu ekler, değiştirilen isimle uyuşma göstermek için sıfat köküne eklenir.[36]
| Uyuşma | Sonek |
|---|---|
| Pekiştirmeli | -ӡа |
| Çoğul | -кәа (-k˚a) |
| Araçsal | -ла (-la) |
| Zarfsal | -с (-s) |
| Kıyaslamalı | -ҵас (-c’as) |
| Gerçek dışı | -шәа (-šºa) |
| Mahrum | -да (-da) |
Bir sıfatın karşılaştırmalı biçimi, sıfattan önce gelen аиҳá (ajhá - “daha”) karşılaştırmalı takısı kullanılarak oluşturulur. Üstün biçim, pekiştirici son eki -ӡа ile gösterilir:[36]
Bu konuda en dikkati çeken Ömer Büyüka'nın (1901-2001) çalışmalarıdır. Türkiye'deki Abhaz-Abaza kökenli Türk vatandaşları arasında "Ömer Amca" olarak tanınan ve sevilen Büyüka'nın yayımlanmış çalışmalarının yanında henüz yayımlanmamış çalışmaları da bulunuyor.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
