Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi

Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi, 1923 yılında Lozan Barış Antlaşması'na ek olarak yapılan sözleşme uyarınca Türkiye Cumhuriyeti ve Yunanistan Krallığı'nın kendi ülkelerinin yurttaşlarını din esası üzerine tehcir ve zorunlu göçe tabi tutmasına verilen addır. Göçe tabi tutulan kişilere ise mübadil denir.

Güneybatı Anadolu'daki hayalet kasaba Kayaköy (Livisi). Bir zamanlar Rum köyü iken 1923 nüfus mübadelesi sırasında terk edilmek zorunda kaldı.^[1]

Mübadele ile 1.200.000 Ortodoks Rum, Anadolu'dan Yunanistan'a; 500.000 Müslüman da Yunanistan'dan Türkiye'ye göç etmek zorunda kalmıştır.^[2][3] Mübadele kapsamına giren kişiler ile mübadele kapsamına girmeyen kişiler arasındaki ayrımın ana kıstası ırk ya da dil değil din olduğu için Rum denenlerin arasında, Türkçeden başka dil bilmeyen ve konuşmayan Türk Ortodoks Hristiyan Gagavuzlar ile Karamanlı Ortodokslar, Yunanistan'dan gelen Müslümanların arasında da Türklerin yanında Karacaova, Drama, Kavala ve Kesriye'den gelen Bulgarca ve Makedonca konuşan Pomaklar, Rumence konuşan Ulahlar, Yunanca (Romeika) konuşan Patriyotlar ve kendi dillerinde konuşan Arnavutlar da bulunmuşlardır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi kapsamında Türkiye'de sadece İstanbul ile Gökçeada (İmroz) ve Bozcaada'da oturan Rumlar, Yunanistan'da ise sadece Batı Trakya Türkleri mübadeleden muaf tutulmuşlardır.^[4] Mübadelede Dırama, Girit, Kesriye, Filorina, Kozana, Nasliç, Grebene, Kavala, Selanik, Vodina ve Yanya'dan Türkiye'ye gelen nüfus; Doğu Trakya ve Batı Anadolu'da Rum azınlığın ayrılışı ile boşalan yerlere iskân edilmişlerdir. Mübadillerin yoğun olarak iskân edildikleri şehirler; Adana, Balıkesir, Bilecik, Bursa, Çanakkale, Edirne, İstanbul, İzmir, Kayseri, Kırklareli, Kocaeli, Manisa, Mersin, Niğde, Nevşehir, Samsun, Sinop, Tokat ve Tekirdağ idi.^[5] Değişimin çok büyük bir bölümü 1923-1924 yıllarında yaşanmış ancak geriye kalan az sayıda olayda 1930 İsmet İnönü-Venizelos sözleşmesine dek zorunlu göç uygulamasına devam edilmiştir. Zorunlu göç, gerek Türkiye gerek Yunanistan ekonomisinde yaklaşık yirmi yıl süren ağır bir krize yol açmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]}

1914 nüfus sayımının sonuçlarını gösteren resmi bir Osmanlı belgesi. Toplam nüfus (tüm milletlerin toplamı), 1.792.206'sı Rum olmak üzere 20.975.345 idi.

Anlaşma öncesindeki durum

Osmanlı Devleti, 1912 yılında Balkan Savaşı sonrasında Rumeli'deki topraklarının neredeyse tamamına yakınını kaybederken geride, Osmanlı tebaasıyken bir anda başka bir devletin azınlık statüsündeki vatandaşları konumuna düşen yüz binlerce Müslüman Türk bırakmıştı. Yunanlar tarafından potansiyel tehlike olarak görülen Epir bölgesindeki, Selânik ve çevresindeki şehirler ile birlikte adalardaki Müslümanlara karşı yoğun baskı ve yer yer katliamlar yapılmaktaydı^{[kaynak belirtilmeli]}. Bu durum yaklaşık on sene sürmüştü. 1914 yılının başlarında Yunanistan Atina Antlaşması'na aykırı olarak Müslüman Türkleri göçe zorlamıştır. Bunun yanında Balkan vilayetlerinin kaybedilmesiyle Anadolu'nun Türkleştirilmesi fikri dirilmiştir. Celal Bayar bu fikri gerçekleştirmek için Anadolu'da yaptığı çalışmalarla ege kıyılarındaki 20.000 civarı Rum Ortodoksu Yunanistan'a göç etmeye zorlamıştır. 1919 yılının ortalarında göç sorunu elle tutulur bir hal almıştır. Bunun üzerine Osmanlı'nın Atina'daki elçisi Galib Kemali Bey mübadele fikrini öne sürmüştür. Venizelos bu fikre karşı koymasa da Yunan Megali İdea'sını gerçekleştirmek için Anadolu'da Rum halkının yaşamaya devam etmesi gerektiğini düşünmüş ve mübadeleyi geciktirmiştir. Bunun yanı sıra I. Dünya Savaşı'nın başlamasıyla birlikte nüfus mübadelesi yapabilmek için savaşın bitmesi gerekliliği doğmuştur.^[6]

1922'de Yunan Ordusu'nun Anadolu'dan mağlup ayrılmasının ardından artık Anadolu'da can ve mal güvenliğini kaybettiğini düşünen 1.069.957 Anadolulu Rum'un Yunanistan'a göç etmesiyle göçmenleri boş arazi ve evlere yerleştirme sorununun baş gösterdiği Yunanistan'da, Anadolu'dan gelen göçmenler Müslümanları evlerinden çıkarmaya ve onların evlerine yerleşmeye başlamıştı. Rum göçmenlerin barınması için gerekli arazi ve evlerin bir kısmı Müslümanların Türkiye'ye gitmesiyle sağlanacaktı. Hem Yunanistan'daki hem de Türkiye'deki azınlıkların sorunlarının daha da artması üzerine Lozan şehrinde barış antlaşmasının hazırlığı için görüşmelerin başladığı dönemde 30 Ocak 1923 tarihinde Türkiye ile Yunanistan arasında mübadeleyi öngören sözleşme imzalandı.

Anlaşma

Ana madde: Türk-Yunan Mübadele Sözleşmesi

Mübadele döneminin Türk-Yunan ilişkilerini tasvir eden bir karikatür

30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan sözleşme, on dokuz maddeden oluşuyordu. Sözleşme gereği, 1 Mayıs 1923 tarihi itibarıyla Türkiye topraklarındaki Rum/Ortodoks nüfus ile Yunanistan topraklarındaki Türk/Müslüman nüfus arasında zorunlu göç uygulaması şarta bağlanmış oluyordu.

Mübadeleye tabi tutulmayacak olanlar sözleşmenin ikinci maddesinde belirtildiği üzere Batı Trakya Türkleri ile İstanbul Rumları idi.

İlk maddeye göre mübadiller Türk hükûmetinin izni olmadığı takdirde geri dönüp Türkiye'ye, Yunan hükûmetinin izni olmadan da Yunanistan'a yerleşemeyeceklerdir.

Üçüncü madde ile 18 Ekim 1912 tarihinden itibaren yerlerinden göç etmiş olanlar da mübadele kapsamına alınıyordu.

Sözleşmenin dördüncü maddesine göre, Yunanistan'a gönderilecek ilk kafileyi, aileleri daha önce Türkiye'yi terk etmesine rağmen ülkede kalan Rumlar içinde vücutça sağlam erkekler oluşturacaktır.^[7]

Altıncı ve yedinci maddelere göre göçe tabi tutulanlara her iki hükûmet de gereken kolaylığı gösterecek, mübadil kişi terk ettiği ülkenin vatandaşlığından çıkacak yeni geldiği ülkenin vatandaşlığını alacaktı.

Beşinci maddeye göre mübadillerin mülkiyet haklarına hiçbir zarar verilmeyecekti. Sekizinci maddeye göre ise mübadiller her çeşit taşınır mallarını hiçbir vergiye tabi olmadan yanlarında getirebileceklerdi.

Dokuzuncu maddeye göre mübadillerin geldikleri yerde bırakmış oldukları mallar Karma Komisyon tarafından tasfiye edilecekti. Bu madde, 18 Ekim 1912'den sonra yerlerinden ayrılanları da kapsayacaktı.

11, 12 ve 13'üncü maddeler, sözleşmenin uygulamasını üstlenecek karma komisyonun kurulması ile ilgiliydi. Karma Komisyonun sözleşmenin yürürlüğe girdiği tarihi izleyen bir ay içinde kurulması öngörülüyordu.

14'üncü maddede göçmenlere yeni geldikleri ülkede geride bıraktıkları mallara eş değer nitelikte ve değerde mal verileceği belirtilmişti.

15-18'inci maddeler ise tarafların Karma Komisyona karşı yükümlülükleri, mübadelenin gerçekleşmesi sırasında sağlanacak kolaylıklar, mübadeleye tabi olacak kişilere duyuru yapılması, sözleşmenin yürürlüğünün emniyete alınması için her iki hükûmetin yapacağı yasal değişiklikler yer almıştır.

Karma Komisyon

Sözleşmenin 11. maddesi; azınlıkların mübadelesini denetleyecek, mallarına değer biçmek ve bu malları tasfiye etmek üzere bir Karma Komisyonun kurulmasını öngörmekteydi.

Komisyonun dört üyesi Türkiye Hükûmetini, dördü Yunanistan Hükûmetini temsil edecek, geriye kalan üç üye ise 1914-1918 I. Dünya Savaşı'na katılmamış ülkelerin Milletler Cemiyeti tarafından seçilecek temsilcilerinden oluşacaktı.

Karma Komisyonun merkezi 8 Ekim 1923'ten 21 Haziran 1924'e kadar Atina, bu tarihten sonra tasfiye edilene kadar ise İstanbul'du.

1923-1926 arası Karma Komisyonun tahsis ettikleri ile Türkiye'ye gelen mübadil sayısı 355.635 idi. Bu sayıya kendi ulaşım olanaklarıyla Yunanistan'dan ayrılıp Türkiye'ye gelenler dâhil değildir. 1921-1928 arası Türk Hükûmetinin iskân ettirdiği mübadil sayısı 463.534 kişidir. 1912-1914 arası Balkan Savaşı sonrasındaki süreçte Yunanistan'dan gelen göçmen sayısı ise 125.000'dir. Adana, Edirne, Balıkesir, İstanbul, Bursa, Tekirdağ, Kırklareli, İzmir, Kocaeli, Manisa, Çanakkale, Mersin ve Samsun gibi iller; Yunanistan'dan gelen mübadillerin en yoğun olarak yerleştirildiği illerdir.

1928 genel nüfus sayımına göre Yunanistan'daki göçmen nüfus 1.221.849 idi. Bunun 1.104.216'sı Türkiye'den, geri kalanı ise diğer ülkelerden gelmiştir.

Türkiye'de mübadil yerleşim yerleri

Mübadeleye tabi tutulan Müslüman mültecilerin bir kısmı^[8]

1923 ile 1927 yılları arasında illere göre iskan edilmiş mübadil sayıları[9]
İller	Mübadil sayısı	İl toplam nüfusu (1927) [10]	%
Adana	8.440	227.718	3,71
Çanakkale	11.638	181.753	6,40
Isparta	1.175	144.437	0,81
Mersin	3.330	119.107	2,80
Afyon	1.045	259.377	0,40
Cebelibereket	2.944	107.694	2,73
İstanbul	36.487	794.444	4,59
Muğla	4.968	175.390	2,83
Aksaray	3.286	127.031	2,59
Çorum	1.570	247.926	0,63
İzmir	31.502	526.065	5,99
Niğde	15.702	166.056	9,46
Amasya	3.844	114.884	3,35
Denizli	2.728	245.048	1,11
Kars	2.512	204.846	1,23
Ordu	1.248	202.354	0,62
Ankara	1.651	404.720	0,41
Diyarbakır	484	194.316	0,25
Kastamonu	842	336.501	0,25
Samsun	22.668	274.065	8,27
Antalya	4.920	204.372	2,41
Edirne	49.441	150.840	32,78
Kayseri	7.280	251.370	2,90
Şanlıurfa	290	203.595	0,14
Artvin	46	90.066	0,05
Elazığ	2.124	213.777	0,99
Kırklareli	33.119	108.989	30,39
Şebinkarahisar	5.879	108.735	5,41
Aydın	6.630	212.541	3,12
Erzincan	116	132.325	0,09
Kırşehir	193	126.901	0,15
Sinop	1.189	169.965	0,70
Balıkesir	37.174	421.066	8,83
Erzurum	1.095	270.426	0,40
Kocaeli	27.687	286.600	9,66
Sivas	7.539	329.551	2,29
Bayazıt	2.856	104.586	2,73
Eskişehir	2.567	154.332	1,66
Konya	5.549	504.384	1,10
Tekirdağ	33.728	131.446	25,66
Bilecik	4.461	113.660	3,92
Gaziantep	1.330	215.765	0,62
Kütahya	1.881	302.436	0,62
Tokat	8.218	263.063	3,12
Bitlis	3.360	90.631	3,71
Giresun	623	165.033	0,38
Malatya	76	306.882	0,02
Trabzon	404	290.303	0,14
Bolu	194	218.246	0,09
Gümüşhane	811	122.231	0,66
Manisa	13.829	374.013	3,70
Van	275	75.329	0,37
Burdur	448	83.614	0,54
Hakkâri	310	24.980	1,24
Maraş	1.143	186.855	0,61
Yozgat	1.635	209.474	0,78
Bursa	34.543	401.595	8,60
Hatay	1.037		-
Mardin	200	183.471	0,11
Zonguldak	1.285	268.909	0,48
Türkiye	463.549	13.648.270	3,40

Eleştiriler

Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi hakkındaki eleştiriler genel olarak iki husus üzerinde toplanmaktadır. Birincisi, mübadelenin mecburi olmasıdır. Onca savaş ve kötü muamelelere rağmen doğup büyüdükleri, resmî vatandaşı oldukları ülkenin topraklarda kalan insanların temel bir insan hakkı olan "yerleşme ve seyahat hürriyeti" aksine devletler arası bir anlaşma üzerine zorla yerlerinden edilerek dilleri ve kültürleri yabancı topraklara gönderilmesinin bir "vatana iade" değil "sürgüne gönderme" olduğu iddia edilmiştir.^[11] İkinci eleştiri hususu "milliyet" kıstasının "dini aidiyet" üzerinden anlaşılmasıdır. Yani lisan olarak Türkçe konuşanlar dâhil, bütün Ortodokslar Türkiye'den Yunanistan'a; buna karşılık yine lisanına bakılmaksızın Müslüman olan bütün halklar Yunanistan'dan Türkiye'ye gönderilmiştir. Hâl böyle iken Katolik ve Protestan Rumlar yerlerinde kalmıştır. Bu uygulama Osmanlı "millet sistemi" anlayışının hâlâ işlevsel olduğunu göstermektedir. Ancak bu işlevin suistimal edildiği; Anadolu'da Müslümanların yeni devletçe kurulmak istenen ulusal birliğe daha kolay uyum sağlayacağı ön kabulünde, Müslümanlık kıstasının Türklük kıstasına baskın olmasının etkili olduğu iddia edilmiştir.^[12]

Kültürel etkiler

İnanca dayalı olarak yapılan zorunlu mübadele sonrası yaşanan dram ve ayrılık, Türk toplum yaşamında ve Balkanlarda yaşayan Türkler üzerinde derin kırılganlıklar yaratmış; mübadeleyi konu olan belgeseller, filmler, kitaplar ve müzikler yayımlanmıştır. Yönetmenliğini Çağan Irmak'ın yaptığı sinema filmi Dedemin İnsanları ve anonim Selanik türküsü "Bir Fırtına Tuttu Bizi", dikkat çeken eserler olmuştur.^[13]

Kaynakça

1. Mariana, Correia; Letizia, Dipasquale; Saverio, Mecca (2014). VERSUS: Heritage for Tomorrow (İngilizce). Firenze University Press. s. 69. ISBN 9788866557418. 27 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2022.
2. Türk-Yunan nüfus mübadelesi sonucu Kocaeli'ne iskan edilen göçmenler (1923-1930) 10 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ayhan Ateş, 2008, Abant İzzet Baysal Üniversitesi (Sosyal Bilimler Enstitüsü), sayfa 53-54
3. Türkiye ile Yunanistan arasında mübadele meselesi (1923-1930) 10 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İbrahim Erdal, 2006, Ankara Üniversitesi (Sosyal Bilimler Enstitüsü), sayfa 285.
4. "Batı Trakya Türkleri". www.hrw.org. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2009.
5. Bruce (2006). Twice A Stranger: How Mass Expulsion Forged Modern Greece and Turkey. Granta. p. 18. ISBN 1-86207-752-5.
6. Yücel Bozdağlıoğlu. Türk Yunan Nüfus Mübadelesi ve Sonuçları. ss. 11-13. 19 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2022.
7. "Yunan ve Türk Halklarının Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol". 16 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
8. Hülagü, Ayhan (19 Aralık 2010). "Türkiye'nin ilk mübadele müzesi açılıyor". Zaman.com.tr. 9 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2013.
9. 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., illere yerleştirilen mübadiller
10. 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 1927 il nüfusu
11. Lewis, Bernard, Modern Türkiye'nin Doğuşu, Çeviren: Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000, ISBN 9751603036 s. 352
12. Emgili, Fahriye, Yunanistan'dan Mersin'e Köklerinden Koparılmış Hayatlar, Bilge Kültür Sanat Yay., 1. Basım, İstanbul 2011, ISBN 978-605-5506-63-6 s. 47-48
13. "Bir Fırtına Tuttu Bizi". Bursa Selanik Göçmenleri. 28 Kasım 2009. 16 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2017.