Loading AI tools
Doğu Türkistan'da yaşayan Türk soylu halk ve bu halktan olan kimse Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Uygurlar (Uygur Arap yazısı: ئۇيغۇرلار; Uygur Kiril alfabesi: Уйғурлар; Uygur Latin yazısı: Uyghurlar; Çince (basitleştirilmiş): 维吾尔; Çince (geleneksel): 維吾爾; pinyin: Wéiwú'ěr, Çince telaffuz: [wěiǔàɚ])[11][12] veya Uygur Türkleri, Orta ile Doğu Asya'dan kaynaklanan ve kültürel olarak bu bölgelerle bağlı bir Türk azınlık etnik grubudur. Uygurlar Çin'in resmî olarak tanıdığı 55 etnik azınlıktan biridir. Çin'in kuzeybatısındaki Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Uygurların memleketi olarak tanınır.[a] Bununla birlikte, Çin Hükûmeti, Uygurları yalnızca çok kültürlü bir ulusa (Zhonghua minzu) ait olan bölgesel bir azınlık olarak tanır ve Uygurların yerli bir halk olduğu yönündeki kavramı reddetmektedir.[13]
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Çin | 12,8 milyon (2021)[1] |
 Kazakistan | 223.100 (2009)[2] |
 Türkiye | 60.000 (2020)[3] |
 Özbekistan | 55.220 (2008)[4][5] |
 Kırgızistan | 59.367 (2020)[6] |
 Suudi Arabistan | ~50.000 (2013)[7] |
 ABD | 10.000-15.000 (2021)[8] |
 Rusya | 3.696 (2010)[9] |
 Kanada | 1.555 (2016)[10] |
| Diller | |
Çince (Standart Çince; Sincan'da Kuzeybatı Guanhua; Hunan'da Güneybatı Guanhua), Rusça (Orta Asya ve Rusya) | |
| Din | |
| İlgili etnik gruplar | |
| Özbekler ve diğer Türk halkları | |
Uygurlar geleneksel olarak Tarım Havzası içerisindeki Taklamakan Çölü'nde bulunan vaha yerleşimlerinde yaşarlar. Bu bölge tarihî olarak Çin, Moğollar, Tibetliler ve farklı Türk devletleri dahil olmak üzere birçok farklı medeniyetin yönetimi altında olmuştur. Uygurlar 10. yüzyılda gitgide İslamlaşmaya başlamış ve 16. yüzyılda Uygurların çoğu İslam dinini artık benimsemiş durumdaydı. Bu zamandan beri İslam, Uygur kültürü ve kimliğinde önemli bir rol oynamıştır.
Sincan'daki Uygurların yaklaşık %80'inin hâlen Tarım Havzası'nda yaşadığı tahmin edilmektedir.[14] Sincan Uygurlarının geri kalan kısmının çoğu ise tarihî Çungarya bölgesinde bulunan ve günümüz Sincan Uygur ÖB'nin başkenti olan Urumçi şehrinde yaşamaktadır. Çin sınırları içerisinde Sincan'ın dışındaki en büyük Uygur topluluğu Hunan Eyaleti'nin merkez kuzeyindeki Taoyuan İlçesi'nde bulunur (bkz: Changde Uygurları).[15] Orta Asya ülkelerinde, bilhassa Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan'da büyük Uygur diaspora toplulukları vardır;[16] Dünya çapındaki birçok diğer ülkede de daha küçük Uygur diaspora topluluklarına rastlanabilir. 20. yüzyılın başlarından bu yana özellikle günümüz Çin sınırları içerisinde yaşayan Uygurlar, kendilerini dinî ve etnik bir çatışmanın merkezinde bulmuşlardır. Uygur halkı resmî olarak Çin Ulusu'nun bir parçası olarak sayılsa da, birçok Uygur fiilen "Doğu Türkistan" diye bir devletin kurulmasını amaçlayan bir bağımsızlık hareketini desteklemektedir. Bir milyondan fazla Uygurun 2015'ten beri Sincan yeniden eğitim kamplarında tutulduğu tahmin edilmiştir.[17][18][19][20][21][22][23] Bu kamplar, Genel Sekreter Şi Cinping'in Hükûmeti altında kuruldu; kampların ana amacı ise ulusal ideolojiye uyum sağlamaktır.[24] Çin'in Uygurlara yönelik muamelesini eleştirenler, Çin Hükûmeti'ni 21. yüzyılda Sincan'da bir Çinlileştirme politikasını yürütmekle suçlar ve bunu Uygurlara yönelik bir soykırım ya da etnosit olarak nitelendirirler.
2010 yılında yapılmış Çin Ulusal Nüfus Sayımı'na göre, Çin sınırları içerisinde toplam 10.071.394 Uygur vardır; Uygurlar böylece toplam Çin nüfusunun yaklaşık %0,76'ini oluşturur ve Çin'in en büyük beşinci etnik grubunu teşkil ederler.
Aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi, Çin'deki Uygurların neredeyse tümü (%99'dan fazla) Çin'in kuzeybatısındaki Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşar. Çin'in birçok diğer eyaletinde 1.000 kişiyi aşan Uygur nüfusları vardır. Ayrıca Nüfus Sayımı'nın yapıldığı sırada Çin Halk Kurtuluş Ordusu'nda aktif hizmette bulunan 2.048 Uygur vardı.
| Sıra | Bölge | Toplam nüfus | Uygurlar |
|---|---|---|---|
| Ülke toplamı (askerler dahil) | 1.335.110.869 | 10.071.394 | |
| Ülke toplamı (askerler hariç) | 1.332.810.869 | 10.069.346 | |
| 1 | Sincan | 21.815.815 | 10.001.302 |
| 2 | Pekin | 19.612.368 | 6.975 |
| 3 | Hunan | 65.700.762 | 6.716 |
| 4 | Guangdong | 104.320.459 | 6.438 |
| 5 | Zhejiang | 54.426.891 | 5.377 |
| 6 | Şanghay | 23.019.196 | 5.254 |
| 7 | Şantung | 95.792.719 | 4.635 |
| 8 | Jiangsu | 78.660.941 | 4.367 |
| 9 | Henan | 94.029.939 | 3.035 |
| 10 | Hubei | 57.237.727 | 2.577 |
| 11 | Tientsin | 12.938.693 | 2.170 |
| 12 | Siçuan | 80.417.528 | 1.945 |
| 13 | Kansu | 25.575.263 | 1.937 |
| 14 | Liaoning | 43.746.323 | 1.917 |
| 15 | Guangşi | 46.023.761 | 1.795 |
| 16 | Şensi | 37.327.379 | 1.570 |
| 17 | Yünnan | 45.966.766 | 1.282 |
| 18 | Çongçing | 28.846.170 | 1.162 |
| 19 | Fujian | 36.894.217 | 1.159 |
| 20 | Jilin | 27.452.815 | 1.127 |
| 21 | Heilongjiang | 38.313.991 | 884 |
| 22 | Hebei | 71.854.210 | 864 |
| 23 | Jiangxi | 44.567.797 | 852 |
| 24 | Anhui | 59.500.468 | 710 |
| 25 | Şansi | 35.712.101 | 670 |
| 26 | İç Moğolistan | 24.706.291 | 658 |
| 27 | Ningksia | 6.301.350 | 613 |
| 28 | Guizhou | 34.748.556 | 548 |
| 29 | Hainan | 8.671.485 | 393 |
| 30 | Çinghay | 5.626.723 | 209 |
| 31 | Tibet | 3.002.165 | 205 |
| Askerlik hizmetinde bulunanlar[26] | 2.300.000 | 2.048 |
2010 yılı Nüfus Sayımı verilerine göre Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde 10.001.302 Uygur vardır; yani Uygurlar, Sincan nüfusunun neredeyse %46'sını oluştururlar. Tarım Havzası içerisinde yer alan tarihî Altışehir bölgesi, hem tarih boyunca hem de günümüzde Uygurların en yüksek yoğunlukta yaşadığı bölgedir ve Sincan Uygurlarının yaklaşık %80'inin hâlen bu bölgede yaşadığı tahmin edilmektedir.[14]
Sincan Uygurlarının geri kalan kısmı Kuzey Sincan'da (Çince: 北疆; pinyin: Běijiāng), yani tarihî Çungarya bölgesinde, yaşar. Buradaki Uygurlar azınlıktadır ve birçok yerleşimdeki çoğunluğunu Han Çinlileri oluşturur. 2010 yılı Nüfus Sayımı'na göre, Sincan Uygur ÖB başkenti Urumçi'de 387.878 Uygur var; yani Uygurlar, Urumçi nüfusunun %12,46'sını oluştururlar.[27][28]
2002 yılında, Sincan'daki birçok şehrin üzerindeki yönetimi doğrudan üstleyen Sincan Üretim ve İnşaat Kolordusu üyelerinin %6,6'sını (165.000 kişi) Uygurların oluşturduğu tahmin edilmiştir.[29]
![2000 Yılı Çin Ulusal Nüfus Sayımı [zh] verilerine dayanarak Sincan'ın her ilindeki nüfusun çoğunluğunu oluşturan etnik grupları gösteren bir harita. Uygurların nüfusun çoğunluğunu oluşturduğu iller mavi (Han Çinlileri kırmızı, Kazaklar ise sarı) olarak gösterilir.](#/media/Dosya:Xinjiang_nationalities_by_prefecture_2000.png)
Sincan Uygur Özerk Bölgesi haricinde Uygurların nüfusun büyük kısmını oluşturduğu etnik beldeler de vardır. Bunların hepsi, Güney Merkez Çin'deki Hunan Eyaleti'ndedir ve burada yaşayan Uygurlar Sincan Uygurlarından kültürel açıdan farklıdır (bkz: Changde Uygurları).
| Eyalet | İl | İlçe | Etnik belde |
|---|---|---|---|
| Hunan | Changde Şehri | Hanshou İlçesi | Maojiatan Hui ve Uygur Beldesi |
| Hunan | Changde Şehri | Dingcheng Semti | Xujiaqiao Hui ve Uygur Beldesi |
| Hunan | Changde Şehri | Taoyuan İlçesi | Fengshu Uygur ve Hui Beldesi |
| Hunan | Changde Şehri | Taoyuan İlçesi | Qinglin Hui ve Uygur Beldesi |
Günümüz Uygurlarda büyük oranda genetik çeşitlilik mevcuttur. 2008 yılında Hotan İli'nde yürütülmüş bir araştırmada genetiği incelenen yerli Uygurlarda %60 Avrupa/Batı Asya ve %40 Doğu Asya/Sibirya genetik kalıtımının var olduğu bulunmuştur.[31] İleri çalışmalar, Güney Sincan Uygurlarındaki Avrupa/Batı Asya genetik kalıtımının (%52) Kuzey Sincan Uygurlarınkinden (%47) daha fazla olduğunu bulmuştur.[32] 2009 yılında daha geniş kapsamlı örnek verileriyle yapılmış bir çalışma, Uygurlardaki Doğu Asya genetiğinin %70 olup bunun Avrupa/Batı Asya genetik kalıtımının orantısından (%30) daha yüksek olduğunu bulmuştur.[33]
2017 yılında Sincan'ın 14 farklı bölgesinden gelen toplam 951 Uygurun gen numuneleriyle yapılmış bir gen analizi, Tanrı Dağları'nın doğal bir bariyer oluşturduğunu ve bu bariyerin Sincan'ın güneybatısı ile kuzeydoğusundaki Uygur nüfusları arasında genetik farklılıklara sebep olduğunu buldu. Bu analiz, doğudan batıya doğru gidince genetik bileşenlerin değiştiğini belirtmektedir: Avrupa bileşenleri %25'ten %37'ye ve Güney Asya bileşenleri %12'den %20'ye yükselirken, Sibirya bileşenleri %17'den %15'e, Doğu Asya bileşenleri de %47'den %29'a düşer. Bu çalışma, yaklaşık 3.750 sene öncesindeki insanların yerleşim eğilimlerini saptar; bu, 4.000-2.000 sene öncesine dayanan ve Avrupa fiziksel özellikleri olan Tarım mumyaları ve 750 sene önce yer almış daha yeni bir yerleşim dalgasıyla örtüşmektedir. Bu analiz, Uygurların en çok diğer Orta Asya halklarına, bunun ardından da Doğu Asya ve Batı Avrasya halklarına benzediklerini ileri sürmektedir. Uygur nüfuslarında büyük oranda genetik çeşitlilik olsa da bu farklılıklar Uygurlar ile Uygur olmayanlar arasındaki farklılıklardan küçüktür.[34]
Hunan Eyaleti'ne bağlı Taoyuan İlçesi'nde ve Changde şehrinin diğer yerlerinde yaklaşık 5.000 Uygurun yaşadığı tahmin edilmektedir.[36][37][38][39] Bunlar, "Hala Başı" isimli Turpanlı (o dönemde Karahoca Uygur Krallığı'na ait) bir Uygur önderinin ve kendisiyle Hunan'a beraber gelmiş askerlerin torunlarıdır. 14. yüzyılın ortasında Ming Hanedanı İmparatoru Zhu Yuanzhang, Hala Başı'nın önderliği altındaki Uygur ordusunu Hunan'a gönderip orduyu Miao isyanlarını bastırmaya emretti.[40][41][42] Ming İmparatoru bu Uygurların Hunan'a yerleşmesine izin verdi ve bunlara "Jiǎn" (翦) soy ismini, Hala Başı'na ise "Ulusun Güneyindeki Asayişini Sağlayan Makamın Başkomutanı" (镇国定南大将军; 鎮國定南大將軍; Zhènguó Dìngnán Dàjiàngjūn) unvanını verdi.[43][44]
1982 Nüfus Sayımı sırasında Hunan'da 4.000 Uygurun var olduğu kaydedildi.[45] Hunan Uygurlarının 600 yıl öncesinden günümüze kadar şecereleri var. Şecere kayıtlarının tutulması, Hunan Uygurlarının benimsediği bir Han Çinli geleneğidir. Huiler de Ming İmparatoru tarafından isyan bastırmak için kullanıldı ve Hunan'daki Uygurlar ile Huilerin arasında evlilikler yer almıştır.[46]
Sincan Uygurlarından farklı olarak, Hunan Uygurları Han Çinlilerin kültürüne büyük oranda asimile olmuş durumda; bu durum, Hunan Uygurlarının kendi dinî inançları ve uygulamalarına dair tutumlarında da yansıtılır. Han isimleri olan Hunan Uygurları anadil olarak Uygurca değil, Çince konuşurlar, bazı dinî bağlamlarda ise Arapça kullanırlar.[46] Changde'deki Uygurların İslam'ı uygulayıp uygulamadığı konusunda bazı anlaşmazlıklar mevcuttur. Bazı akademisyenler, Hunan Uygurlarının Han Çinli kültürüne ve toplumuna asimile olduklarını ve artık İslam'ı uygulamadıklarını ve bir tek şecerelerine bakıldığı zaman Uygur soyundan oldukları anlaşıldığını ifade etmiştir.[47] Çin haber kaynakları ise Hunan Uygurlarının Müslüman olduklarını bildirir.[40] Diğer bir rapor da Hunan Uygurlarının pek dindar olmadıklarını ve domuz eti tükettiklerini belirtir.[48] Yaşlı Uygurlar, özellikle de Changde camilerindeki yaşlılar bunu reddeder ve genç Uygurları İslami geleneklere geri çekmek isterler.[49]
Uygurca, Türk dil ailesinin Karluk koluna aittir.[50] İsim benzerliğine rağmen çağdaş ("yeni") Uygurca, Sibirya Türk dillerine ait olan Eski Uygur Türkçesinden türemedi; diğer Karluk dilleri (ör. Özbekçe) gibi Çağataycadan türemiştir ve en çok bu dillerle karşılıklı anlaşılabilirlik göstermektedir.[51][52]
Karluk Uygur Türkçesini yazmak için birçok farklı yazı sistemi kullanılmıştır. Uygur halkının İslam'a geçmesiyle Arap alfabesi kullanılmaya başladı; bu alfabenin tarihî yazı biçimi günümüzde "Kona Yeziⱪ" (yani "Eski Yazı") olarak anılır. 20. yüzyıl boyunca yer almış çeşitli siyasi değişikliklerden dolayı yazı sistemi birkaç kez reform edildi. Sovyetler Birliği, Kiril alfabesini temel olarak alıp 1937'de Uygur Kiril alfabesi'ni tasarladı; bu alfabe, günümüz Orta Asya'daki eski Sovyet cumhuriyetlerinde yaşayan Uygurlar tarafından kullanılmaya devam etmektedir. Kiril alfabesi bir süre Çin'deki Uygurlar tarafından da kullanıldı, fakat Çin-Sovyet ayrılığından sonra Çin, Kiril alfabesinin kullanımını reddetti ve 1959'da Çin'deki Uygurları, "Uygur Yeni Yazısı" diye Pinyin bazlı yeni bir alfabe kullanmaya teşvik etti. 1982 yılında Uygur Arap yazısı tekrar Çin'deki Uygurların resmî yazı sistemi olarak uygulandı ve bu zamandan beri Uygurların çoğu tarafından en çok kullanılan yazı sistemi hâline gelmiştir.[53]
Uygurcanın dışında Çin'deki birçok Uygur Çince de bilmektedir. Eğitim sistemi kapsamında Standart Çince öğrenmenin yanı sıra bazı Uygurlar ayrıca kendi yaşadıkları bölgelere özgü Çince lehçeleri konuşurlar; örneğin, Sincan'da Beifanghua'nın Kuzeybatı lehçesi konuşulur. Changde Uygurları ise Çin kültürüne asimile olmalarından ötürü hiç Uygurca konuşmaz ve bunun yerine Beifanghua'nın Güneybatı lehçesini konuşurlar.
Uygurlar tarih boyunca farklı dinî inançlar benimsemiştir. 8. yüzyıl Bögü Kağan zamanında Maniheizm, Uygur Kağanlığı'nın resmî dini oldu.[54] Maniheizmin dışında Uygurlar tarihî olarak Budizm ve Nestûrî Hristiyanlığına da inanmıştır.[55][56]
Günümüzdeki Uygurların çoğu, Hanefi[57] mezhebine bağlı Sünni Müslümanlarıdır.[57][58] Çin'de Uygurlar, Huilerden sonra çoğunluğu Müslümanlardan oluşan en büyük ikinci etnik grubu teşkil ederler.[58]
Uygurlardaki yeme ve içme alışkanlıkları, Sincan bölgesinin tarihî İpek Yolu'nun merkezindeki konumu, Sincan'ın iklimsel ve coğrafî özellikleri ve Uygurlardaki İslamî dinî uygulamaları tarafından şekillendirilir. İpek Yolu'nun birçok farklı kültürün alışverişine olanak sağlamasıyla Uygur mutfağı, diğer Orta Asya, Güney Asya, Ortadoğu ve Doğu Asya mutfaklarında da var olan unsurlar içerir. Polu, lagman ve samsa gibi tipik Uygur yemekleri, bu tarihî kültür alışverişini yansıtır. Uygur mutfağının özellikle Özbek mutfağı gibi Orta Asya mutfaklarıyla paylaştığı benzerlikler pek belirgin; aynı zamanda Çin İslam mutfağı ile paylaştığı birçok ortak noktası mevcuttur.
Uygur mutfağındaki temel gıda maddeleri ekmek (نان nan) ve erişte (چۆپ çöp) gibi unlu mamüller (ئۇن تاماق un tamaq) ve hayvan etidir (bilhassa koyun ve kuzu eti).[59] Uygurlar, et içermeyen bir öğün yemeğin hem bolluğu hem de tadı açısından insanı yeterince tatmin edemediğini düşünürler.[60] Buna rağmen, Sincan bölgesindeki kişisel et tüketiminin asıl oranı insanın geliri tarafından belirlenir, böylece de bir bireyin ait olduğu toplumsal sınıfın bir yansıması olarak algılanır;[59][60] örneğin, kendi hanehalkında sadece az oranda tüketime hazır et bulundurmak bir bireyin sosyal statüsünü olumsuz şekilde etkiler.[60] Bunun etkisi Uygurlardaki geleneksel misafirperverlik kültürüne kadar uzanır: Uygurlar misafirlere çay, nan, sangza ve meyve servisi yapmanın yanı sıra etli yemekler sunmaya da gayret ederler.[61]
Et ile un ürünlerinin haricinde meyve de özellikle yaz mevsiminde Uygurlar tarafından pek çok tüketilir.[59] Turfan Karızı gibi kehriz sistemleri, Sincan'ın kurak çöl ikliminde ürünlerin büyük oranlarda yetiştirilmesine olanak sağlamış ve Sincan'ın Çin'deki ana meyve üretici bölgelerinden biri olmasına yol vermiştir.[62] Kumul'un kavunları (bkz: Kumul kavunu), Turpan'ın çekirdeksiz üzümleri, Korla'nın armutları ve Gulca'nın elmaları pek meşhurdur.[62]
"Mukam" (مۇقام muqam), Uygurların geleneksel müzik tarzıdır. Mukam sistemi, Arap kültüründen kaynaklanan ve hem Avrasya hem de Kuzey Afrika çapında birçok farklı müzik tarzının doğumuna yol vermiş modlu makame sisteminin temeli üzerinde Uygurlar tarafından geliştirilmiştir. İsimleri Dolan, Gulca, Kumul ve Turpan gibi Sincan çapındaki vaha şehirlerinden alınmış farklı yöresel mukam sistemleri mevcuttur. Bu mukam sistemlerinin en gelişmiş olanı "On İki Mukam" (ئون ئىككى مۇقام on ikki muqam)'dır; On İki Mukam'ın barındırdığı parçalar, Uygur milletinin sözlü halk destanını oluşturur. Amannisa Hanım (1526–1560), On İki Mukam'ı derlemiş ve sonuç itibarıyla bunun muhafaza edilmesini sağlamış şahıs olarak kabul edilir.[63]
![[icon]](#/media/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
.jpg)
.jpg)
Wikimedia Commons'ta Uyghur people ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
