Loading AI tools
Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Ubıhça veya Vubıhça (Ubıhça: tʷaxəbza veya paxəbza) Kuzeybatı Kafkas dillerinden bir tanesiydi. 1992'de bu dili konuşan son kişi Tevfik Esenç'in yaşamını yitirmesiyle birlikte ölü dil hâline geldi.[1] Alfabesi yoktur.
| Ubıhça | |
|---|---|
| Telaffuz | [tʷaxəbza] |
| Bölge | Manyas |
| Etnisite | Ubıhlar |
| Ölü dil | Ekim 1992 Tevfik Esenç'in ölümü |
| Dil ailesi | Kuzeybatı Kafkas dilleri
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | uby |
 Ubıhça (tükenmiş) | |
Ubıh sözcüğü Adigece "Vub Irmağı aşağısında oturanlar" anlamına gelen Vıbıyıh deyiminden gelmiştir. Ubıh dili "Ubuh", "Ubih", "Ibıh", "Wıbıh", "Vubıh" ya da "Wubıh" gibi değişik biçimlerde de yazılmaktadır. Adigece özgün telaffuz biçimi "Vıbıh" ya da "Wıbıh" iken diğerleri Rusça telaffuzundan aktarmadır.
Ubıhlar ise kendilerine "Kıyıda oturanlar" anlamına gelen Pehı ya da Tahe adını vermiş, dillerine de "Karadeniz kıyısında oturanların dili" anlamına gelenleri yani Pehıbze ya da Tahebze demişlerdir. Bze Ubıh ve Adige dillerinde "dil" demektir.
Standart Ubıhçanın ünsüz envanterinin Uluslararası Fonetik Alfabe gösterimi aşağıda verilmiştir:
| Çiftdudaksıl | Dişyuvasıl | Artdişyuvasıl | Damaksıl | Artdamaksıl | Küçükdilsil | Gırtlaksıl | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| öndilsil kapalı |
öndilsil | uçdilsil | ||||||||||||||||||||
| - | yut. | - | dud. | yan. | - | dud. | - | dud. | dam. | - | dud. | yut. | dam. | - | dud. | yut. | yut. & dud. | |||||
| Patlamalı | ötümsüz | [p] | [pˤ] | [t] | [tʷ] | [kʲ] | [k] | [kʷ] | [qʲ] | [q] | [qʷ] | [qˤ] | [qˤʷ] | [(ʔ)] | ||||||||
| ötümlü | [b] | [bˤ] | [d] | [dʷ] | [ɡʲ] | [ɡ] | [ɡʷ] | |||||||||||||||
| dışgırtlaksıl | [pʼ] | [pˤʼ] | [tʼ] | [tʷʼ] | [kʲʼ] | [kʼ] | [kʷʼ] | [qʲʼ] | [qʼ] | [qʷʼ] | [qˤʼ] | [qˤʷʼ] | ||||||||||
| Patlamalı sürtünmeli | ötümsüz | [t͡s] | [t̠͡ʃ] | [ȶ͡ɕ] | [ȶ͡ɕʷ] | [ʈ͡ʂ] | ||||||||||||||||
| ötümlü | [d͡z] | [d̠͡ʒ] | [ȡ͡ʑ] | [ȡ͡ʑʷ] | [ɖ͡ʐ] | |||||||||||||||||
| dışgırtlaksıl | [t͡sʼ] | [t̠͡ʃʼ] | [ȶ͡ɕʼ] | [ȶ͡ɕʷʼ] | [ʈ͡ʂʼ] | |||||||||||||||||
| Sürtünmeli | ötümsüz | [f] | [s] | [(sʷ)] | [ɬ] | [ʃ] | [ʃʷ] | [ɕ] | [ɕʷ] | [ʂ] | [x] | [χʲ] | [χ] | [χʷ] | [χˤ] | [χˤʷ] | [h] | |||||
| ötümlü | [v] | [vˤ] | [z] | [(zʷ)] | [ʒ] | [ʒʷ] | [ʑ] | [ʑʷ] | [ʐ] | [ɣ] | [ʁʲ] | [ʁ] | [ʁʷ] | [ʁˤ] | [ʁˤʷ] | |||||||
| dışgırtlaksıl | [ɬʼ] | |||||||||||||||||||||
| Genizsil | [m] | [mˤ] | [n] | |||||||||||||||||||
| Sürtünmesiz | [l] | [j] | [w] | [wˤ] | ||||||||||||||||||
| Titrek | [r] | |||||||||||||||||||||
Ubıhça 84 ünsüze karşın [a] ve [ə] olmak üzere yalnız iki ünlüye sahiptir.
Balıkesir'in Karacalar köyünde yaşayan Osman Güngör tarafından konuşulan ve farklı özellikler gösteren bir Ubıhça ağzı, 1960'lı yıllarda Georges Dumézil tarafından belgelenmiştir. Karacalar Ubıhçasının ünsüz envanterinin Uluslararası Fonetik Alfabe gösterimi aşağıda verilmiştir:
| Dudaksıl | Dişyuvasıl | Artdişyuvasıl | Damaksıl | Artdamaksıl | Küçükdilsil | Gırtlaksıl | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| öndilsil kapalı |
öndilsil | uçdilsil | |||||||||||||||||||||
| yum. | güç. | yut. | yum. | dud. | yan. | yum. | dud. | yum. | dud. | yum. | güç. | dud. | güç. dud. | yum. | güç. | dud. | güç. dud. | yut. dam. | |||||
| Patlamalı | ötümsüz | [p] | [pː] | [t] | [k] | [kː] | [kʷ] | [q] | [qː] | [qʷ] | [qːʷ] | [(qˤʷ)] | [(ʔ)] | ||||||||||
| ötümlü | [b] | [bː] | [(bˤ)] | [d] | [ɡ] | [ɡː] | [ɡʷ] | ||||||||||||||||
| dışgırtlaksıl | [pʼ] | [pːʼ] | [tʼ] | [kʼ] | [kːʼ] | [kʷʼ] | [qʼ] | [qːʼ] | [qʷʼ] | [qːʷʼ] | |||||||||||||
| Patlamalı sürtünmeli | ötümsüz | [t͡s] | [t̠͡ʃ] | [ȶ͡ɕ] | [ȶ͡ɕʷ] | [ʈ͡ʂ] | |||||||||||||||||
| ötümlü | [d͡z] | [d̠͡ʒ] | [ȡ͡ʑ] | [ȡ͡ʑʷ] | [ɖ͡ʐ] | ||||||||||||||||||
| dışgırtlaksıl | [t͡sʼ] | [t̠͡ʃʼ] | [ȶ͡ɕʼ] | [ȶ͡ɕʷʼ] | [ʈ͡ʂʼ] | ||||||||||||||||||
| Sürtünmeli | ötümsüz | [f] | [s] | [ɬ] | [ʃ] | [ʃʷ] | [ɕ] | [ʂ] | [x] | [χ] | [χː] | [χʷ] | [χːʷ] | [h] | |||||||||
| ötümlü | [v] | [vː] | [z] | [ʒ] | [ʒʷ] | [ʑ] | [ʐ] | [ʁ] | [ʁː] | [ʁʷ] | [ʁːʷ] | ||||||||||||
| dışgırtlaksıl | [ɬʼ] | ||||||||||||||||||||||
| Genizsil | [m] | [mː] | [n] | ||||||||||||||||||||
| Sürtünmesiz | [l] | [j] | [w] | [wː] | |||||||||||||||||||
| Titrek | [r] | ||||||||||||||||||||||
Ubıh isimleri çoğulluğu belirtmez ve çoğulluk gösteren tek durum ilişki eki olan -/na/ 'dır. Ancak çoğulluk fiilin köküyle (ör. /akʷən blas/ 'o arabanın içindedir' ve /akʷən blaʒʷa/ 'onlar arabanın içindedir') veya eklerle (ör. /akʲˈan/ 'gidiyor' ve /akʲˈaːn/ 'gidiyorlar') belirtilebilir.
Belirlilik artikeli /a/- önekidir (/atət/ 'o adam"). Direkt olarak bir belirsizlik edatı bulunmamasına karşın Türkçedeki "-in biri" edatının karşılığı olan /za/-(kök)-/ɡʷara/ kalıbı bulunmaktadır. (ör. /zanajnʃʷɡʷara/ 'gencin biri')
Ubıhça'da iki adet temel hâl, dört adet temel olmayan hâl vardır. Temel haller şunlardır: ilişkisel, mutlak. Temel olmayan hâller ise şunlardır: zarf, bulunma, enstrümantal ve enstrümantal-komitatif.
Bu durum; ergatif, genitif ve datif işlevi görür. Tekillikte -/n/, çoğunlukta -/nə/. Bu hal, çoğulluk farkı barındıran tek haldir.
| sətʷ | aməzən | jəbjaq'a |
| sə-tʷ | a-məzə-n | Ø-jə-bja-q'a |
| benim-baba.MUTLAK | artikel-çocuk-ergatif | onu-o-gör-geçmiş zaman |
| babam | çocuğu | gördü |
Yalın kökle belirtilir. Geçişsiz fiilin nesnesini, geçişli fiilin direkt öznesini belirtir. (ör. /tət/ 'bir adam')
| sətʷ | akʲ'aq'a |
| sə-tʷ | a-kʲ'a-q'a |
| benim-baba.MUTLAK | o-git-geçmiş zaman |
| babam | gitti |
-/n(ə)/; ismin durum, değişim ve oluş durumlarını bildiren ektir
Türkçedeki karşılığı -de/-da olan -/ʁa/ ekidir.
-/awn(ə)/, işin yapılmasına araç olan nesneyi belirtir.
-/ala/, "ile" manasına gelir.
Sentetik datif oldukları kaydedilen ancak kendi başlarına birer hâl olmayan bir çift sonek de vardır: -/laːq/ '-a doğru' ve -/ʁaːfa/ 'için. ör. /aχʲə```laːq``` aːstadaw/ 'onu prense göndereceğim'.
Sıfatlar isme eklenerek sonek gibi davranırlar: /tʃəbʒəja/ 'biber' kelimesi /pɬə/ 'kırmızı' kelimesiyle beraber /tʃəbʒəjapɬə/ 'kırmızı biber' olur.
"Standart" zamirler, hızlı konuşma nedeniyle belirli konuşmacıların kullandığı varyasyonlarla birlikte görüntülenir. Tüm konuşmacılar Tevfik Esenç'in /ʃaɬa/ kullanımını kınadılar ancak Esenç'in tüm kayıtları ne olursa olsun /ʃaɬa/ içeriyor.
İyelik ekleri, kendi çoğul eklerine sahiptir. /-aw-/.
| ʃawtʃə |
| ʃ(ə)-aw-tʃə |
| bizim-çoğul-at |
| atlarımız |
1. yalın dışı hâlin belirteçleri, bir ismin ilişkisel bi önekten önceki uzlaşımını belirtmekle sınırlıdır ve 1. yalın dışı hâlin belirteçleri, yanlışca bulunma ve yönsel öneklerle değil, aynı zamanda basit yalın dışı veya datif, argümanlarla da uzlaşımı belirtmek için kullanılır.[2]
| Mutlak | (1 ve2.) yalın dışı | Ergatif | ||
|---|---|---|---|---|
| 1. Şahıs | tekil | /s(ə)/-] | /s(ə)/-] ~ /z/ | /s(ə)/-] ~ /z/ |
| çoğul | /ʃ(ə)/-] | /ʃ(ə)/-] ~ /ʒ/-] | /ʃ(ə)/-] ~ /ʒ/-] | |
| 2. Şahıs | tekil | /wə/-] | /w(ə)/-] | /w(ə)/-] |
| çoğul | /ɕʷ(ə)/-] | /ɕʷ(ə)/-] ~ /ʑʷ(ə)/-] | /ɕʷ(ə)/-] ~ /ʑʷ(ə)/-] | |
| tekil şakacı | /χa/-] | /χa/-] | /χa/-] | |
| 3. Şahıs | tekil | /aː/-, /jə/-, /ə/-, /Ø/-] | /Ø/-] | [n(ə)/- /Ø/-] |
| çoğul | /aː/-, /jə/-, /Ø/-] | /aː/-] | /aː/-, /naː/-] |
İkinci kişi [ /χa/-], atıfta bulunulan kişinin bir kadın olduğunu veya konuşmacının sözünü keserek yorum yaptığını göstermek için kullanılan arkaik bir zamirdir. Son konuşmacıların erkek olması nedeniyle dilin ölümünden önce yok oldu.
Üçüncü kişi uzlaşım belirteçleri, izlemesi gereken kurallar nedeniyle adil bir varyasyona sahiptir.
| Belirteç | Kural | Örnek | ||
|---|---|---|---|---|
| /aː/-] | Cümlede başka üçüncü şahıs nesnesi yoktur. | /a-qʼa-qʼa/ "o dedi" – /a-z-bja-n/ "onu gördüm" | Sonraki belirteç de 3. şahıs olduğunda görünür. | /jə-Ø-ja-qʼa/ "X, Y'ye vurdu" |
| /ə/-] | /jə/-]'nin nadir bir allofonudur ve genellikle sonraki belirteç vurgu taşıdığında belirir. | /ə̍-Ø-tʷʼa-qʼa/ "X, Y'yi kazıyor" | ||
| /Ø/-] | Sonraki belirteç 3. çoğul şahıs olduğunda belirir. | /Ø-áː-ʃ-tʷʼə-n/ "onlara X'i veriyoruz" |
Çoğul belirteçler, tekil /aː/-]'nın silinebileceği ancak çoğul /aː/-] silinemeyeceği durumalr dışında, tekil kurallarla aynı kurallara tabidir.
Dinamik Ubıh fiilleri iki gruba ayrılır: basit zamanları içeren Grup I ve türetilmiş muadil zamanları içeren Grup II. Sadece Karacalar lehçesi aşamalı zaman kullanır ve çoğul bilinmemektedir.
Tekil-çoğul ayrım, özne, ergatif, tekil veya çoğul olduğunda kullanılır.
Köşeli parantezler yutulmuş ünlüleri gösterir; parantez, sapın isteğe bağlı kısımlarını gösterir; ve kolon bir morfemin sınırını gösterir.[2]
| Grup I | ||
|---|---|---|
| Tekil | Çoğul | |
| Geçmiş | -/qʼa/ | -/qʼa-n(a)/ |
| Mişli geçmiş | -/jtʼ/ | -/jɬ(a)/ |
| Şimdiki | -/n/ | -/aː-n/ |
| Gelecek I | -/aw/ | -/n[a]-aw/ |
| Gelecek II | -/aw:t/ | -/n[a]-aw:t/ |
| (Aşamalı) | -/awə:n/ | ? |
| Grup II | ||
| Geçmiş zamanın hikâyesi | -/qʼa:jtʼ/ | -/qʼa:jɬ(a)/ ~ -/qʼa:na:jtʼ/ |
| Şimdiki zamanın hikâyesi | -/na:jtʼ/ | -/a;-na:jɬ(a)/ |
| Şartlı I | -/awə:jtʼ/ | -/n[a]-awə:jɬ(a)/ |
| Şartlı II | -/aw:tʷ:qʼa/ | -/(n[a]-)aw:tʷ:qʼa(-n)/ |
Basit geçmiş zamanlı fiil tekil durumda -/qʼa/ ile ve çoğul durumda -/qʼa-n(a)/ ile çekimlenir.
Örnekler:
| Çoğulluk | Şahıs | Ubıhçası | Manası |
|---|---|---|---|
| Tekil | 1. Şahıs | /s(ə)-fə-qʼa/ | Yedim |
| 2. Şahıs | /wə-fə-qʼa/ | Yedin | |
| 3. Şahıs | /a-fə-qʼa/ | Yedi | |
| Çoğul | 1. Şahıs | /ʃ(ə)-fə-qʼa-n(a)/ | Yedik |
| 2. Şahıs | /ɕʷ(ə)-fɨ-qʼa-n(a)/ | Yediniz | |
| 3. Şahıs | /a-fə-qʼa-n(a)/ | Yediler |
Tekil durumlarda -/jtʼ/ ile, çoğul durumlarda -/jɬ(ɜ)/ ile çekimlenir.
Örnekler:
| Çoğul | Şahıs | Ubıhçası | Manası |
|---|---|---|---|
| Tekil | 1. Şahıs | /s(ə)-fə-jtʼ/ | Yemişim |
| 2. Şahıs | /wə-fə-jtʼ/ | Yemişsin | |
| 3. Şahıs | /a-fə-jtʼ/ | Yemiş | |
| Çoğul | 1. Şahıs | /ʃ(ə)-fə-jɬ(a)/ | Yemişiz |
| 2. Şahıa | /ɕʷ(ə)-fə-jɬ(a)/ | Yemişsiniz | |
| 3. Şahıs | /a-fə-jɬ(a)/ | Yemişler |
Tekilde -/n/, çoğulda -/a-n/ ile çekimlenir.
Örnekler:
| Çoğulluk | Şahos | Ubıhçası | Manası |
|---|---|---|---|
| Tekil | 1. Şahıs | /s(ə)-fə-n/ | Yiyorum |
| 2. Şahıs | /wə-fə-n/ | Yiyorsun | |
| 3. Şahıs | /a-fə-n/ | Yiyor | |
| Çoğul | 1. Şahıs | /ʃ(ə)-f-a-n/ | Yiyoruz |
| 2. Şahıs | /ɕʷ(ə)-f-a-n/ | Yiyorsunuz | |
| 3. Şahıs | /a-f-a-n/ | Yiyorlar |
Tekilde -/aw/, çoğulda -/n[a]-aw/. Kesinlik, dolaysızlık, yükümlülük veya niyet duygusu taşır.
Örnekler:
| Çoğuluk | Şahıs | Ubıhçası | Manası |
|---|---|---|---|
| Tekil | 1. Şahıs | /s(ə)-f-aw/ | Yiyeceğim |
| 2. Şahıs | /wə-f-aw/ | Yiyeceksin | |
| 3. Şahıs | /a-f-aw/ | Yiyecek | |
| Çoğul | 1. Şahıs | /ʃ(ə)-fə-n[a]-aw/ | Yiyeceğiz |
| 2. Şahıs | /ɕʷ(ə)-fə-n[a]-aw/ | Yiyeceksiniz | |
| 3. Şahıs | /a-fə-n[a]-aw/ | Yiyecekler |
Tekilde -/aw:t/, çoğulda -/n[a]-aw:t/. Geleceğin genel bir duygusunu ve aynı zamanda teşvik edici bir duyguyu iletir: /ʃə-kʲʼa-n[a]-aw/ (gidelim!).
Örnekler:
| Çoğuluk | Şahıs | Ubıhçası | Manası |
|---|---|---|---|
| Tekil | 1. Şahıs | /s(ə)-f-aw:t/ | Yiyeceğim |
| 2. Şahıs | /wə-f-aw:t/ | Yiyeceksin | |
| 3. Şahıs | /a-f-aw:t/ | Yiyecek | |
| Çoğul | 1. Şahıs | /ʃ(ə)-fə-n[a]-aw:t/ | Yiyeceğiz |
| 2. Şahıs | /ɕʷ(ə)-fə-n[a]-aw:t/ | Yiyeceksiniz | |
| 3. Şahıs | /a-fə-n[a]-aw:t/ | Yiyeceksiniz |
Tekil, -/aw/, çoğul -/n[a]-aw/.
Örnekler:
| Çoğuluk | Şahıs | Ubıhçası | Manası |
|---|---|---|---|
| Tekil | 1. Şahıs | /s(ə)-fə-qʼa:jtʼ/ | Yemiştim |
| 2. Şahıs | /wə-fə-qʼa:jtʼ/ | Yemiştin | |
| 3. Şahıs | /a-fə-qʼa:jtʼ/ | Yemişti | |
| Çoğul | 1. Şahıs | /ʃ(a)-fə-qʼa:jɬ(a)/ | Yemiştik |
| 2. Şahıs | /ɕʷ(ə)-fə-qʼa:jɬ(a)/ | Yemiştiniz | |
| 3. Şahıs | /a-fə-qʼa:jɬ(a)/ | Yemişlerdi |
Tekil -/na:jtʼ/, çoğuk -/a-na:jɬ(a)/.
Örnekler:
| Çoğuluk | Şahıs | Ubıhçası | Manası |
|---|---|---|---|
| Tekil | 1. Şahıs | /s(ə)-fə-na:jtʼ/ | Yiyordum |
| 2. Şahıs | /wə-fə-na:jtʼ/ | Yiyordun | |
| 3. Şahıs | /a-fə-na:jtʼ/ | Yiyordu | |
| Çoğul | 1. Şahıs | /ʃ(ə)-f-a-na:jɬ(a)/ | Yiyorduk |
| 2. Şahıs | /ɕʷ(ə)-f-a-na:jɬ(a)/ | Yiyordunuz | |
| 3. Şahıs | /a-f-a-na:jɬ(a)/ | Yiyordular |
Tekil -/awə:jtʼ/, çoğul -/n[a]-awə:jɬ(a)/.
Örnekler:
| Çoğuluk | Şahıs | Ubıhçası | Manası |
|---|---|---|---|
| Tekil | 1. Şahıs | /s(ə)-f-awə:jtʼ/ | Yerdim |
| 2. Şahıs | /wə-fə-n[a]-awə:jtʼ/ | Yerdin | |
| 3. Şahıs | /a-fə-n[a]-awə:jtʼ/ | Yerdi | |
| Çoğul | 1. Çoğul | /ʃ(ə)-fə-n[a]-awə:jɬ(a)/ | Yerdik |
| 2. Şahıs | /ɕʷ(ə)-fə-n[a]-awə:jɬ(a)/ | Yerdiniz | |
| 3. Şahıs | /a-fə-n[a]-awə:jɬ(a)/ | Yerdiler |
Tekil -/aw:tʷ:qʼa/, çoğul -/(n[a]-)aw:tʷ:qʼa(-n)/.
Örnekler:
| Çoğuluk | Şahıs | Ubıhçası | Manası |
|---|---|---|---|
| Tekil | 1. Şahıs | /s(ə)-fə-aw:tʷ:qʼa/ | Yiyecektim |
| 2. Şahıs | /wə-fə-aw:tʷ:qʼa/ | Yiyecektin | |
| 3. Şahıs | /a-fə-aw:tʷ:qʼa/ | Yiyecekti | |
| Çoğul | 1. Şahıs | /ʃ(ə)-fə-(n[a]-)aw:tʷ:qʼa(-n)/ | Yiyecektik |
| 2. Şahıs | /ɕʷ(ə)-fə-(n[a]-)aw:tʷ:qʼa(-n)/ | Yiyecektiniz | |
| 3. Şahıs | /a-fə-(n[a]-)aw:tʷ:qʼa(-n)/ | Yiyecektiler |
Tüm lehçe ve konuşmacılarda yalnızca iki durgun zaman vardır: geçmiş ve şimdiki zaman.
Ubıh zaman sistemindekilerin dışında beş temel görünüş vardır: rutin, yinelemeli, kapsamlı, aşırı ve potansiyel.
Bir konuşmacı, kiplerle birlikte daha karmaşık yönleri iletmek için bu yönlerden birini diğeriyle birleştirebilir.[2]
| Görünüş | Ek | /fə/ ('yemek') | /dʑʷa/ ('içmek') | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Ubıhça | Türkçe | Ubıhça | Türkçe | ||
| Rutin | -/gʲa/ | /asfəɡʲan/ | Hep yerim | /azdʑʷaɡʲan/ | Hep içerim |
| Yinelemeli | -/aj(ə)/ | /asfajən/ | Yine içiyorum | /azdʑʷajən/ | Yine içiyorum |
| Kapsamlı | -/la/ | /asfəlan/ | Hepsini yiyorum | /azdʑʷalan/ | Hepsini içiyorum |
| Aşırı | -/tɕʷa/ | /asfətɕʷan/ | Çok yiyorum | /azdʑʷatɕʷan/ | Çok içiyorum |
| Potansiyel | -/fa/ | /asfəfan/ | Yiyebiliyorum | /azdʑʷafan/ | İçebiliyorum |
Ubıhça'da on bir farklı ruh hâli vardır. Gösteren; doğrudan, kibar ve empatik olmak üzere üç türü bulunan zorunluluk; potansiyel ve sinir bozucu olarak ayrılmak üzere istek; irrealis ve realis olarak ayrılmak üzere koşullu; ikili ve karmaşık olarak ayrılmak üzere soru.[2]
Bunun için bir belirteç yoktur.
Zorunluluğun iki biçimi vardır: resmi, daha kibar bir zorunluluk ve doğrudan, kısa bir zorunluluk.
Doğrudan zorunluluk genellikle tekil kip belirteçinin ihmal edilmesidir
| wəkʲʼa |
| wə-kʲʼa |
| sen-git |
| Git! |
Bu, fiil köküne bir -/ə/ soneki eklenerek oluşturulur. Ancak bu bazen atlanır.
Bu, zorunlu bir fiilin sonuna -/maɕ/ eklenerek oluşturulur.
Mevcut iki istem form vardır: potansiyel ve sinir bozucu istek.
Fiil köküne -/χ/ soneki veya /ə/'dan sonra gelen bir /aχ/ sonekiyle oluşturulur.
-/daχ/ soneki.
Realis ve irrealis olarak ayrılır.
-/da(n)/ soneki.
-/ba/ soneki.
| Tekil | Çoğul | Manası | ||
|---|---|---|---|---|
| durgun | hareketli | durgun | hareketli | |
| /sə/ | /w(ə)s/ | /ʒʷa/ | /kʲʼaʒʷa/ | (küçük bir nesne için) oturma pozisyonunda olmak |
| /tʷə/ | /w(ə)tʷ/ | /xa/ | /wəxa/ ya da /kʲʼaxa/ | (büyük bir nesne için) ayakta duruyor olmak |
| /ʁə/ | /wʁʷə/ | /ʁʲa/ | asılmış olmak, asılı duruyor olmak | |
| /ɬə/ | /wəɬ/ | /ɬa/ | /kʲʼaɬa/ | yatıyor durumda olmak |
Ubıh, karmaşık cümleleri iletmek için serbest bir zarf-fiil kullanımına sahiptir.
| Zarf-fiil | Manası |
|---|---|
| /ɡʲə/ ~ /j(ə)/ | Birincil fiil ile anlık eylem. |
| /ɕa/ | Birincil fiil ile devam eden eylem. |
| /msa/ | /ɕa/ ile benzer ancak fiilin doğada devam ettiğini veya uzadığını ima eder. |
| /ɡʲəmsa/ ~ /j(ə)msa/ | 'Vasıtasıyla' gibi enstrümantal benzeri çağrışımlar. |
| /ʃa/ | İstenenin ne olduğunu belirtmek için sadece /ʁʷa/ ('istemek') ile kullanılır. |
| /n(ə)/ ~ /n(aʁʷada(n)/ | Mutlak belirteçe benzer ve "X ve sonra Y" hissine sahiptir. Genellikle bu kullanıldığında fiillerde kip kullanılmaz. |
| /ma/ | Koşullu veya hafif bir zorunlu güç oluşturur. Genellikle Gelecek I ve Gelecek II zamanlarına eşlik eder. |
| /tala/ | Her zaman Gelecek I'e eşlik eder. Son derece nadirdir, bu yüzden nüansı bilinmemektedir. |
| /adʷan/ | Bir hedef duygusu vardır ve işaretlediği fiilin gerekli olduğunu, ancak görevin yerine getirilmediğini ve tamamlandığını ima eder. |
Ubıh dili, 1864'te Ubıhların diğer Çerkes toplulukları ile birlikte Türkiye'ye sürülmelerinden önce, Çerkesya'nın Karadeniz kıyısında, kuzeyde Şahe (Şex-Шэх) Irmağından güneyde Adler'e değin uzanan bir alana yayılmış Ubıhlar tarafından konuşulmuştur. Fransız Lullié'ye göre, 1846'da sadece 1-2 köy halkı tarafından konuşulmaktaydı.[3] Lavrov'a göre de Ubıhların bir bölümü, Ubıhça dışında Adığece ve Ciget Abhazcasını benimsemişti.[4]
1864'te Osmanlı Türkiyesi'ne yapılan göçler sonucu Ubıhların bir bölümü, diğer Çerkeslerle birlikte, Kuzey Anadolu ve Balkan topraklarına yerleştirildi, boşaltılan yerler ise gerilla tipi direnişlerin temizlenmesinden yani 1880 yılından sonra Rus yerleşimine tahsis edildi.[5] 1864'te Orta Laba Irmağı soluna yerleştirilen ya da saklandıkları dağlardan sağ kurtulup Kuban Irmağı civarına yerleşmiş olan Ubıhların çoğu ise, Rus yönetiminin baskıları sonucu, özellikle 1878 yılından sonra, diğer Adigelerle birlikte Türkiye'ye göç etmiştir. Bunun sonucunda Kafkasya'da artık bir Ubıh yerleşimi kalmamıştır. Kafkasya'da kalmış Ubıh sayısı 1880'de 80'e düşmüş, bu Ubıhlar da, oralardaki Şapsığ ve diğer Adigelere karışmışlardır. Örneğin İlk Adige Cumhuriyeti Devlet Başkanı Aslan Carıme Ubıh asıllıdır.
Balkanlara yerleştirilen Ubıhların tamamı, 1878 Berlin Antlaşması gereğince, diğer Çerkeslerle birlikte, Osmanlı'nın Asya ve Afrika'daki topraklarına göç etti. Ubıhça konuşmakta olan küçük kalıntı gruplar da şimdiki Kocaeli'nin Maşukiye köyü ile Sakarya ilinin Sapanca ilçesinin Kırkpınar ve Yanık köylerine yerleşti. Ayrıca daha fazla sayıda olmak üzere Manyas'ta yerel halkın Boğaz, Adigelerin Psışha dedikleri Kocaçay Irmağı vadisi boyunca yukarı doğru sıralanan Hacıyakup (hepsi Ubıh), Işıklar (birkaç hanesi Ubıh), Değirmenboğazı (hepsi Ubıh idi), Darıca (200 hane içinde en son 20 hanesi Ubıh kalmıştı) ve Hacıosman (Ubıhça adı: Lek'uaşe, hepsi Ubıh) köylerine yerleştiler. Ubıhların tamamı Adigece, azı da Adigece ile birlikte Ubıhça konuşuyordu. Kafkasya'da iken üç dil (Adige, Ubıh ve Ciget dili) konuşan Ubıhlar da vardı.
Ubıhça en son Hacıosman köyü yaşlıları arasında konuşuluyor, diğer köylerin yaşlıları arasında biliniyor, ama artık konuşulmuyordu. Hacıosman köyünden olup Ubıh dilini konuşan son birey olarak kabul edilen Tevfik Esenç'in 8 (7?) Ekim 1992'de ölmesiyle de Ubıh dili bir ölü dil olarak sınıflandırılmaya başlandı. Bugün sadece Adigece konuşmakta olan Ubıhlar, Sakarya, Balıkesir, Bilecik, Sinop, Samsun, Kahramanmaraş ve birçok ilde Adigelerle beraber yaşamaktadır.
Ubıh dili üzerine Dirr, Dumézil, Mészaros, Vogt ve Özsoy gibi dilbilimciler çalışmalarda bulunmuşlardır.[6] Ubıh dilinin Abhaz-Adige dil grubu içindeki konumu ise halen araştırılmaktadır.[7][8]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
