Ebussuud Efendi

Muhammed Ebussuud Efendi veya Hoca Çelebi (d. 30 Aralık 1490 – ö. 23 Ağustos 1574, İstanbul), Osmanlı şeyhülislamı. Ailesi İskilip civarındaki İmâdlı olduğu için "İmadi" olarak da anılır.^[1]

Muhammed Ebussuud Efendi
Osmanlı Şeyhülislamı
Görev süresi Ekim 1545 - 23 Ağustos 1574
Hükümdar	I. Süleyman II. Selim
Yerine geldiği	Fenarîzade Muhyiddin Çelebi
Yerine gelen	Çivizade Damadı Hamid Efendi
Rumeli Kazaskeri
Görev süresi Ağustos 1537 - Ekim 1545
Hükümdar	I. Süleyman
Yerine geldiği	Muhyiddin Efendi
İstanbul Kadısı
Görev süresi Kasım 1533 - Ağustos 1537
Hükümdar	I. Süleyman
Kişisel bilgiler
Doğum	30 Aralık 1490(1490-12-30)
Ölüm	23 Ağustos 1574 (83 yaşında) İstanbul
Defin yeri	Eyüpsultan Mezarlığı, İstanbul
Mesleği	Şeyhülislam, kazasker, kadı, müderris
Dini	İslam

Hayatı

Ebussuud Efendi'nin mezarı (Mart 2022)

30 Aralık 1490 tarihinde İstanbul yakınlarındaki Meteris (Metris-Müderris) köyünde doğdu. Bazı şarkiyatçılar İmâd'ı Âmid ile karıştırıp Ebüssuûd Efendi'nin Diyarbakırlı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Âlî Mustafa Efendi ve Peçuylu İbrâhim'in İmâd'ı İmâdiye ile karıştırarak Ebüssuûd Efendi'yi Kürt asıllı göstermeleri de yanlıştır. Zira Ebüssuûd Efendi'nin ailesinin şimdi Irak topraklarında kalmış bulunan İmâdiyeli değil İskilip'e bağlı İmâdlı olduğu, çağdaşı bazı kaynaklar da dahil olmak üzere (mesela bk. Hısım Ali, s. 440 vd.) hemen bütün kaynaklarca belirtilmektedir.^[2] Şeyh Yavsî'nin oğludur ve anne tarafından da Ali Kuşçu'nun torunudur.^[1]

1533'te İstanbul kadılığı görevine atandı; sonra Bursa kadılığına geçti ve 1537'de Rumeli kazaskerliği görevi verildi. Sultan I. Süleyman devrinde 1545 tarihinde Şeyhülislamlığa getirildi.^[3] Başarılı olduğu için Sultan I. Süleyman'in ölümünden sonra, II. Selim devrinde de görevini sürdürdü.

Bu sultanlarla birlikte çalışarak verdiği fetvalarla I. Süleyman'ın Yezidilere karşı hareketlerini ve II. Selim'in Kıbrıs seferini destekleyen fetvalar verdi. Verdiği fetvaların arasında enteresan olarak Karagöz oyunları gösterileri ve o zaman yeni olarak Osmanlı ülkesine girmekte olan kahve içilmesi konuları bulunmaktadır.^[3]

Kanuni ve II. Selim devrindeki önemli kanun hareketlerinde bulundu. Kanuni Sultan Süleyman'ın karşısında "padişah emriyle nâ-meşrû’ olan nesne meşrû' olmaz" çıkışını yaptığı ifade edilir. Osmanlı toprakları dışındaki islam coğrafyasında da itibar sahibi olmuş ve eserlerinin etkisi günümüze kadar devam etmiş bir alimdir.^[3] Kanunnameler hazırlattığı ve birçok alim yetiştirdiği için ilmiye sınıfı uzun bir müddet zayıflamamıştır. Ebussuud Efendi aynı zamanda bir şairdi.

Kanuni döneminde, Osmanlı yasalarına yaptığı katkılara rağmen Ebussuud Efendi, Anadolu'da Safevî taraftarı Kızılbaşlar için verdiği fetvalarıyla bilinir. Verdiği fetvalar arasında "Kızılbaşların canları, malları helâldir, onlarla savaşırken ölmek şehitliğin en yücesidir" ve "Kızılbaşların kestiği hayvanın eti mundardır, yenmez" gibi, günümüzde de bilinen fetvaları yer alır.^[4] Aynı zamanda Ebussuud Efendi'nin bazı şairlere düşmanlığı da bilinmektedir.O dönem verdiği fetva ile şair Yunus Emre'yi kafir ilan etti ve Yunus Emre'nin şiirlerini okuyanların öldürülmesi gerektiğini savundu.^[5] Ebussuud Efendi'ye göre Yunus Emre'nin 'Cennet cennet dedikleri, bir ev ile birkaç huri / İsteyene ver sen onu, bana seni gerek seni.'şathiyesini okumak idam edilmeyi göze almak demekti.^[5] Bunların dışında Hallâc-ı Mansûr ve Vahdet-i Vücûd aleyhine hareketlerde bulundu. Bu akideyi kabul eden Aşık Maşuki ve Bosnalı Hamza Bâlî'nin katline fetva verip idam edilmelerinde rol oynamıştır.^[6] Aynı dönem çokça okunan Sadi Şirazi'nin de şiirlerini eleştirmiştir.^[7]

Ebusuud Efendi 23 Ağustos 1574'te öldü.^[1] Mezarı Eyüp'te Daru'l Hadis'in yanında Ebussuud Haziresindedir.^[8]

Ebussuud Efendi'nin Eyüp'teki mezar taşı

Eserleri

Bilinen 22 adet eseri ile çeşitli risaleleri vardır. "İrşadü’l-Aklu’s-Selim Mezaye’l-Kitabü’l-Kerim" adlı tefsiri alanında en önemli eserlerden kabul edilir. Bazı eserleri aşağıdaki gibidir:

Tefsir

• İrşadü’l-Aklu’s-Selim Mezaye’l-Kitabü’l-Kerim (Arapça tefsir)
• Maâk'dü t-tarrâffi evveli sureti'l-Feth minel-Keşşâf
• Tefsirü sureti'I-Furtan
• Tef sini sureti'I Müminin
• Risale fi bahsi imâni'l-Firavn

Hukuk

• Fetavayı Ebussuud Efendi
• Kanunname-i Ali Osmani (Fatih devrine adını veren kanun)
• Maruzaat (çeşitli fıkhî ve ameli hükümler)
• Arâzî-yi Harâcıyye ve Oşriy-ye Hacında Kanun ve Fetvalar
• Risale fi vakfı'I-men kül ve'n-nufçûd
• Bidâ’atü’l-Kâdî li-İhtiyâcihî fil-Müstakbel ve’l-Mâzî
• Fetâvâ Kâtiblerine Tenbih
• el-Fetva’l-Müteallika bi-Beyâni’l-Vakti’l-Mutebere li’l-Hasâd ve İstihkâki’l-Gallât
• Gamezâtü’l-Melîh fî Evveli Mebâhisi Kasri’l-âmm mine’t-Telvîh
• Sevâkibu’l-Enzâr fî Evâili Menâri’l-Envâr
• Hasmü’l-Hilâf fi’l-Mesh ale’l-Hifâf
• Risale fî Vakfi’l-Arâzî ve Ba’zi Ahkami’l-Vakf
• Risale fî Tescîli’l-Evkâf
• Risale fî Vakfi’t-Tâvahîn ale’l-Arzi’l-Mevkûfe li’l-Gayr
• Öşür Hakkında Risale

Dil ve edebiyat

• Calatüt-ı Ebussuud (Gala-tât-ı Avam)
• el-Kasîdetü'l-mîmiyye
• el-Kasâidü'l-Arabiyye
• Kasîde fi Risâi’s-Sultân Süleymân
• Münşeat-ı Ebussuud
• Galatat (yanlış kullanılan kelimeler)
• Kaside-i Mimiyye (Arapça şiir)
• Sevâkibü’l-Enzâr fi Evâili’l-Menâr
• Ğamazâtu’l-Melih
• Sevâkibü’l-Enzâr fi Evâili Menâri’l-Envâr fi’l-Usûl

Akaid

• Risale fi beyanı'I -kaza ve'l-kader

Çeşitli

• Risale li-ecli'ttaûn
• Duânâme-ı Ebussuûd (Duaname yalın bir dil ile yazılmış dualar ve hadisler)
• Risale fi ediyeti'l-me'sûre
• Risale-i Mergûbe
• Mecmua-ı Deavât

Popüler kültürdeki yeri

2011 yapımı Muhteşem Yüzyıl adlı dizide Tuncel Kurtiz tarafından (ölümüne kadar) canlandırıldı.

Kaynakça

1. İsmail Hâmi Danişmend, (1971) Osmanlı Devlet Erkânı, İstanbul: Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1971, say. 114.
2. İslam Ansiklopedisi, Ahmet Akgündüz, cilt: 10, sayfa: 365-371
3. Irene Schneider, "Ebussuud" Kay.Michael Stolleis (ed.) Juristen: ein biographisches Lexikon; von der Antike bis zum 20. Jahrhundert (2.ed.), Münih: Beck ISBN 3406 45957 9 (Almanca) say. 192
4. Mehmet Ertuğrul Düzdağ, (1972) Şeyhülislam Ebussuud Efendi fetvaları ışığında 16. asır Türk hayatı, Enderun Kitabevi, İstanbul, say. 109-117.
5. Şeyhülislam Ebussuud Efendi'nin Fetvaları, M.Ertuğrul Düzdağ
6. "HAMZA BÂLÎ - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 8 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2021.
7. "Şeyhülislam Ebussuud Efendi". www.biyografya.com (İngilizce). 20 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2021.
8. Haskan, Mehmet Nermi:Eyüplü Meşhurlar, Eyüp Belediyesi Yayınları, cilt.2, s.69, İstanbul 2014

• İbrahim Peçevî (Haz. Bekir Sıtkı Baykal), (1981) Peçevi Tarihi, Cilt:1, Ankara:T.C. Kültür Bakanlığı, say. 2.,
• Schneider, Irene (2001). "Ebussuud". Stolleis, Michael (Ed.). Juristen: ein biographisches Lexikon; von der Antike bis zum 20. Jahrhundert (Almanca) (2. bas.). Münih: Beck. s. 192. ISBN 3406 45957 9.
• İsmail Hâmi Danişmend, (1971) Osmanlı Devlet Erkânı, İstanbul: Türkiye Yayınevi, say. 114. ISBN

Dış bağlantılar

• Ebussuud'un fetvaları

Önce gelen: Fenarîzade Muhyiddin Çelebi	Osmanlı Şeyhülislamı 1545 - 1566, 1566 - 1574	Sonra gelen: Çivizade Damadı Hamid Efendi