![cover image](https://wikiwandv2-19431.kxcdn.com/_next/image?url=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Wall_of_Grief_-_opening_ceremony_%252814%2529.jpg/640px-Wall_of_Grief_-_opening_ceremony_%252814%2529.jpg&w=640&q=50)
Büyük Temizlik
Sovyet siyasi baskı, hapis ve infaz kampanyası / From Wikipedia, the free encyclopedia
Büyük Temizlik, Büyük Tasfiye veya Büyük Terör (Rusça: Большая чистка, Bolşaya çistka), Sovyetler Birliği'nde 1936-1938 yılları arasında yapılan siyasi baskı kampanyasıdır.[1] Komünist Parti ve devlet görevlileri arasında temizliğe yol açarken, Kızıl Ordu ile toprak sahiplerinin baskı altına alınmasına ayrıca geniş çapta polis araştırması, tutuklamalara ve keyfî infazlara yol açmıştır.[2] Rus tarihçesinde en yoğun tasfiye harekâtıdır, 1937-1938 arası Yejovşçina (Rusça: Ежовщина; yani, "Yejov olayı" ya da "Yejov devri" olarak da çevirisi yapılmıştır), Sovyet gizli polisi NKVD'nin şefi Nikolay Yejov'un adından kaynaklanır. 600.000 ila 1.2 milyon kişinin öldüğü tahmin edilmektedir.[3][4][5]
![]() Stalin Dönemi Kurbanları anısına inşa edilen Moskova'daki Hüzün Duvarı | |
![]() | |
Bölge | Sovyetler Birliği |
---|---|
Tarih | 1936 – 1938 |
Hedef | Troçkistler, Kızıl Ordu Lider Kadrosu, Kulaklar |
Saldırı türü | Yerinde İnfaz, Katliam |
Ölü | 600.000 - 1.200.000 |
İşleyen | Josef Stalin, Nikolay Yejov, Genrih Yagoda, Lavrenti Beriya, NKVD |
Sebep | Siyasi muhaliflerin ortadan kaldırılması, gücün konsolidasyonu, karşı devrim korkusu |
Sovyetler Birliği'nin (SSCB) komünist partisi lideri Vladimir Lenin 1924 yılında hayatını kaybedince partide güç boşluğu oluştu. Lenin'in hükûmetinde önemli görevlerde bulunan isimler, onun yerine geçmek için mücadeleye başladı.1928 yılına gelindiğinde, partinin Genel Sekreteri Joseph Stalin rakiplerine karşı zafer kazanmış ve partinin kontrolünü ele geçirmişti.[6] Başlangıçta Stalin yönetimi geniş çapta kabul gördü. En önemli siyasi rakibi Troçki, 1929'da sürgüne gönderildi ve Stalin'in "tek ülkede sosyalizm" doktrini parti politikası haline getirildi. Ancak, 1930'ların başlarında parti yetkilileri Stalin'den soğumaya başladı. Bunun başlıca nedenleri, ilk beş yıllık planın çok fazla can kaybına yol açması ve tarımın kolektifleştirilmesinin başarısızlığıydı. 1934 yılına gelindiğinde Troçki gibi Stalin'in rakipleri, onun görevden alınmasını talep ederek parti üzerindeki kontrolünü kırmaya çalıştılar.[7]
Bu şüphe ve güvensizlik ortamında, halk arasında sevilen üst düzey yetkili Sergei Kirov suikaste uğradı. Aralık 1934'teki suikast, Stalin'e karşı çalışan parti üyelerinden oluşan bir şebekeyi ortaya çıkardı. Bu şebekede Stalin'in rakiplerinden bazıları da yer alıyordu.[8] Kirov'un öldürülmesinden sonra tutuklananların çoğu, aralarında üst düzey parti yetkilileri de olmak üzere, Stalin'i öldürmeyi planladıklarını itiraf etti.[9] Tarihçiler bu itirafların geçerliliğini tartışsa da, Kirov'un ölümünün Stalin'in harekete geçip tasfiyelere başlamasına neden olan dönüm noktası olduğu konusunda fikir birliği vardır.[10][11]
Tasfiyeler büyük ölçüde SSCB'nin içişleri bakanlığı ve gizli polisi olarak işlev gören NKVD (İçişleri Halk Komiserliği) tarafından yürütüldü. 1936'dan itibaren NKVD, Sovyet yönetiminin önde gelen isimlerini, eski Bolşevikleri, hükûmet yetkililerini ve bölgedeki parti liderlerini tasfiye etmeye başladı.[12] Stalin'e muhalefet eden veya onu eleştiren Sovyet politikacıları görevden alındı, tutuklandı veya idam edildi. Tasfiyeler giderek genişleyerek Kızıl Ordu ve üst düzey komutanlığı da kapsadı ve bu durum ordunun işleyişi üzerinde yıkıcı bir etkiye sahip oldu.[13][14] Tasfiye dalgası büyüdükçe, her yerde sabotajcı ve karşı-devrimci şüphesi yayıldı ve sivil hayatı da etkilemeye başladı. NKVD, Volga Almanları gibi bazı etnik azınlık gruplarını hedef aldı ve bu gruplar zorla sürgün ve yoğun baskı altına alındı. Tasfiye süreci boyunca NKVD, korku salarak sivil halk üzerinde kontrolünü sağlamaya çalıştı ve kitlesel operasyonlar sırasında sık sık tutuklama, işkence, şiddetli sorgulama ve infaz yöntemlerine başvurdu.[15]
1938 yılında Stalin, tasfiyeler konusundaki tutumunu değiştirdi. NKVD'yi toplu infazlar yapmakla suçladı ve bu dönemde NKVD'nin başında bulunan Genrikh Yagoda ve Nikolai Yezhov'un idamını emretti. Araştırmacılar, Büyük Temizlik (1936-1938) sırasında ölenlerin sayısının yaklaşık 700.000 kişi olduğunu tahmin ediyor.[16][17] Büyük Temizlik sona erse de, yaygın gözetim ve güvensizlik ortamı Sovyetler Birliği'nde on yıllarca devam etti. Moğolistan ve Sincan'da da benzer tasfiyeler yaşandı. Sovyet hükûmeti, sürgündeki Lev Troçki'yi tasfiyeler sırasında yargılamak istedi. Ancak Troçki'nin suikast girişimlerinden kurtulması ve Sovyetler Birliği'nden kaçması bunu engelledi. Troçki tasfiyeden sağ kurtulsa da, 1940 yılında Stalin'in emriyle NKVD tarafından suikaste kurban gidecekti.[18][19]