Italya

Ang Italya (Italyano: Italia), opisyal na Republikang Italyano, ay bansang matatagpuan sa Timog-Kanlurang Europa. May populasyon na 62 milyon, ito'y ang ika-siyam na pinakamataong lugar sa Europa at ika-dalawampu't tatlong pinakamatao sa buong mundo.

Republikang Italyano Repubblica Italiana (Italyano)
Watawat Sagisag
Awitin: Il Canto degli Italiani "Ang Awit ng mga Italyano"
Kabisera at pinakamalaking lungsod	Roma 41°54′N 12°29′E
Wikang opisyal	Italyano
Relihiyon (2020)	84.4% Kristiyanismo 11.6% Irelihiyoso 1.0% Islam 3.0% Iba pa
Katawagan	Italyano
Pamahalaan	Unitaryong parlamentaryong republika
• President	Sergio Mattarella
• Prime Minister	Giorgia Meloni
• President of the Senate	Ignazio La Russa
• President of the Chamber of Deputies	Lorenzo Fontana
Lehislatura	Parliament
• Mataas na Kapulungan	Senate of the Republic
• Mababang Kapulungan	Chamber of Deputies
Formation
• Unification	17 March 1861
• Republic	2 June 1946
• Current constitution	1 January 1948
• Founded the EEC (now EU)	1 January 1958
Lawak
• Kabuuan	301,230 km2 (116,310 mi kuw) (71st)
• Katubigan (%)	1.24 (2015)[1]
Populasyon
• Pagtataya sa 2022	58,853,482[2] (25th)
• Densidad	201.3/km2 (521.4/mi kuw) (71st)
KDP (PLP)	Pagtataya sa 2023
• Kabuuan	$3.195 trillion[3] (12th)
• Bawat kapita	$54,216[3] (32nd)
KDP (nominal)	Pagtataya sa 2023
• Kabuuan	$2.169 trillion[3] (8th)
• Bawat kapita	$36,812[3] (26th)
Gini (2020)	32.5[4] katamtaman
TKP (2021)	0.895[5] napakataas · 30th
Salapi	Euro (€)b (EUR)
Sona ng oras	UTC+1 (CET)
• Tag-init (DST)	UTC+2 (CEST)
Ayos ng petsa	dd/mm/yyyy yyyy-mm-dd (AD)[6]
Gilid ng pagmamaneho	right
Kodigong pantelepono	+39c
Internet TLD	.itd
German is co-official in South Tyrol and Friuli Venezia Giulia; French is co-official in the Aosta Valley; Slovene is co-official in the province of Trieste, the province of Gorizia, and Friuli Venezia Giulia; Ladin is co-official in South Tyrol, in Trentino and in other northern areas; Friulian is co-official in Friuli Venezia Giulia; Sardinian is co-official in Sardinia.[7][8] Before 2002, the Italian lira. The euro is accepted in Campione d'Italia but its official currency is the Swiss franc.[9] To call Campione d'Italia, it is necessary to use the Swiss code +41. The .eu domain is also used, as it is shared with other European Union member states.

Ang kanyang teritoryo ay binubuo ng isang mahabang peninsula o tangway at ng dalawang malaking isla sa Dagat Mediterranean: Sicily at Sardinia. Ang Alps at mga bansang Pransiya, Suwisa, Austria, at Eslobenya ay nasa hilagang hangganan nito. Ang mga malayang estado ng San Marino at Lungsod ng Vaticano ay enclaves sa loob ng teritoryong Italyano. Ang Italya ay kasama sa G7 o grupo ng pitong pinakaindustriyalisadong bansa sa mundo. Ito ay nasa puso ng sinaunang Imperyong Romano, at sa ngayon ay puno pa rin ng mga yamang kasaysayang pinagbabasehan ng sibilisasyong kanluranin.

Ang Roma, kabisera ng Italya, ay naging sentro ng pamahalaan ng Kanlurang Sibilisisasyon dahil ito'y ang naging kabisera ng Imperyong Romano. Pagkatapos ng pag-inog ng Imperyo ay pinrotektahan ng Italya ang Roma mula sa pag-sakop ng mga Alemanyang Tribo katulad ng mga mga Lombard at mga Ostrogoth, hanggang sa mga Norman at sa mga Byzantine at iba pa. Ilang siglo ang nakalipas, ang Italya ay ang naging kapanganakan ng Renaissance.^[10]

Sa kanilang kasasaysayan bago ang mga Romanong Kastila, ang Italya ay nahati sa mga walang ka kupas-kupas na mga Kaharian at mga Estadong Lungsod (katulad ng Kaharian ng Sardinia at Ang Kaharian ng dalawang Sicily at duchy ng Milano) pero'y nagkaisa noong 1861.^[11] Sa kahulihulian ng ika-19 na Siglo, sa daan ng Digmaan Pandaigdig I at hanggang sa Digmaan Pandaigdig II, ang Italya ay humawak ng Imperyanong Kolonyal, na umabot mula sa Libya, Eritrea, Italyanong Somaliland, Ethiopia, Albanya, Rhodes, Ang Dodecanese at sa Tianjin, Tsina. Ang Italya ay isa sa mga miyembro na nagsimula ng Europeong Komunidad na naging Unyong Europeo.

Ang Italya sa kasalukuyan ay isang republikang demokratiko at isang maunlad na bansa.

Kasaysayan

Bago ang 1861, ang Italya ay pangalang alitaya hindi pa isang ganap na Estado. Ang lugar ay hinati sa mga independenteng mga estado na pinunuan ng iba't ibang bansa. Noong 1850 si Earl ng Cavour na pinuno ng Estado ng Sardinia ay pinakausapan ang mga Austryano sa Lombardy at Veneto na gumawa ng isang Italyanong Hilagang Estado. Ito'y nangyari, pero ang ibang mga estado sa Timog at Silangan Italya ay bumuo ng mas malaking estado kasama ang Piedmont.

Noong 1860 si Giuseppe Garibaldi ay sumunod na humawak ng estado ng Sicily, na nagsimula ng pag-iisa ng Kaharian ng Italya sa sumunod na taon. Si Vittorio Emanuele II ay ginawang hari ng Kaharian. Pero noong 1861, ang Latium at Veneto ay hindi pa parte ng Kaharian dahil ang dalawang estado ay pinunuan ng Santo Papa at ang Imperyong Austryano.

Ang Veneto ay naging parte ng Italya noong 1866 pagkatapos ng isang digmaan laban ang mga Austriyano, at pinalunan ng mga Italyanong Sundalo ang Latium noong 1870. Ito'y nang kinuha ang kapangyarihan ng Santo Papa, pagkatapos ay nagalit ang Santo Papa dahil siya'y ginagawang bihag para hindi maging aktibo ang mga Katoliko sa Politika. Nang taon na yun ay sa huli ay nagkaisa ang Italya ulit.

Ang Italya ay nag-participar sa Unang Digmaan Pandaigdig na kasapi ng Britanya, Pransiya at Rusya kalaban ang Kapangyarihang Sentrales. Halos lahat ng away ng Italya ay malapit sa Austrya. Pagkatapos ang "Caporreto Defeat" akala ng Italya ay talunan na sila pero pagkatapos ang Capital Powers ay sumuko noong 1918 at nakuha ng Italya ang Trentino Tyrol, nang dati'y hawak ng Austrya.

Noong 1922, isang bagong Italyanong Pamahalaan ay nagsimula at si Benito Mussolini ay naging pinuno, isang lider ng fasisismo sa Italya. Siya'y naging pinuno ng Pamahaalan at isang Diktador, siya'y naging kaibigan ng Alemanyang Diktador na si Hitler, at si Mussolini ay naging kasapi nito sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Pumasok sa Digmaan noong 1940 ang Italya kalaban ang Pransiya, Britanya at Rusya, at ang Italya ay hinawak ang halos buong Dagat Mediterranean.

Pinaalis si Mussolini sa grupo ng Fasismo noong 25 Hulyo 1943 at noong 8 Setyembre 1943, Si Badoglio ay inahayag na ang digmaan bilang kasapi ng Alemanya ay tapos na. Nagpatuloy ang Italya sa digmaan bilang kasapi ng Pransiya at Britanya pero ang mga Italyanong Sundalo ay walang kaalaman kung sino ibarilin. Sa Hilagang Italya, isang pagkikilos na kilala bilang Resistenza ay nagsimulang lumaban sa mga Alemanyang mananakop.

Si Mussolini ay sinubukan na bumuo ng bagong fasisimong estado sa Hilagang Italya, ang Republika ng Salò pero ito natagumpay. Noong 25 Abril 1945 ang Italya ay naging malaya. Ang Estado ay naging Republika noong 2 Hunyo 1946, at, sa unang pagkakagtaon ang mga babae ay pinayagan bumuto. Tinapos ng mga Italyano ang Savoia Dynasty at sinimulan ang Republikang Pamahalaan.

Noong Pebrero 1947 pumirma ng kasunduan ang Italya kasama ang mga Allies para ipakawala ang ilang mga Kolonya at Teritoryo.

Pumasok ang Italya sa NATO bilang isang tumatag na miyembro, at naging ang ika-siyam na pinakamalaking industriyang ekonomiya sa buong mundo.

Silipin din

• Kasaysayan ng Italya
• Mga lalawigan ng Italya
• Mga rehiyon ng Italya
• Talaan ng mga lungsod sa Italya

Talababa

1. "Surface water and surface water change". Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Nakuha noong 11 Oktubre 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
2. "ISTAT - Demography, Statistics, Demographic Balance, Resident Population". demo.istat.it. Nakuha noong 22 Setyembre 2022.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
3. "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. Oktubre 2022. Nakuha noong 11 Oktubre 2022.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
4. "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu. Eurostat. Nakuha noong 21 Hunyo 2022.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
5. "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (sa wikang Ingles). United Nations Development Programme. 8 Setyembre 2022. Nakuha noong 8 Setyembre 2022.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
6. Year-month-day also sometimes used, though rarely, mainly used for computing contexts. See Date and time notation in Italy.
7. "Legge Regionale 15 ottobre 1997, n. 26". Regione autonoma della Sardegna – Regione Autònoma de Sardigna. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Pebrero 2021. Nakuha noong 31 Mayo 2018.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
8. "Regione Autonoma Friuli Venezia Giulia – Comunità linguistiche regionali". www.regione.fvg.it.
9. "Comune di Campione d'Italia". Comune.campione-d-italia.co.it. 14 Hulyo 2010. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Abril 2011. Nakuha noong 30 Oktubre 2010.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
10. name="immaculateheartacademy.org"
11. "Unification of Italy". Library.thinkquest.org. 4 Abril 2003. Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Marso 2009. Nakuha noong 19 Nobyembre 2009.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

Mga panlabas na kawing

• Embahada ng Pilipinas sa Roma Naka-arkibo 2006-09-08 sa Wayback Machine.