Gitnang Luzon

Ang Gitnang Luzon (Kapampangan: Kalibudtarang Luzon, Pangasinan: Pegley na Luzon, Ilokano: Tengnga a Luzon, Ingles: Central Luzon), itinalagang Rehiyong III, ay isang administratibong rehiyon sa Pilipinas, pangunahing naglilingkod upang ibuo ang pitong mga lalawigan ng malawak na gitnang mga kapatagan ng pulo ng Luzon (ang pinakamalaking pulo), para sa layuning pampangasiwaan. Taglay ng rehiyon ang pinakamalaking kapatagan sa bansa at gumagawa ng halos lahat ng suplay ng bigas sa bansa, kaya binansagan itong "Bangan ng Bigas ng Pilipinas" ("Rice Granary of the Philippines").^[1] Ang mga lalawigang bumubuo rito ay: Aurora, Bataan, Bulacan, Nueva Ecija, Pampanga, Tarlac at Zambales.^[4]

Gitnang Luzon Rehiyong III
Rehiyon
Paikot sa kanan mula sa itaas: Look ng Baler; Simbahan ng Barasoain sa Malolos, Bulacan; bahagi ng Sierra Madre malapit sa Gabaldon, Nueva Ecija; Heritage District ng Angeles sa Pampanga; Bundok Pinatubo sa Zambales
Palayaw:  Bangan ng Bigas ng Pilipinas[1]
Kinaroroonan sa Philippines
Mga koordinado: 15°28′N 120°45′E
Bansa	Pilipinas
Pangkat ng pulo	Luzon
Regional center	San Fernando (Pampanga)[2]
Lawak
• Kabuuan	22,014.63 km2 (8,499.90 milya kuwadrado)
Populasyon  (senso ng 2020)
• Kabuuan	12,422,172
• Kapal	560/km2 (1,500/milya kuwadrado)
Talatuntunan ng Kaunlarang Pantao
• HDI (2018)	0.726[3] high · Pang-apat
Sona ng oras	UTC+8 (PST)
Kodigo ng ISO 3166	PH-03
Mga lalawigan	7 Aurora Bataan Bulacan Nueva Ecija Pampanga Tarlac Zambales
Malayang mga lungsod	2 Angeles Olongapo
Mga bayan	116
Mga barangay	3,102
Mga distritong oambatas	20
Mga wika	Kapangpangan Pangasinan Tagalog Sambal Iloko Ingles iba pa

Etimolohiya

Ang kasalukuyang pangalan ng rehiyon tumutukoy sa lokasyon nito sa malaking pulo ng Luzon. Nagmula ang termino sa mga Amerikanong mananakop kasunod ng pagkatalo ng Unang Republika ng Pilipinas. May mga panukala para palitan sa "rehiyon ng Luzones" ang pangalan ng rehiyon. Ang ipinapanukalang pangalan ay isang pagtukoy sa dating pangalan ng pulo ng Luzon – Luções – na ginamit paglaon upang matukoy sa gitnang lugar ng pulo na umaabot mula Pagasinan sa hilaga hanggang Pampanga sa timog. Ang salitang Luções ay literal na nagngangahulugang Luzones.^[5][6]

Paglalarawan

Matatagpuan ang rehiyon ng Gitnang Luzon sa hilaga ng Maynila, ang pambansang kabisera. Kahangga nito ay mga rehiyon ng Ilocos at Lambak ng Cagayan sa hilaga; Pambansang Punong Rehiyon, Calabarzon at mga katubigan ng Look ng Maynila sa timog; Dagat Timog Tsina (o Dagat Kanlurang Pilipinas) sa kanluran; at ang Dagat Pilipinas sa silangan.^[7] Sa kasaysayan, kalinangan, at heograpiya, ang Pangasinan ay isang mahalagang bahagi ng rehiyon, ngunit ginawang pampolitika na bahagi ng rehiyon ng Ilocos ni Pangulong Ferdinand Marcos noong Hunyo 22, 1973.^[8]

Ang Gitnang Luzon ay nag-aani ng pinakamaraming bigas sa buong bansa. Inihahatid at iniluluwas ang labis na bigas sa ibang mga rehiyon ng Pilipinas.

Ang lungsod ng San Fernando, na panlalawigang kabisera ng Pampanga, ay itinalagang sentro panrehiyon. Inilipat ang lalawigan ng Aurora sa rehiyon mula sa Rehiyong IV sa pamamagitan ng Kautusang Tagapagpaganap Blg. 103 noong Mayo 2002.^[9]

Demograpiya

Senso ng populasyon ng
Gitnang Luzon

Taon	Pop.	±% p.a.
1990	6,338,590	—
2000	8,204,742	+2.61%
2007	9,720,982	+2.37%
2010	10,137,737	+1.54%
2015	11,218,177	+1.95%
Pinagmulan: PSA[10][11]

Mga wika

Ang katutubong mga wika ng Gitnang Luzon ay:

• Kapampangan, sinasalita sa kabuoan ng Pampanga at katimugang Tarlac, gayon din sa timog-silangang Zambales, hilagang-silangang Bataan, kanlurang Bulacan, at timog-kanlurang Nueva Ecija.
• Pangasinan, sinaslita sa hilagang Tarlac, hilagang-silangang Zambales, at hilagang-kanlurang Nueva Ecija.
• Tagalog, sinasalita sa Bulacan, Pampanga, Tarlac, Nueva Ecija, Aurora, Bataan, and Zambales. Ito ang rehiyonal na lingua franca.
• Iloko, sinasalita sa hilagang Nueva Ecija at sa ilang bahagi ng Tarlac, Zambales, at Aurora.
• Sambal, ginagamit ng karamihan sa Zambales at sa ilang nakakalat na mga pook sa Bataan at Pampanga.

Relihiyon

Walumpu't porsyento ng populasyon ng Gitnang Luzon ay Katoliko. Ang iba pang mga relihiyon na kumakatawan ay mga Protestante (kasama ang mga Evangelical), Islam, Iglesia Ni Cristo, at katutubong mga relihiyon tulad ng Anitismo. Mayroon din ibang mga denominasyon tulad ng Jesus Is Lord, Pentecostal Missionary Church of Christ, Ang Dating Daan, Jesus Miracle Crusade, Nagkakaisang Metodistang Simbahan at iba pa.

Mga pagkakahating administratibo

Mapang Pampolitika ng Gitnang Luzon

Ang Gitnang Luzon ay binubuo ng 7 mga lalawigan, 2 mataas na urbanisadong mga lungsod, 12 nakapaloob na mga lungsod, 116 mga bayan, at 3,102 mga barangay.^[12]

Lalawigan or HUC		Kabisera	Wika	Populasyon (2015)[11]		Sukat[13]		Kapal ng populasyon		Mga lungsod	Muni.	Barangay
					km2	sq mi	/km2	/sq mi
Aurora		Baler	Casiguranin/Tagalog/Iloko	1.9%	214,336	3,147.32	1,215.19	68	180	0	8	151
Bataan		Balanga	Sambal/Kapampangan/Tagalog	6.8%	760,650	1,372.98	530.11	550	1,400	1	11	237
Bulacan		Malolos	Bulakenyong Tagalog/Kapampangan	29.3%	3,292,071	2,796.10	1,079.58	1,200	3,100	3	21	569
Nueva Ecija		Palayan	Bulakenyong Tagalog/Iloko	19.2%	2,151,461	5,751.33	2,220.60	370	960	5	27	849
Pampanga		San Fernando	Kapampangan/Bulakenyong Tagalog	19.6%	2,198,110	2,002.20	773.05	1,100	2,800	2	19	505
Tarlac		Lungsod ng Tarlac	Kapampangan/Iloko	12.2%	1,366,027	3,053.60	1,179.00	450	1,200	1	17	511
Zambales		Iba	Sambal/Iloko/Tagalog	5.3%	590,848	3,645.83	1,407.66	160	410	0	13	230
Angeles	†	—	Kapampangan/Ingles	3.7%	411,634	60.27	23.27	6,800	18,000	—	—	33
Olongapo	†	—	Tagalog/Sambal	2.1%	233,040	185.00	71.43	1,300	3,400	—	—	17
Kabuoan				11,218,177	22,014.63	8,499.90	510	1,300	14	116	3,102
†  Ang Angeles at Olongapo ay mga matataas na urbanisadong lungsod; hiwalay ang mga pigura sa mga lalawigan ng Pampanga at Zambales.

Mga Lungsod

May labing-apat na mga lungsod ang rehiyon ng Gitnang Luzon. Ang San Jose del Monte ay may pinakamaraming populasyon habang pinakamatao naman ang Angeles. Batay sa lawak ng lupa ang Lungsod ng Tarlac ay ang pinakamalaki sa rehiyon.

•  †  Sentrong panrehiyon

Lungsod	Populasyon (2015)[11]	Lawak[14]		Kapal ng populasyon		Uri ng lungsod	Kaurian sa kita	Lalawigan
		km2	sq mi	/km2	/sq mi
Angeles	411,634	60.27	23.27	6,800	18,000	Mataas na Urbanisado	Una	Pampanga
Balanga	96,061	111.63	43.10	860	2,200	Nakapaloob	Ika-apat	Bataan
Cabanatuan	302,231	192.29	74.24	1,600	4,100	Nakapaloob	Una	Nueva Ecija
Gapan	110,303	164.44	63.49	670	1,700	Nakapaloob	Ika-apat	Nueva Ecija
Mabalacat	250,799	83.18	32.12	3,000	7,800	Nakapaloob	Una	Pampanga
Malolos	252,074	67.25	25.97	3,700	9,600	Nakapaloob	Una	Bulacan
Meycauayan	209,083	32.10	12.39	6,500	17,000	Nakapaloob	Una	Bulacan
Muñoz	81,483	163.05	62.95	500	1,300	Nakapaloob	Ika-apat	Nueva Ecija
Olongapo	233,040	185.00	71.43	1,300	3,400	Mataas na Urbanisado	Una	Zambales
Palayan	41,041	101.40	39.15	400	1,000	Nakapaloob	Ikalima	Nueva Ecija
† San Fernando	306,659	67.74	26.15	4,500	12,000	Nakapaloob	Una	Pampanga
San Jose	139,738	185.99	71.81	750	1,900	Nakapaloob	Ikalawa	Nueva Ecija
San Jose del Monte	574,089	105.53	40.75	5,400	14,000	Nakapaloob	Una	Bulacan
Lungsod ng Tarlac	342,493	274.66	106.05	1,200	3,100	Nakapaloob	Una	Tarlac

t u b Pinakamalalaking mga lungsod o bayan sa [[{{{country}}}]] Source: 2020 PH Census Bureau Estimate
	Ranggo		Lalawigan	Pop.
San Jose del Monte Angeles	1	San Jose del Monte	Bulacan	651,813	Tarlac City San Fernando
	2	Angeles	Pampanga	462,928
	3	Tarlac City	Tarlac	385,398
	4	San Fernando	Pampanga	354,666
	5	Cabanatuan	Nueva Ecija	327,325
	6	Mabalacat	Pampanga	293,244
	7	Malolos	Bulacan	261,189
	8	Olongapo	Zambales	260,317
	9	Meycauayan	Bulacan	225,673
	10	San Jose	Nueva Ecija	150,917

Tingnan din

• Mga super rehiyon ng Pilipinas
• Himagsikang Pilipino

Mga sanggunian

1. Edenhofer, Ottmar; Wallacher, Johannes; Lotze-Campen, Hermann; Reder, Michael; Knopf, Brigitte; Müller, Johannes (Hunyo 25, 2012). Climate Change, Justice and Sustainability: Linking Climate and Development Policy (sa wikang Ingles). Springer Science & Business Media. p. 206. ISBN 9789400745407.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
2. "DILG Region 3 - Regional Management". Department of the Interior and Local Government. Nakuha noong Mayo 29, 2016.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
3. "Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org. Nakuha noong Marso 13, 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
4. "Central Luzon, Region III, Philippines". flagspot.net.
5. http://opinion.inquirer.net/95645/change-name-will-good-philippines
6. http://news.abs-cbn.com/news/06/13/17/should-the-philippines-be-renamed-historian-weighs-in
7. "Region III, Central Luzon, Geographical Location". evis.net.ph.
8. "Presidential Decree № 224". Nakuha noong Nobyembre 5, 2016.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
9. "Executive Order No. 103; Dividing Region IV into Region IV-A and Region IV-B, Transferring the Province of Aurora to Region III and for Other Purposes". Philippine Statistics Authority. Mayo 17, 2002. Inarkibo mula sa ang orihinal noong Mayo 18, 2016. Nakuha noong Marso 29, 2016. SECTION 4. The Province of Aurora is hereby transferred to and shall form part of Region III.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
10. "Population and Annual Growth Rates for The Philippines and Its Regions, Provinces, and Highly Urbanized Cities" (PDF). 2010 Census and Housing Population. Philippine Statistics Authority. Inarkibo mula sa ang orihinal (PDF) noong Setyembre 28, 2013. Nakuha noong Agosto 9, 2013.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
11. Census of Population (2015). "Region III (Central Luzon)". Total Population by Province, City, Municipality and Barangay. PSA. Nakuha noong 20 Hunyo 2016.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
12. "List of Regions". National Statistical Coordination Board. Inarkibo mula sa ang orihinal noong Oktubre 13, 2008. Nakuha noong Enero 9, 2011.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
13. "PSGC Interactive; List of Provinces". Philippine Statistics Authority. Inarkibo mula sa ang orihinal noong Enero 11, 2013. Nakuha noong Marso 29, 2016.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
14. "PSGC Interactive; List of Cities". Philippine Statistics Authority. Inarkibo mula sa ang orihinal noong Abril 29, 2011. Nakuha noong Marso 29, 2016.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

Mga Kawing Panlabas

Gabay panlakbay sa Gitnang Luzon mula sa Wikivoyage

• Central Luzon Local Search Naka-arkibo December 4, 2020, sa Wayback Machine.
• North Luzon Super Region: Potentials Naka-arkibo June 15, 2007^{[Date mismatch]}, sa Wayback Machine.
• North Luzon Super Region: Projects Naka-arkibo June 15, 2007^{[Date mismatch]}, sa Wayback Machine.
• Executive Order No. 103