เขื่อนอุบลรัตน์

เขื่อนอุบลรัตน์ เป็นเขื่อนอเนกประสงค์แห่งที่สองของประเทศไทย ซึ่งสร้างขึ้นถัดจากเขื่อนภูมิพล และเป็นเขื่อนผลิตไฟฟ้าพลังงานน้ำแห่งแรกในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ตั้งอยู่ที่ตำบลเขื่อนอุบลรัตน์ อำเภออุบลรัตน์ จังหวัดขอนแก่น และ ตำบลโนนสัง อำเภอโนนสัง จังหวัดหนองบัวลำภู ปิดกั้นแม่น้ำพองสาขาย่อยของแม่น้ำชี ตัวเขื่อนเป็นหินถมแกนดินเหนียว ยาว 885 เมตร สูง 32 เมตร สันเขื่อนกว้าง 6 เมตร อ่างเก็บน้ำมีความจุ 2,263 ล้านลูกบาศก์เมตร ผลิตไฟฟ้าได้ 55 ล้านกิโลวัตต์-ชั่วโมง

เขื่อนอุบลรัตน์
ที่ตั้งของ เขื่อนอุบลรัตน์ ใน จังหวัดขอนแก่น แสดงแผนที่จังหวัดขอนแก่น เขื่อนอุบลรัตน์ (ประเทศไทย) แสดงแผนที่ประเทศไทย
ที่ตั้ง	อำเภออุบลรัตน์ จังหวัดขอนแก่น และอำเภอโนนสัง อำเภอศรีบุญเรือง จังหวัดหนองบัวลำภู
พิกัด	16°46′31.42″N 102°37′5.97″E
เริ่มก่อสร้าง	10 พฤษภาคม พ.ศ. 2507
เปิดดำเนินการ	14 มีนาคม พ.ศ. 2509
ผู้ดำเนินการ	การไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย
เขื่อนและทางน้ำล้น
ปิดกั้น	แม่น้ำพอง
ความสูง	32 เมตร
ความยาว	885 เมตร
ความกว้าง (ฐาน)	6 เมตร
อ่างเก็บน้ำ
ปริมาตรกักเก็บน้ำ	2,263 ล้านลูกบาศก์เมตร

ประวัติ

ระหว่างวันที่ 20 – 23 พฤษภาคม พ.ศ. 2500 ผู้เชี่ยวชาญจาก 4 ประเทศ คือ ไทย ลาว กัมพูชา และเวียดนามใต้ โดยความสนับสนุนของคณะกรรมาธิการเศรษฐกิจแห่งเอเซียและตะวันออกไกล (Economic Commission For Asia And The Far East, ECAFE) ได้ประชุมหารือกันเกี่ยวกับการพัฒนาลุ่มน้ำโขงตอนล่างเพื่อประโยชน์ในด้านการชลประทาน การผลิตกระแสไฟฟ้า การประมง และการป้องกันอุทกภัย ที่ประชุมได้ให้ผู้แทนทุกฝ่ายเสนอให้รัฐบาลทั้ง 4 ประเทศ ภายใต้ความอุปถัมภ์ของสหประชาชาติ (United Nations) คณะกรรมการฯได้ลงมติว่าใน 4 ประเทศ ที่ร่วมงานกันนี้ จะดำเนินงานพัฒนาแหล่งน้ำประเทศละ 2 สาขา ซึ่งประเทศไทเสนอโครงการน้ำพอง (ปัจจุบันคือ เขื่อนอุบลรัตน์) และโครงการน้ำพุง (ปัจจุบันคือเขื่อนน้ำพุง) เป็นสาขาของโครงการพัฒนาลุ่มน้ำโขงตอนล่าง

ปี พ.ศ. 2502 คณะกรรมการประสานงานการสำรวจลุ่มน้ำโขงตอนล่าง ได้ดำเนินการสำรวจลำน้ำสาขาของแม่น้ำโขง อีกหนึ่งปีต่อมาคณะกรรมการประสานงานการสำรวจลุ่มน้ำโขงตอนล่าง ได้เสนอให้มีการพิจารณาโครงการน้ำพองเป็นอันดับแรก เพราะโครงการนี้จะให้ประโยชน์แก่การพัฒนาภาคตะวันออกเฉียงเหนือนานัปการ^[1]

ปี พ.ศ. 2503 องค์การสหประชาชาติ ได้ทำการว่าจ้างบริษัท Rogers International Corporation จากสหรัฐอเมริกาให้มาดำเนินการสำรวจเบื้องต้นให้กับโครงการน้ำพอง โดยใช้เงินจากกองทุนพิเศษสหประชาชาติ (UN Special Fund) ทำพิธีวางศิลาฤกษ์ เมื่อวันที่ 10 พฤษภาคม พ.ศ. 2507^[1]

ปี พ.ศ. 2506 การไฟฟ้าตะวันออกเฉียงเหนือได้ลงนามในสัญญาว่าจ้างบริษัท Salzgitter Industriebau GmbH. แห่งสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมัน เป็นบริษัทวิศวกรที่ปรึกษา เพื่อสำรวจรายละเอียดออกแบบและควบคุมงานก่อสร้าง โครงการพัฒนาแม่น้ำพอง^[1]

ปี พ.ศ. 2507 ได้เริ่มก่อสร้างโครงการโดยการกู้เงินจาก สถาบันเครดิตเพื่อการบูรณะแห่งสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมัน (K.F.W.) การก่อสร้างได้แล้วเสร็จเมื่อปลายปี พ.ศ. 2508 และเนื่องจากบริเวณที่สร้างเขื่อน มีลักษณะภูมิประเทศเป็นแม่น้ำที่ไหลผ่านช่องเขาทั้งสอง ซึ่งแม่น้ำพองดูเหมือนถูกหนีบ ชาวบ้านจึงเรียกเขื่อนนี้ว่า เขื่อนพองหนีบ ตามชื่อดั้งเดิมของบริเวณนี้^[2][3][1]

เมื่อวันที่ 14 มีนาคม พ.ศ. 2509 พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรเสด็จพระราชดำเนินพร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง และทูลกระหม่อมหญิงอุบลรัตนราชกัญญา สิริวัฒนาพรรณวดี เมื่อครั้งดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าอุบลรัตนราชกัญญา สิริวัฒนาพรรณวดี (ฐานันดรศักดิ์ในขณะนั้น) ไปทรงประกอบพิธีเปิดเขื่อน พระราชทานชื่อเขื่อนนี้ว่า เขื่อนอุบลรัตน์^[4]

ปี พ.ศ. 2512 ได้โอนย้ายจากการไฟฟ้าภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เป็นการไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย^[1]

ปลายปี พ.ศ. 2527 การไฟฟ้าฝ่ายผลิตได้ทำการปรับปรุงเขื่อนอุบลรัตน์ โดยเสริมสันเขื่อนให้สูงขึ้นไปอีก 3.10 เมตร จากระดับ เดิม 185 เมตร เป็นที่ระดับ 188.10 เมตร ความกว้างสันเขื่อนเท่าเดิม ส่วนฐานเขื่อนด้านท้ายขยายออกจากเดิม ซึ่งกว้าง 120 เมตร เป็น 125 เมตรและปรับปรุงเสร็จเรียบร้อยเมื่อต้นปี พ.ศ. 2530

ลักษณะ

เขื่อนอุบลรัตน์ หรือชาวเมืองเรียกกันว่า เขื่อนพองหนีบ สร้างปิดกั้นแม่น้ำพองที่อำเภออุบลรัตน์ จังหวัดขอนแก่น เป็นเขื่อนไฟฟ้าพลังน้ำแห่งแรกที่การไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทยได้สร้างขึ้นในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และเป็นแห่งที่สองของประเทศ ไทยที่ก่อสร้างเสร็จหลังเขื่อนภูมิพล^[2]

• เป็นเขื่อนหินถม แกนกลางเป็นดินเหนียว มีความยาว 800 เมตร สูงจากพื้นท้องน้ำ 32 เมตร ระดับสันเขื่อน อยู่ที่ 185 เมตร (ระดับน้ำทะเลปานกลาง)
• สันเขื่อนกว้าง 6 เมตร ฐานเขื่อนกว้าง 120 เมตร และที่ระดับเก็บกักปกติสูงสุด 182 เมตร
• อ่างเก็บน้ำมีความจุทั้งหมด 2,559 ล้านลูกบาศก์เมตร มีน้ำไหลเข้าอ่างเฉลี่ยปีละประมาณ 1,750 ล้าน ลูกบาศก์เมตร
• ทางปีกขวาของตัวเขื่อนเป็นอาคารระบายน้ำล้น มีช่องระบายน้ำ 4 ช่อง เป็นอาคารคอนกรีตเสริมเหล็ก สามารถ ระบายน้ำสูงสุดได้ วินาทีละ 2,500 ลูกบาศก์เมตร
• อาคารโรงไฟฟ้าตั้งอยู่ทางปีกซ้ายของตัวเขื่อน ติดตั้งเครื่องกำเนิดไฟฟ้า ขนาดกำลังผลิต 8,400 กิโลวัตต์ จำนวน 3 เครื่อง รวมกำลังผลิตทั้งสิ้น 25,200 กิโลวัตต์
• เริ่มก่อสร้างเมื่อปี พ.ศ. 2507 และสร้างแล้วเสร็จเมื่อปี พ.ศ. 2509 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จ พระราชดำเนินพร้อมด้วย สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ และสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้าอุบลรัตน์ราชกัญญาฯ ไปทรงประกอบพิธีเปิดเขื่อนอุบลรัตน์ เมื่อวันที่ 14 มีนาคม พ.ศ. 2509
• การไฟฟ้าฝ่ายผลิตได้ทำการปรับปรุงเขื่อนอุบลรัตน์ โดยเสริมสันเขื่อนให้สูงขึ้นไปอีก 3.10 เมตร จากระดับ เดิม 185 เมตร เป็นที่ระดับ 188.10 เมตร ความกว้างสันเขื่อนเท่าเดิม ส่วนฐานเขื่อนด้านท้ายขยายออกจากเดิม ซึ่งกว้าง 120 เมตร เป็น 125 เมตร ได้เริ่มดำเนินการตั้งแต่ปลายปี พ.ศ. 2527 และปรับปรุงเสร็จเรียบร้อยเมื่อต้นปี พ.ศ. 2530

คุณประโยชน์

เขื่อนอุบลรัตน์เป็นเขื่อนเอนกประสงค์ที่เอื้ออำนวยประโยชน์ ต่อประชาชนในด้านต่าง ๆ ดังนี้^[2]

• ด้านการผลิตไฟฟ้า สามารถผลิตไฟฟ้าได้ปีละ 65 ล้านกิโลวัตต์ชั่วโมง
• ด้านการชลประทานและการเกษตร น้ำที่ปล่อยผ่านการผลิตไฟฟ้าแล้ว จะส่งเข้าสู่ระบบชลประทาน ให้ประโยชน์แก่พื้นที่ เกษตรกรรมที่จังหวัดขอนแก่น และจังหวัดมหาสารคาม จำนวน 300,000 ไร่ ซึ่งสามารถจะเพาะปลูกได้ถึงปีละ 2 ครั้ง อีกทั้งยัง ปลูกพืชในฤดูแล้งได้ด้วย
• ด้านการการประมง อ่างเก็บน้ำเขื่อนอุบลรัตน์ ปัจจุบันเป็นแหล่งประมงขนาดใหญ่ที่สำคัญแห่งหนึ่งของประเทศทำรายได้ ให้แก่ประชาชนในภูมิภาคนี้ในปีหนึ่ง ๆ เป็นจำนวนมาก ซึ่งช่วยยกระดับมาตรฐานการครองชีพของประชาชนให้สูงขึ้น
• ด้านการบรรเทาอุทกภัย ตามปกติก่อนการสร้างเขื่อนน้ำ มักจะท่วมอย่างกระทันหันในฤดูฝน บริเวณแนวฝั่งลำน้ำพองจนถึง แม่น้ำชี ทำความเสียหายให้แก่เรือกสวนไร่นาของประชาชนเป็นอย่างมาก แต่ภายหลังก่อสร้างเขื่อนอุบลรัตน์แล้วได้ช่วย บรรเทาภาวะน้ำท่วมให้ลดน้อยลง
• ด้านการคมนาคม เขื่อนอุบลรัตน์ยังเป็นเส้นทางคมนาคมทางน้ำที่สำคัญ ซึ่งประชาชนใช้เป็นเส้นทางสัญจรไปมาหาสู่กัน อย่างสะดวก และช่วยย่นระยะทาง ทั้งยังเป็นสถานที่ท่องเที่ยวและพักผ่อนหย่อนใจของประชาชนทั่วไป