รัฐประหาร

รัฐประหาร (ฝรั่งเศส: coup d'état หรือ coup) เป็นความพยายามที่ผิดกฎหมายและเปิดเผยโดยกองทัพหรือชนชั้นสูงอื่น ๆ ในรัฐบาล เพื่อถอดถอนผู้นำที่ดำรงตำแหน่งอยู่^[1][2] ส่วนรัฐประหารตัวเองเป็นสิ่งที่ผู้นำที่ขึ้นสู่อำนาจโดยวิธีทางกฎหมาย พยายามจะอยู่ในอำนาจด้วยวิธีที่ผิดกฎหมาย^[2]

นายพล นโปเลียน โบนาปาร์ต ในช่วงรัฐประหาร 18 บรูว์แมร์ที่แซ็ง-กลู ภาพวาดโดยฟร็องซัว บูโช ใน ค.ศ. 1840

จากการประมาณการครั้งหนึ่ง มีการพยายามรัฐประหาร 457 ครั้งระหว่างปี พ.ศ. 2493 ถึง 2553 ซึ่งครึ่งหนึ่งทำได้สำเร็จ ในจำนวนนี้มีครึ่งหนึ่งที่ประสบความสำเร็จ^[1] ความพยายามรัฐประหารส่วนใหญ่เกิดขึ้นในช่วงกลางคริสต์ทศวรรษ 1960 แต่ก็มีความพยายามรัฐประหารจำนวนมากที่เกิดขึ้นในช่วงกลางคริสต์ทศวรรษ 1970 ถึงต้นคริสต์ทศวรรษ 1990^[1] การรัฐประหารที่เกิดขึ้นในสมัยหลังสงครามเย็นมีแนวโน้มที่จะส่งผลให้เกิดระบอบประชาธิปไตยมากกว่ารัฐประหารในสงครามเย็น^[3][4][5] แม้ว่าการรัฐประหารส่วนใหญ่ยังคงปกครองแบบอำนาจนิยมต่อไป^[6]

ปัจจัยที่อาจนำไปสู่การเกิดรัฐประหารและตัวกำหนดความสำเร็จหรือล้มเหลวของการรัฐประหารมีอยู่หลายปัจจัย เมื่อเกิดรัฐประหารขึ้น ความสำเร็จในการทำรัฐประหารจะได้รับการขับเคลื่อนด้วยความสามารถของผู้ทำรัฐประหารในการให้ชนชั้นสูงและสาธารณชนเชื่อว่าความพยายามรัฐประหารจะประสบความสำเร็จ^[7] เมื่อเวลาผ่านไป จำนวนรัฐประหารที่ประสบความสำเร็จมีจำนวนลดลง^[1] การรัฐประหารที่ล้มเหลวในระบอบอำนาจนิยมมีแนวโน้มที่จะทำให้อำนาจของผู้ปกครองเผด็จการเข้มแข็งขึ้น^[8][9] จำนวนรัฐประหารสะสมเป็นตัวทำนายการรัฐประหารในอนาคตได้อย่างชัดเจน ปรากฏการณ์นี้มีชื่อเรียกว่า "กับดักรัฐประหาร" (coup trap)^{[10][11][12][13]}

ส่วน "มาตรการป้องกันรัฐประหาร" (coup-proofing) เป็นสิ่งที่ระบอบการปกครองสร้างโครงสร้างที่ทำให้กลุ่มเล็กใด ๆ ยึดอำนาจได้ยาก ยุทธศาสตร์ป้องกันการรัฐประหารเหล่านี้อาจรวมถึงการวางครอบครัว ชาติพันธุ์ และกลุ่มศาสนาในกองทัพตามเชิงยุทธศาสตร์ และการกระจายตัวหน่วยงานทางทหารและหน่วยความมั่นคง^[14] อย่างไรก็ตาม สิ่งนี้ทำให้ประสิทธิผลฝ่ายทหารลดลง^{[15][16][17][18][19][20]} เหตุผลหนึ่งที่รัฐบาลเผด็จการมีแนวโน้มที่จะมีทหารที่ไร้ความสามารถก็คือ รัฐบาลเผด็จการกลัวว่าทหารจะก่อรัฐประหารหรือปล่อยให้เกิดการลุกฮือในประเทศอย่างต่อเนื่อง ด้วยเหตุนี้ ผู้ปกครองเผด็จการจึงมีแรงจูงใจที่จะวางผู้จงรักภักดีที่ไร้ความสามารถในตำแหน่งสำคัญของกองทัพ^[21]

ผลลัพธ์

การรัฐประหารที่ประสบความสำเร็จเป็นหนึ่งในวิธีการเปลี่ยนระบอบการปกครองที่ขัดขวางการเปลี่ยนผ่านอำนาจอย่างสันติ^[22][23] งานวิจัยใน พ.ศ. 2559 จัดผลลัพธ์ของรัฐประหารในระบอบเผด็จการที่เป็นไปได้ 4 รูปแบบ:^[4]

• รัฐประหารล้มเหลว
• ไม่มีการเปลี่ยนแปลงระบอบการปกครอง เช่น เมื่อผู้นำถูกสับเปลี่ยนอำนาจอย่างผิดกฎหมาย โดยไม่เปลี่ยนสถานะกลุ่มที่มีอำนาจหรือกฎหมายในการปกครอง
• แทนที่ผู้ดำรงตำแหน่งด้วยเผด็จการคนอื่น
• การโค่นล้มเผด็จการที่ตามมาด้วยประชาธิปไตย (มีชื่อเรียกว่า "democratic coups")^[24]

รัฐประหารที่เกิดขึ้นในสมัยหลังสงครามเย็นมีแนวโน้มที่จะส่งผลให้เกิดระบอบประชาธิปไตยมากกว่ารัฐประหารในสงครามเย็น^[3][4][5] แม้ว่าการรัฐประหารส่วนใหญ่ยังคงใช้ระบอบอำนาจนิยมต่อไป^[6] การรัฐประหารที่เกิดขึ้นในระหว่างสงครามกลางเมืองทำให้สงครามมีระยะเวลาสั้นลง^[25]

ตัวทำนาย

บทวิจารณ์วรรณกรรมทางวิชาการใน พ.ศ. 2546 พบว่า ปัจจัยดังต่อไปนี้มีความเกี่ยวข้องกับการเกิดรัฐประหาร

• ความไม่พอใจส่วนบุคคลของเจ้าหน้าที่รัฐ
• ความไม่พอใจของหน่วยงานทางทหาร
• ความเป็นที่นิยมของกองทัพ
• ความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันทางเจตคติของกองทัพ
• การตกต่ำทางเศรษฐกิจ
• วิกฤตการเมืองท้องถิ่น
• อิทธิพลจากรัฐประหารในภูมิภาค
• ภัยคุกคามจากภายนอก
• การเข้ามีส่วนร่วมในสงคราม
• การสมรู้ร่วมคิดกับอำนาจทางการทหารจากต่างประเทศ
• หลักยึดเหนี่ยวของกองทัพต่อความมั่นคงของรัฐ
• วัฒนธรรมทางการเมืองของเจ้าหน้าที่รัฐ
• หน่วยงานที่ขาดการมีส่วนร่วมทางการบริหาร
• ประวัติของการเป็นอาณานิคม
• การพัฒนาเศรษฐกิจ
• การส่งออกที่ไม่กระจายรูปแบบ
• องค์ประกอบทางชนชั้นของเจ้าหน้าที่รัฐ
• ขนาดของกองทัพ
• ความเข้มแข็งของสังคมภาคพลเมือง
• ความน่าไว้วางใจของระบบการปกครอง
• ประวัติการเกิดรัฐประหารในรัฐ^[26][10]

บทวิจารณ์วรรณกรรมใน พ.ศ. 2559 มีการกล่าวถึงปัจจัยอื่นเพิ่มเข้ามา เช่น ความแตกย่อยเป็นกลุ่มของกลุ่มชาติพันธุ์ (ethnic factionalism), การสนับสนุนจากรัฐบาลต่างประเทศ, ความขาดประสบการณ์ของผู้นำ, การเติบโตที่เป็นไปอย่างเชื่องช้า, การสูงขึ้นของค่าครองชีพอย่างฉับพลัน และความยากจน^[27]

กับดักรัฐประหาร

ตัวทำนายที่สำคัญหนึ่งของการเกิดรัฐประหารในอนาคตคือจำนวนรัฐประหารสะสมในอดีต^[10][11][12]

ระบอบการปกครองและการแบ่งขั้ว

ระบบการปกครองแบบผสมมีแนวโน้มที่จะเกิดรัฐประหารมากกว่ารัฐเผด็จการหรือรัฐประชาธิปไตย^[28]

ความเหลื่อมล้ำทางสังคมก็เป็นอีกตัวแปรที่ทำให้มีแนวโน้มเกิดรัฐประหารเพิ่มขึ้น^[29]

รายชื่อผู้นำจากรัฐประหารในปัจจุบัน

ตารางด้านล่างแสดงรายชื่อประเทศและผู้นำที่เข้าสู่อำนาจจากรัฐประหาร และยังคงอยู่ในตำแหน่งในปัจจุบัน

ตำแหน่ง	ผู้นำจากรัฐประหาร	ผู้นำที่ถูกปลด	ประเทศ	เหตุการณ์	วันที่
ประธานาธิบดี	เตโอโดโร โอเบียง อึงเกมา อึมบาโซโก	ฟรันซิสโก มาซิอัส อึงเกมา	อิเควทอเรียลกินี	รัฐประหารในประเทศอิเควทอเรียลกินี ค.ศ. 1979	3 สิงหาคม พ.ศ. 2522
ประธานาธิบดี	โยเวรี มูเซเวนี	ตีโต โอเคลโล	ยูกันดา	สงครามบุช ยูกันดา	29 มกราคม พ.ศ. 2529
ประธานาธิบดี	เอมอมาลี ราห์มอน	ราห์มอน นาบีเยฟ[n 1]	ทาจิกิสถาน	สงครามกลางเมืองทาจิกิสถาน	19 พฤศจิกายน พ.ศ. 2535
ประธานาธิบดี	เดอนี ซาซู-อึนแกโซ	ปาสกัล ลิสซูบา	คองโก	สงครามกลางเมืองสาธารณรัฐคองโก	25 ตุลาคม พ.ศ. 2540
ประธานาธิบดี	อับดุลฟัตตาห์ อัสซีซี	มุฮัมมัด มุรซี	อียิปต์	รัฐประหารในประเทศอียิปต์ พ.ศ. 2556	3 กรกฎาคม พ.ศ. 2556
ประธานสภาการเมืองสูงสุด	มะห์ดี อัลมาซัต	อับดราบบูห์ มันซูร์ หะดี[n 2]	เยเมน	รัฐประหารในประเทศเยเมน ค.ศ. 2014–2015	6 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2558
ประธานาธิบดี	เอ็มเมอร์สัน อึมนังกากวา	รอเบิร์ต มูกาบี[n 3]	ซิมบับเว	รัฐประหารในประเทศซิมบับเว ค.ศ. 2017	24 พฤศจิกายน พ.ศ. 2560
ประธานสภาเปลี่ยนผ่านอธิปไตย	อับดุลฟัตตาห์ อัลบุรฮาน	อุมัร อัลบะชีร	ซูดาน	รัฐประหารในประเทศซูดาน ค.ศ. 2019	21 สิงหาคม พ.ศ. 2562
ประธานสภาบริหารแห่งรัฐ	มี่นอองไลง์	อองซานซูจี	พม่า	รัฐประหารในประเทศพม่า พ.ศ. 2564	1 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2564
ประธานกรรมการแห่งชาติเพื่อความอยู่รอดของประชาชน	อัสซิมี โกอิตา	บาห์ เอ็นดาอู	มาลี	รัฐประหารในประเทศมาลี ค.ศ. 2021	25 พฤษภาคม พ.ศ. 2564
ประธานาธิบดี	ก็อยส์ ซะอีด	ฮิเชม เมชิชิ[n 4]	ประเทศตูนิเซีย	วิกฤตการการเมืองตูนิเซีย ค.ศ. 2021	25 กรกฎาคม พ.ศ. 2564
ประธานคณะกรรมการปรองดองและพัฒนาแห่งชาติ	มามาดี ดูมบูยา	อาลฟา กงเด	กินี	รัฐประหารในประเทศกินี พ.ศ. 2564	5 กันยายน พ.ศ. 2564
ประธานขบวนการรักชาติเพื่อการปกป้องและการฟื้นฟู	อิบราฮิม ตราโอเร่	ปอล-อ็องรี ดามีบา	บูร์กินาฟาโซ	รัฐประหารในประเทศบูร์กินาฟาโซ กันยายน ค.ศ. 2022	30 กันยายน พ.ศ. 2565
ประธานสภาแห่งชาติเพื่อการคุ้มกันบ้านเกิดเมืองนอน	อาบดูราอามาน ชียานี	มุฮัมมัด บาซูม	ไนเจอร์	รัฐประหารในประเทศไนเจอร์ พ.ศ. 2566	26 กรกฎาคม พ.ศ. 2566
หัวหน้าคณะกรรมาธิการเพื่อการเปลี่ยนผ่านและฟื้นฟูรัฐธรรมนูญ	บรีซ โคลแตร์ ออลีกี เงมา	อาลี บองโก ออนดิมบา	กาบอง	รัฐประหารในประเทศกาบอง พ.ศ. 2566	30 สิงหาคม พ.ศ. 2566

1. นาบีเยฟถูกกองทหารบังคับให้ลาออกเมื่อ 7 กันยายน พ.ศ. 2535^[30]
2. หะดีถูกกบฏฮูตีบังคับให้ลาออก
3. มูกาเบลาออกเมื่อ 21 พฤศจิกายน พ.ศ. 2560
4. ไม่ใช่ประธานาธิบดี แต่เป็นนายกรัฐมนตรีที่ถูกประธานาธิบดียึดอำนาจ

ดูเพิ่ม

• การปฏิวัติ
• กบฏ
• รัฐประหารในประเทศไทย
• การถ่ายโอนอำนาจอย่างสันติ