ఘనా

ఘనా (ఆంగ్లం :The Republic of Ghana) అధికారిక నామం రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఘనా, పడమటి ఆఫ్రికాలోని ఒక దేశం. దీని పశ్చిమసరిహద్దులో ఐవరీకోస్ట్, ఉత్తరసరిహద్దులో బుర్కినాఫాసో, తూర్పున టోగో, దక్షిణసరిహద్దులో గినియా అఖాతం ఉన్నాయి. ఘనా అంటే సోనింకే భాషలో యోధుడైన రాజు అని అర్ధం. "^[3] 1957 లో యునైటెడ్ కింగ్ డం నుండి స్వాతంత్ర్యం పొందినది.^[4] ఇది పశ్చిమ ఆఫ్రికా గినియా అఖాతం, అట్లాంటికు మహాసముద్రం సమీపంలో ఉన్న ఒక దేశం. దేశవైశాల్యం 2,38,535 చ.కి.మీ.^[3]

రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఘనా
నినాదం "Freedom and Justice"
జాతీయగీతం
ఘనా యొక్క స్థానం
రాజధాని అతి పెద్ద నగరం		Accra 5°33′N 0°15′W
అధికార భాషలు		ఆంగ్లం
ప్రజానామము		Ghanaian
ప్రభుత్వం		Constitutional presidential republic
-	President	John Atta Mills
-	Vice-President	John Dramani Mahama
Independence		from the United Kingdom
-	Declared	6 March 1957
-	Republic	1 July 1960
-	Constitution	28 April 1992
-	జలాలు (%)	3.5
జనాభా
-	2008 అంచనా	23,000,000[1] (48th)
జీడీపీ (PPP)		2008 అంచనా
-	మొత్తం	$35 billion[2]
-	తలసరి	$1,500[2]
జీడీపీ (nominal)		2008 అంచనా
-	మొత్తం	$18 billion[2]
-	తలసరి	$800[2]
మా.సూ (హెచ్.డి.ఐ) (2007)		0.553 (medium) (136th)
కరెన్సీ		Ghanaian cedi (GHS)
కాలాంశం		GMT (UTC0)
-	వేసవి (DST)	GMT (UTC0)
ఇంటర్నెట్ డొమైన్ కోడ్		.gh
కాలింగ్ కోడ్		+233

11 వ శతాబ్దంలో ప్రస్తుత ఘనా భూభాగంలో మొదటి శాశ్వత రాజ్యం స్థాపించబడింది. శతాబ్దాలుగా ఈప్రాంతంలో అనేక రాజ్యాలు, సామ్రాజ్యాలు ఉద్భవించాయి. వీటిలో " అశాంతి రాజ్యం " అత్యంత శక్తివంతమైనది.^[5] 15 వ శతాబ్దం నుండి అనేక ఐరోపా శక్తులు వాణిజ్య హక్కుల కోసం ఈ ప్రాంతం కొరకు పోటీ పడ్డాయి. 19 వ శతాబ్దం చివరి నాటికి బ్రిటిషు వారు తీరంపై నియంత్రణను సాధించారు. శతాబ్ధకాలం కొనసాగిన స్థానిక ప్రతిఘటన తరువాత, ఘనా ప్రస్తుత సరిహద్దులు (1900 ల నాటికి) బ్రిటిషు గోల్డు కోస్టుగా స్థాపించబడ్డాయి. 1957 మార్చి 6 న యునైటెడు కింగ్డం నుండి స్వతంత్రం పొందింది.^[6][7][8]

ఘనా జనాభా సుమారు 30 మిలియన్లు ^[9] ఘనాలో వివిధ రకాల జాతి, భాషా, మత సమూహాలను కలిగి ఉంది.^[10] 2010 జనాభా లెక్కల ఆధారంగా జనాభాలో 71.2% క్రైస్తవులు, 17.6% ముస్లింలు, 5.2% మంది సాంప్రదాయ విశ్వాసాలను పాటించే ప్రజలు ఉన్నారు.^[11] తీరప్రాంత సవన్నా నుండి ఉష్ణమండల వర్షారణ్యాలతో ఘనా భౌగోళిక, పర్యావరణ వైవిధ్యం కలిగి ఉంటుంది.

ఘనా అధ్యక్షుడి నేతృత్వంలోని ఏకీకృత రాజ్యాంగ ప్రజాస్వామ్యం.^[12] ఘనా పెరుగుతున్న ఆర్థిక ప్రయోజనాలు, ప్రజాస్వామ్య రాజకీయ వ్యవస్థ దీనిని పశ్చిమ ఆఫ్రికాలో ప్రాంతీయ శక్తిగా మార్చాయి.^[13] ఇది అలీన ఉద్యమదేశాలు, ఆఫ్రికా సమాఖ్య, ఎకనామికు కమ్యూనిటీ ఆఫ్ వెస్టు ఆఫ్రికన్ స్టేట్సు (ECOWAS), గ్రూప్ ఆఫ్ 24 (G24), కామన్వెల్తు నేషన్సు సభ్యదేశంగా ఉంది.^[14]

పేరు వెనుక చరిత్ర

ఘనా అనే పదం శబ్దవ్యుత్పత్తికి "యోధుడైన రాజు" అంతేకాక ఇది పశ్చిమ ఆఫ్రికాలోని మధ్యయుగ ఘనా సామ్రాజ్యం రాజులకు ఇవ్వబడిన బిరుదుగా ఉండేది. అయితే ఈ సామ్రాజ్యం గినియా ప్రాంతంలో ఆధునిక ఘనా దేశం కంటే ఉత్తరాన ఉంది.^[15]

చరిత్ర

16th-century Akan Terracotta, Metropolitan Museum of Art

An 1850 map showing the Akan Kingdom of Ashanti within the Guinea region and surrounding regions in West Africa

18th-century Ashanti kuduo. Gold dust and nuggets were kept in kuduo, as were other items of personal value and significance. As receptacles for their owners' kra, or life force, kuduo were prominent features of ceremonies designed to honor and protect that individual.

మధ్యయుగం

9 వ శతాబ్దం నాటికి ఘనా బిలాడు ఎల్-సుడాను లోని గొప్ప రాజ్యాలలో ఒకటిగా గుర్తించబడింది.^[16] ఘనాలో మధ్య యుగాలలో యుగంలో మానవనివాసాలు ప్రారంభం అయ్యాయి. దక్షిణ, మధ్య భూభాగాల్లోని అనేక పురాతన (ప్రధానంగా అకాను) రాజ్యాలు స్థాపించబడ్డాయి. ఇందులో అశాంతి సామ్రాజ్యం, అక్వాం, బోనోమను, డెన్కిరా, మంకెసిమ్ రాజ్యం ఉన్నాయి.^[17]

పశ్చిమ ఆఫ్రికాలో ప్రస్తుత ఘనా ప్రాంతం అనేక జనాభా కదలికలు ఉన్నప్పటికీ 5 వ శతాబ్దం నాటికి అకాన్లు గట్టిగా స్థిరపడ్డారు.^[18][19] 11 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో అకాన్లు బోనామను అని పిలువబడే అకాను రాజ్యం స్థాపించారు. దృ established ంగా స్థాపించబడ్డారు, దీనికి బ్రాంగ్-అహాఫో ప్రాంతం పేరు పెట్టబడింది.^[18][20]

13 వ శతాబ్దంలో బోనోమన్ ప్రాంతం ఉద్భవించారు అకాన్సు అని విశ్వసించారు. ఘనా అనేక అకాను రాజ్యాలను సృష్టించడానికి, బంగారు వ్యాపారానికి ఆధారంగా ఉంది.^[21] ఈ రాజ్యాలలో బోనోమను (బ్రాంగు-అహాఫో ప్రాంతం), అశాంతి (అశాంతి ప్రాంతం), డెంకిరా (పశ్చిమ ఉత్తర ప్రాంతం), మాంకెసిం రాజ్యం (మధ్య ప్రాంతం), అక్వాం (తూర్పు ప్రాంతం) ఉన్నాయి.^[18] 19 వ శతాబ్దం నాటికి ఘనా దక్షిణ భూభాగం వలసవాదం ప్రారంభానికి ముందు ఉప-సహారా ఆఫ్రికాలో అత్యంత ప్రభావవంతమైన రాజ్యాలల్ ఒకటైన అశాంతి రాజ్యంలో చేర్చబడింది.^[18]

అశాంతి ప్రభుత్వం మొదట అస్థిరంగా చివరికి రాజధాని నగరం కుమాసిలో అధునాతనమైన, అత్యంత ప్రత్యేకమైన బ్యూరోక్రసీతో కేంద్రీకృత రాజ్యంగా పనిచేసింది.^[18] ఐరోపియన్లతో అకాను పరిచయానికి ముందు, అకాను ప్రజలు ప్రధానంగా బంగారం, బంగారు బారు వస్తువుల ఆధారంగా ఒక ఆధునిక ఆర్థిక వ్యవస్థను సృష్టించారు. తరువాత ఆఫ్రికా రాష్ట్రాలతో వర్తకం చేశారు.^[18][22]

ఆధునిక ఘనాలో మోలు-దగ్బానీ రాజ్యాలు మొదటిగా స్థాపించబడ్డాయి.^[18] బుర్కినా ఫాసో నుండి గుర్రం మిద వచ్చిన ఒకే నాయకుడు నా గ్బెవా మోలు-దగోంబా స్థాపించబడింది.^[23] కేంద్ర అధికారం ఆధారంగా అధునాతన ఆయుధాలతో వారు టెండంబ (భూ దేవుడి పూజారులు) పాలించిన స్థానిక ప్రజల భూములను సులభంగా ఆక్రమించిగంబగాను రాజధానిగా చేసుకుని స్థానికులమీద తమను తాము స్వయంగా పాలకులుగాప్రకటించారు.^[24] నా గ్బెవా మరణం అతని పిల్లల మధ్య అంతర్యుద్ధానికి కారణమైంది. వీరిలో కొందరు విడివిడిగా డాగ్బను మాంప్రుగు, మోస్సీ, ననుంబా, వాలా వంటి ప్రత్యేక రాష్ట్రాలను స్థాపించారు.^[25][26]

ఐరోపా ఆక్రమణ (15 వ శతాబ్ధం)

15 వ శతాబ్దంలో పోర్చుగీసులతో పరిచయం తరువాత ఐరోపా రాజ్యాలతో అకాను వ్యాపారం ప్రారంభమైంది.^[27] 15 వ శతాబ్దంలో గోల్డు కోస్టు ప్రాంతానికి వర్తకం చేయడానికి వచ్చి పోర్చుగీసు గోల్డు కోస్టు (కోస్టా డో ఔరో) ను స్థాపించి పోర్చుగీసు ప్రారంభ ఐరోపావ్యాపారులు బంగారం విస్తృతంగా లభ్యతపై దృష్టి పెట్టారు.^[28] పోర్చుగీసు వారు అనోమాన్సా (శాశ్వత పానీయం) అనే తీరప్రాంత స్థావరంలో ఒక వాణిజ్య వసతిగృహం నిర్మించారు దీనికి వారు సావో జార్జిడా మినా అని పేరు పెట్టారు.^[28]

1481 లో పోర్చుగలు రాజు రెండవ జాన్ " ఎల్మినా కోట "ను నిర్మించడానికి డాన్ డియెగో డి అజాంబుజాను నియమించాడు. ఇది మూడు సంవత్సరాలలో పూర్తయింది.^[28] 1598 నాటికి డచ్చి వారు బంగారు వ్యాపారంలో పోర్చుగీసులో చేరారు, డచ్చి గోల్డు కోస్టు (నెదర్లాండ్సు బెజిట్టింగెను టెర్ కుస్టే వాను గినియా) ను స్థాపించారు. ఫోర్టు కోమెండా, కొర్మాంట్సి వద్ద కోటలను నిర్మించారు.^[29] 1617 లో డచ్చి వారు పోర్చుగీసు నుండి ఓల్నిని కోటను 1642 లో ఆక్సిం (ఫోర్టు సెయింటు ఆంథోనీ) ను స్వాధీనం చేసుకున్నారు.^[29]

17 వ శతాబ్దం మధ్య నాటికి ఇతర ఐరోపా వ్యాపారులు బంగారు వ్యాపారంలో చేరారు. ముఖ్యంగా స్వీడన్లు స్వీడిషు గోల్డు కోస్టు (స్వెన్స్కా గుల్డు కుస్టెను), డెన్మార్కు-నార్వేలను స్థాపించి, డానిషు గోల్డ్ కోస్టు (డాన్స్కే గుల్డ్‌కిస్టు లేదా డాన్స్కు గినియా) ను స్థాపించారు.^[30] ఈ ప్రాంతంలోని బంగారు వనరులతో ఆకట్టుకున్న పోర్చుగీసు వ్యాపారులు దీనికి కోస్టా డో ఔరో (గోల్డు కోస్టు) అని పేరు పెట్టారు.^[30] 17 వ శతాబ్దంలో - బంగారు వాణిజ్యంతో పాటు - పోర్చుగీసు, డచ్చి, ఇంగ్లీషు, ఫ్రెంచి వ్యాపారులు కూడా ఈ ప్రాంతంలో అట్లాంటికు బానిస వ్యాపారంలో పాల్గొన్నారు.^[31]

మొదటి ఆంగ్లో-అశాంతి యుద్ధం, 1823–31

క్వామే న్క్రుమా, ఘనా మొదటి అధ్యక్షుడు

పోర్చుగీసు, స్వీడిషు, డానో-నార్వేజియన్లు, డచ్చి, జర్మను వ్యాపారులు ముప్పైకి పైగా కోటలను నిర్మించారు; జర్మను గోల్డు కోస్టు (బ్రాండెనను బర్గరు గోల్డు కోస్టు లేదా గ్రోసు ఫ్రీడ్రిచ్చుబర్గు).^[32] 1874 లో గ్రేటు బ్రిటను దేశంలోని కొన్ని ప్రాంతాలపై నియంత్రణను నెలకొల్పింది. ఈ ప్రాంతాలను బ్రిటిషు గోల్డు కోస్టు హోదా కలిగించినట్లు పేర్కొంది.^[33] బ్రిటీషు వలస శక్తులు, వివిధ అకాను దేశ-రాజ్యాల మధ్య అనేక సైనిక ఒప్పందాలు జరిగాయి. 100 సంవత్సరాల సుదీర్ఘ ఆంగ్లో-అశాంతి యుద్ధాలలో అకాన్తి రాజ్యం బ్రిటిషు వారిని కొన్ని సార్లు ఓడించినప్పటికీ చివరికి 1900 ల ప్రారంభంలో గోల్డెను స్టూలు యుద్ధంలో ఓడిపోయింది.^[34][35][36]

స్వతంత్రం

1947 లో "ది బిగు సిక్సు" నేతృత్వంలో కొత్తగా ఏర్పడిన యునైటెడు గోల్డు కోస్టు కన్వెన్షను (యుజిసిసి) 1946 లో గోల్డు కోస్టు శాసనసభ ఎన్నికల తరువాత "స్వల్ప-కాల వ్యవధిలో స్వయం పాలన" కొరకు పిలుపునిచ్చింది.^[30][37] ఘనా మొదటి ప్రధాన మంత్రి, ఘనా మొదటి అధ్యక్షుడు క్వామే న్క్రుమా, "ఇప్పుడు స్వయం పాలన" అనే నినాదంతో కన్వెన్షను పీపుల్సు పార్టీ (సిపిపి)ని ఏర్పాటు చేశారు.^[30]

1951 లో గోల్డు కోస్టు శాసనసభ ఎన్నికలలో న్క్రుమా మెజారిటీ సాధించారు. గోల్డ్ కోస్ట్ ప్రభుత్వ వ్యాపారానికి నాయకుడిగా న్క్రుమా నియమితులయ్యారు.^[30] గోల్డు కోస్టు ప్రాంతం యునైటెడు కింగ్డం నుండి 1957 మార్చి 6 న స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించి ఘనా దేశాన్ని స్థాపించింది.^[6][7][8]

1957 మార్చి 6 న ఉదయం 12 గంటలకు. న్క్రుమా ఘనా స్థాపన, స్వయంప్రతిపత్తిని ప్రకటించారు. 1960 జూలై 1 న ఘనా రాజ్యాంగ ప్రజాభిప్రాయ సేకరణ, ఘనా అధ్యక్ష ఎన్నికల తరువాత 1960 న్క్రుమా ఘనా మొదటి అధ్యక్షుడిగా రిపబ్లిక్కుగా ప్రకటించింది.^[30] మార్చి 6 దేశ స్వాతంత్ర్య దినోత్సవం, జూలై 1 ఇప్పుడు రిపబ్లిక్కు డేగా జరుపుకుంటారు.^[38][39]

స్వాతంత్ర్య సమయంలో న్క్రుమా ఇలా ప్రకటించాడు. "ఘనాలో పేదరికం, అజ్ఞానం, వ్యాధి నుండి నిర్మూలించడమే నా మొదటి లక్ష్యం. మన ప్రజల ఆరోగ్యం మెరుగుపడటం ద్వారా మన పురోగతిని సాధిస్తాం; పాఠశాలలో పిల్లల సంఖ్య, వారి విద్య నాణ్యత ద్వారా; మన పట్టణాలు, గ్రామాలలో నీరు, విద్యుత్తు లభ్యత ద్వారా; వారి సొంత వ్యవహారాలను నిర్వహించగలిగినందుకు మన ప్రజలు పొందే ఆనందం ద్వారా. మన ప్రజల సంక్షేమం మా ప్రధాన లక్ష్యం. దీని ద్వారా తీర్పు చెప్పమని ప్రభుత్వం అడుగుతుంది. ".^[40] 1966 లో సైనిక అధికారుల బృందం న్క్రుమాను తిరుగుబాటులో పడగొట్టి ఘనాను నేషనలు లిబరేషను కౌన్సిలు అధికారం స్థాపించింది.^[41]

1957 లో గోల్డు కోస్టు ఘనా అనే పేరును పొందినప్పుడు ఎరుపు, బంగారం, ఆకుపచ్చ, నల్లని నక్షత్రాలతో కూడిన ఘనా జెండా కొత్త జెండాగా మారింది.^[42]

పాన్-ఆఫ్రికనిజం అనే భావనను ప్రోత్సహించిన మొట్టమొదటి ఆఫ్రికా దేశాధినేత న్క్రుమా. దీనిని యునైటెడు స్టేట్సు లోని పెన్సిల్వేనియాలోని లింకను విశ్వవిద్యాలయంలో తన అధ్యయనాల సమయంలో పరిచయం చేసాడు. ఆ సమయంలో మార్కసు గార్వే తన "బ్యాక్ టు ఆఫ్రికా " ఉద్యమం " ప్రాబల్యత సంపాదించాడు.^[30] మార్కసు గార్వే, మార్టిను లూథరు కింగు జూనియరు, సహజసిద్ధమైన ఘనా విద్యావేత్త " W. E. B. డు బోయిసు " బోధనలను న్క్రుమా 1960 ల ఘనా ఏర్పాటుకు వినియోగించాడు. ^[30]

ఒసాగిఫో డాక్టరు క్వామే న్క్రుమా, ఆయన అలీనూద్యమం స్థాపన, కమ్యూనిజం - సోషలిజం వంటి తన సిద్ధాంతాలను బోధించడానికి క్వామే న్క్రుమా ఐడియాలజికలు ఇన్స్టిట్యూట్ను స్థాపించడంలో కీలక పాత్ర పోషించాడు.^[43] ఆయన శతాబ్ది పుట్టినరోజు వేడుకలో ఆయన జీవిత విజయాలు ఘనావాసులు గుర్తించారు. ఈ రోజు ఘనాలో (వ్యవస్థాపక దినోత్సవం) ప్రభుత్వ సెలవుదినంగా స్థాపించబడింది.^[44]

తిరుగుబాటు

"ఆపరేషను కోల్డు చాపు" అనే పేరుతో ఘనా సాయుధ దళాల తిరుగుబాటు ద్వారా న్క్రుమా ప్రభుత్వం పడగొట్టబడింది. ఎన్క్రూమా జో ఎన్లైతో వియత్నాం యుద్ధాన్ని ముగించడంలో సహాయపడటానికి వియత్నాంలోని హనోయీకి మిషను పంపడానికి పీపుల్సు రిపబ్లికు ఆఫ్ చైనాలో ఉన్నసమయంలో ఇది జరిగింది. 1966 ఫిబ్రవరి 24 న కల్నలు ఇమ్మాన్యుయేల్ కె. కోటోకా నేతృత్వంలో ఈ తిరుగుబాటు జరిగింది. లెఫ్టినెంటు జనరలు జోసెఫ్ ఎ. అంక్రా నేషనలు లిబరేషను కౌన్సిలు (ఎన్.ఎల్.సి) రూపొందించి దానికి అధ్యక్షత వహించారు.^[45]

1966 నుండి 1981 వరకు సాగిన ప్రత్యామ్నాయ సైనిక, పౌర ప్రభుత్వాల పాలన కారణంగా ఆర్థిక అస్థిరత నెలకొంది.^[46] తాత్కాలిక జాతీయ రక్షణ మండలి (పిఎన్‌డిసి) ఫ్లైట్ లెఫ్టినెంటు జెర్రీ జాను రావ్లింగ్సు అధికారంలోకి రావడంతో ఇది ముగిసింది.^[47] ఈ మార్పులు 1981 లో ఘనా రాజ్యాంగాన్ని నిలిపివేసి ఘనాలో రాజకీయ పార్టీలను నిషేధించాయి.^[48] ఫలితంగా ఆర్థిక వ్యవస్థ త్వరలో క్షీణించింది. కాబట్టి రావ్లింగ్సు అనేక పాత ఆర్థిక విధానాలను మార్చడానికి సర్దుబాటు ప్రణాళిక గురించి చర్చలు జరిపారు. 1980 ల మధ్యలో ఆర్థిక వృద్ధి ప్రారంభం అయింది.^[48] 1992 లో ఘనా అధ్యక్ష ఎన్నికలో బహుళ పార్టీ వ్యవస్థ రాజకీయాలను పునరుద్ధరించే ఘనా కొత్త రాజ్యాంగం ప్రకటించబడింది; ఎన్నికలలో ఘనా అధ్యక్షుడిగా రావ్లింగ్సు ఎన్నికయ్యాడు. 1996 లో తిరిగి ఘనా సార్వత్రిక ఎన్నికలలో ఎన్నికయ్యారు.^[49]

21 వ శతాబ్ధం

Traditional chiefs in Ghana in 2015

2000 ఘనా ఎన్నికలలో విజయం సాధించిన న్యూ పేట్రియాటికు పార్టీ (ఎన్‌పిపి) కు చెందిన జాను అగ్యెకుం కుఫూరు 2001 జనవరి 7 న ఘనా అధ్యక్షుడిగా ప్రమాణ స్వీకారం చేశాడు. 2004 ఘనా ఎన్నికలలో మళ్ళీ అధ్యక్ష పదవిని సాధించాడు. తద్వారా రెండు పదవీకాలాలు (పదం పరిమితి ) ఘనా అధ్యక్షుడిగా పనిచేశాడు. నాల్గవ రిపబ్లిక్కు ఆధ్వర్యంలో మొదటిసారిగా అధికారానికి చట్టబద్ధంగా ఎన్నుకోబడిన దేశాధినేత, నుండి మరొకరికి బదిలీ చేయబడింది.^[49]

2008 లో నిర్వహించబడిన ఘనా అధ్యక్ష ఎన్నికల తరువాత నేషనలు డెమోక్రటికు కాంగ్రెసు (ఎన్డిసి) జాను అట్టా మిల్సు తరువాత కుఫూరు ఘనా రిపబ్లిక్కు అధ్యక్ష పదవికి నియమితుడయ్యాడు. జాను అట్టా మిల్సు నాల్గవ రిపబ్లిక్కు ఆఫ్ ఘనా మూడవ అధ్యక్షుడిగానూ,^[50] 2012 జూలై 24 న అప్పటి ఘనా ఉపాధ్యక్షుడు జాను డ్రామణి మహామా అధ్యక్షుడుగా నియమించబడ్డాడు.^[51]

ఘనా అధ్యక్ష ఎన్నికల తరువాత 2012 జాను డ్రామణి మహామా అధ్యక్షుడిగా ఎన్నికయ్యాడు. నాలుగవ రిపబ్లిక్కు ఆఫ్ ఘనా 4 వ అధ్యక్షుడిగా, 2013 జనవరి 7 న ఘనా 7 వ అధ్యక్షుడిగా ప్రారంభించి నాలుగేళ్ల కాలపరిమితి గల పదవీకాలం 2017 జనవరి 7 జనవరి 7 వరకు ఘనా అధ్యక్షుడిగా ఉండి^[52] స్థిరమైన ప్రజాస్వామ్యంగా ఘనా హోదాను కొనసాగించారు.^[49]

2016 ఘనా అధ్యక్ష ఎన్నికలలో ^[53], నానా అకుఫో-అడో అధ్యక్షుడిగా ఎన్నికయ్యాడు. ఘనా నాలుగవ రిపబ్లికు 5 వ అధ్యక్షుడిగా 2017 జనవరి 7 న ఘనా 8 వ అధ్యక్షుడిగా ప్రారంభించి 2021 జనవరి 7 వరకు ఘనా అధ్యక్షుడిగా నాలుగు కాలపరిమితి వరకు ఉంటాడని విశ్వసించబడుతుంది.^[54]

చారిత్రకాంశాలు

భౌగోళికం

ఘనా భూమధ్యరేఖకు ఉత్తరాన కొన్ని డిగ్రీల దూరంలో ఉన్న గినియా గల్ఫులో ఉంది. ఫలితంగా ఇక్కడ వెచ్చని వాతావరణం లభిస్తుంది. ^[55] ఘనా వైశాల్యం 2,38,535 చ.కి.మీ (92,099 చదరపు మైళ్ళు). ఇది దక్షిణాన అట్లాంటికు మహాసముద్రంలోని గినియా గల్ఫులో 560 కిలోమీటర్లు (350 మైళ్ళు) విస్తరించి ఉంది.^[55] ఇది అక్షాంశాలు 4 ° 45' - 11 ° ఉత్తర అక్షామ్శం, రేఖాంశాలు 1 ° 15' తూర్పు- 3 ° 15' పశ్చిమ రేఖంశం మధ్య ఉంటుంది. ప్రైం మెరిడియన్ ఘనా గుండా వెళుతుంది, ప్రత్యేకంగా పారిశ్రామిక నౌకాశ్రయ పట్టణం తేమా గుండా వెళుతుంది.^[55] ఘనా భౌగోళికంగా ఇతర దేశాలకంటే భౌగోళిక అక్షాంశాల "కేంద్రానికి" దగ్గరగా ఉంది; నోషనల్ సెంటరు అయినప్పటికీ, (0 °, 0 °) అట్లాంటికు మహాసముద్రంలో ఘనా ఆగ్నేయ తీరంలో గినియా గల్ఫులో సుమారు 614 కిమీ (382 మైళ్ళు) దూరంలో ఉంది. ఘనాలో దక్షిణ తీరంలో పొదలు, అడవులతో కలిసిన గడ్డి భూములు ఆధిపత్యం చేస్తున్నాయి. ఘనా నైరుతి తీరం నుండి అట్లాంటికు మహాసముద్రంలోని గినియా గల్ఫుకు 320 కిలోమీటర్లు (200 మైళ్ళు), తూర్పువైపు గరిష్ఠంగా 270 కిలోమీటర్లు (170 మైళ్ళు) ) అశాంతి రాజ్యం, ఘనా దక్షిణ భాగం పారిశ్రామిక ఖనిజాలు, కలప పుష్కలంగా ఉన్నాయి.^[55]

ఘనాలో మైదానాలు, జలపాతాలు, తక్కువ కొండలు, నదులు, వోల్టా సరస్సు, ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద కృత్రిమ సరస్సు, డోడి ద్వీపం, ఘనా దక్షిణ అట్లాంటికు మహాసముద్ర తీరంలో బోబోవాసి ద్వీపం ఉన్నాయి.^[56] ఘనా ఉత్తరప్రాంతంలో భాగం పుల్మాకాంగు, ఘనా దక్షిణ భాగం కేప్ త్రీ పాయింట్సు ఉన్నాయి.^[55]

వాతావరణం

ఘనాలో ఉష్ణమండల వాతావరణం నెలకొని ఉంటుంది. దేశంలో రెండు ప్రధాన సీజన్లు ఉన్నాయి; తడి సీజను, పొడి సీజను.

శీతోష్ణస్థితి డేటా - Ghana
నెల	జన	ఫిబ్ర	మార్చి	ఏప్రి	మే	జూన్	జూలై	ఆగ	సెప్టెం	అక్టో	నవం	డిసెం	సంవత్సరం
సగటు అధిక °C (°F)	30.1 (86.2)	31.2 (88.2)	31.6 (88.9)	31.0 (87.8)	30.0 (86.0)	28.3 (82.9)	27.1 (80.8)	26.8 (80.2)	27.4 (81.3)	28.6 (83.5)	30.0 (86.0)	29.5 (85.1)	29.2 (84.6)
సగటు అల్ప °C (°F)	24.5 (76.1)	25.8 (78.4)	26.2 (79.2)	26.2 (79.2)	25.4 (77.7)	24.6 (76.3)	23.5 (74.3)	23.2 (73.8)	23.6 (74.5)	24.2 (75.6)	24.3 (75.7)	24.1 (75.4)	24.6 (76.3)
సగటు వర్షపాతం mm (inches)	13.6 (0.54)	40.3 (1.59)	88.2 (3.47)	115.7 (4.56)	160.7 (6.33)	210.4 (8.28)	121.3 (4.78)	88.9 (3.50)	133.0 (5.24)	128.1 (5.04)	56.5 (2.22)	24.6 (0.97)	1,184.1 (46.62)
సగటు వర్షపాతపు రోజులు	2	2	5	7	11	14	7	6	8	9	4	2	77
సగటు సాపేక్ష ఆర్ద్రత (%)	79	77	77	80	82	85	85	83	82	83	80	79	85
నెలవారీ సరాసరి ఎండ పడే గంటలు	214	204	223	213	211	144	142	155	171	220	240	235	2,372
Source: weatherbase.com[57]

ఆర్ధికరంగం

ప్రధాన రంగాలు

Ghana petroleum and commodities; exports in percentage.

ఘనాలో సుసంపన్నమైన పారిశ్రామిక ఖనిజాలు, హైడ్రోకార్బన్లు, విలువైన లోహాలు ఉన్నాయి. ఇది మిశ్రమ ఆర్థికాభివృద్ధి చెందుతున్న ఆర్థికరంగంగా వర్గీకరించబడింది. 2012 లో 8.7% జిడిపి వృద్ధితో అభివృద్ధి చెందుతున్న మార్కెట్టు వ్యవస్థను కలిగి ఉంది. దీనికి "ఘనా విజన్ 2020" అని పిలువబడే ఆర్థిక ప్రణాళిక లక్ష్యం ఉంది. ఈ ప్రణాళిక 2020 - 2029 మధ్య ఘనా అభివృద్ధి చెందిన దేశంగానూ 2030 - 2039 మధ్య కాలానికి పారిశ్రామిక దేశంగా అవతరించడానికి ఉద్దేశించబడింది. ^{[విడమరచి రాయాలి] [58]} ఘనా విస్తారమైన బంగారు నిల్వలతో " చైనా యువాన్ రెన్‌మిన్‌బి " ఘనా ఆర్థిక వ్యవస్థకు సంబంధాలు ఉన్నాయి. 2013 లో బ్యాంకు ఆఫ్ ఘనా రెన్మిన్బిని ఘనా ప్రభుత్వ యాజమాన్యంలోని బ్యాంకులు ఘనా అంతటా ప్రజలకు హార్డు కరెన్సీగా అందించడం చేయడం ప్రారంభించింది. జాతీయ ఘనా సెడితో రెండవ జాతీయ వాణిజ్య కరెన్సీగా చెలామణి ఔతుంది.^[59] 2012 - 2013 మధ్య, 37.9% గ్రామీణ నివాసులు పేదరికాన్ని అనుభవిస్తున్నారు. అయితే పట్టణవాసులలో 10.6% మాత్రమే పేదలు ఉన్నారు.^[60] పట్టణ ప్రాంతాలు అధిక ఉపాధి అవకాశాన్ని కలిగి ఉన్నాయి. ముఖ్యంగా అనధికారిక వాణిజ్యంలో ఉపాధి అధికంగా లభిస్తుంది. 94% గ్రామీణ పేద కుటుంబాలు వ్యవసాయ రంగంలో పాల్గొంటాయి.^[61]

ఘనాలో ప్రభుత్వ యాజమాన్యంలోని వోల్టా రివరు అథారిటీ, ఘనా నేషనలు పెట్రోలియం కార్పొరేషను ప్రధాన విద్యుత్తు ఉత్పత్తిసంస్థలుగా ఉన్నాయి.^[62] 1965 లో వోల్టా నదిపై నిర్మించిన అకోసోంబో ఆనకట్ట, బుయి ఆనకట్ట, క్పాంగు ఆనకట్ట, అనేక ఇతర జలవిద్యుత్తు ఆనకట్టలు జలశక్తిని అందిస్తాయి.^[63][64] అదనంగా ఘనా ప్రభుత్వం ఆఫ్రికాలో రెండవ అణు విద్యుత్తు ప్లాంట్‌లను నిర్మించాలని కోరింది.

ఘనా స్టాక్ ఎక్స్ఛేంజి ఖండాంతర ఆఫ్రికాలో 5 వ స్థానంలో ఉంది. ఉప-సహారా ఆఫ్రికాలో 3 వ అతిపెద్దది. మార్కెట్టు క్యాపిటలైజేషను ¢ 57.2 బిలియన్లు. 2012 లో CN ¥ 180.4 బిలియన్లు. దక్షిణాఫ్రికాలో స్థాపించబడిన ఘానా స్టాక్ ఎక్స్చేంజిలలో ఘనా స్టాకు ఎక్స్చేంజి మొదటిది.^[65] ఘనా స్టాకు ఎక్స్ఛేంజి (జిఎస్ఇ) 2013 లో ఉప-సహారా ఆఫ్రికాలో అత్యుత్తమ పనితీరు కనబరిచిన 2 వ స్టాక్ ఎక్స్ఛేంజిగా గుర్తించబడింది.^[66]

ఘనా అధిక-నాణ్యత కోకోను కూడా ఉత్పత్తి చేస్తుంది.^[67] ఇది ప్రపంచవ్యాప్తంగా కోకో యొక్క 2 వ అతిపెద్ద ఉత్పత్తిదారుగా ఉంది.^[67][68] ఇది 2015 లో ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద కోకో ఉత్పత్తిదారుగా అవతరిస్తుందని భావించబడింది.^[69]

ఘనా మధ్య ఆదాయ దేశంగా వర్గీకరించబడింది.^[70][71] ఆర్థికరంగంలో సేవలు జిడిపిలో 50%, తయారీ (24.1%), వెలికితీసే పరిశ్రమలు (5%) పన్నులు (20.9%) భాగస్వామ్యం వహిస్తూ ఉన్నాయి.^[62]

తయారీరంగం

ఘనా ఆర్థిక వ్యవస్థ అభివృద్ధి చెందుతున్న డిజిటలు-ఆధారిత మిశ్రమ ఆర్థికవ్యవస్థగా భావించబడుతుంది. ఆటోమొబైల్సు ఓడలను తయారీచేయడం ఎగుమతి చేయడం, పారిశ్రామిక ఖనిజాల ఎగుమతి, వ్యవసాయ ఉత్పత్తులు (ప్రధానంగా కోకో), పెట్రోలియం, సహజ వాయువు,^[72] సమాచార రంగం, సాంకేతికత రంగం వంటి పరిశ్రమలు ప్రధానంగా ఘనా స్టేట్ డిజిటల్ టెక్నాలజీ కార్పొరేషన్) ఆర్.ఎల్.జి. కమ్యూనికేషన్సు స్మార్టు ఫోన్లు, వివిధ వినియోగదారు ఎలక్ట్రానిక్సుతో టాబ్లెటు కంప్యూటర్లను తయారు చేస్తాయి.^[62][73]

చమురు , సహజవాయువు

Jubilee oil field of the Ghana National Petroleum Corporation (GNPC) and National Petroleum Authority located off the coast of the Western Region in Ghana in the South Atlantic Ocean.

ఘనా " స్వీటు క్రూడు ఆయిలు ", సహజ వాయువు వంటి హైడ్రోకార్బనులను సమృద్ధిగా ఉత్పత్తి చేసి ఎగుమతి చేస్తుంది.^[74][75] ఘనా 100% ప్రభుత్వ యాజమాన్యంలోని ఫిల్లింగు స్టేషను సంస్థ అయిన " ఘనా ఆయిల్ కంపెనీ (గోయిలు)" నంబరు 1 పెట్రోలియం సంస్థగా, గ్యాసు ఫిల్లింగు స్టేషను ఉంది. 100% ప్రభుత్వ యాజమాన్యంలోని ప్రభుత్వ చమురు సంస్థ ఘనా నేషనలు పెట్రోలియం కార్పొరేషను (జిఎన్‌పిసి) హైడ్రోకార్బను అన్వేషణను ఘనా మొత్తం పెట్రోలియం, సహజ వాయువు నిల్వలు ఉత్పత్తిని పర్యవేక్షిస్తుంది. ఘనా చమురు ఉత్పత్తి రోజుకు 2.2 మిలియన్ల బారెల్సు (3,50,000 మీ 3) కు, గ్యాసు రోజుకు 3,40,00,000 క్యూబికు మీటర్లకు (1.2 × 109 క్యూ అడుగులు) పెంచాలని లక్ష్యంగా పెట్టుకుంది.^[76]

2007 లో ఘనా జూబ్లీ ఆయిలు ఫీల్డు ఘనాలోని అనేక ఆఫ్‌షోరు, లోతట్టు చమురు క్షేత్రాలలో 3 బిలియన్ల బారెల్సు (4,80,000,000 మీ 3) " స్వీటు క్రూడు ఆయిలు " కనుగొన్నది.^[77] ఘనాలో 5 బిలియన్ల బారెల్సు (7,90,000,000 మీ 3) నుండి 7 బిలియన్ల బారెల్సు (1.1 × 109 మీ 3) పెట్రోలియం నిల్వలు ఉన్నాయని విశ్వసిస్తున్నారు.^[78] ఇది ఆఫ్రికాలో 5 వ స్థానంలో, ప్రపంచంలో 21 నుండి 25 వ స్థానంలో ఉంది. ఇది నిల్వలలో 1011 క్యూబికు మీటర్లు ( 1012 క్యూ అడుగులు) సహజ వాయువును కలిగి ఉంది.^[79] సహజ వాయువు నిరూపితమైన నిల్వలు ఆఫ్రికాలో 6 వ స్థానంలో, ప్రపంచంలో 49 వ స్థానంలో ఉంది. గినియా గల్ఫులోని ఘనా తూర్పు తీరంలో చమురు, వాయువు అన్వేషణ కొనసాగుతోంది. ముడి చమురు, సహజ వాయువు రెండింటి పరిమాణం పెరుగుతూనే ఉంది. ప్రభుత్వ ఆదాయాన్ని పెంచడానికి ఘనా ప్రభుత్వం మొత్తం పెట్రోలియం, సహజ వాయువు నిల్వలను జాతీయం చేయడానికి ప్రణాళికలు రూపొందించింది.^[80]

ఖనిజాలు

పారిశ్రామిక ఖనిజాలకు పేరుగాంచిన ఘనా ప్రపంచంలో 7 వ అతిపెద్ద బంగారు ఉత్పత్తిదారు; 2012 లో 102 మెట్రికు టన్నుల బంగారంగా ఉంది. ఘనా బంగారు ఉత్పత్తి ప్రపంచంలో 10 వ స్థానంలో ఉంది; 2012 లో 89 మెట్రికు టన్నుల బంగారాన్ని ఉత్పత్తి చేసింది. దక్షిణాఫ్రికా తరువాత ఆఫ్రికా ఖండంలో ఘనా 2 వ అతిపెద్ద బంగారు ఉత్పత్తిదారుగా ఉంది.^[81] వజ్రాల నిల్వలలో ఘనా ప్రపంచంలో 9 వ స్థానంలో ఉంది.^{[ఆధారం చూపాలి]} దక్షిణ ఘనా ఖనిజాల ఎగుమతులలో బంగారం, వెండి, కలప, వజ్రాలు, బాక్సైటు, మాంగనీసు ఉన్నాయి. దక్షిణ ఘనాలో బరైటు, బసాల్టు, క్లే, డోలమైటు, ఫెల్డుస్పారు, గ్రానైటు, కంకర, జిప్సం, ఇనుప ఖనిజం, చైన మట్టి, లేటరైటు, సున్నపురాయి, మాగ్నెసైటు, పాలరాయి, మైకా, ఫాస్ఫేట్లు, భాస్వరం, రాళ్ళు, లవణాలు, ఇసుక, ఇసుకరాయి, వెండి, స్లేటు, టాల్కు ఉన్నాయి. యురేనియం ఇంకా పూర్తిగా వెలికితీయబడలేదు.^[82] ప్రభుత్వ ఆదాయాన్ని పెంచడానికి ఘనా ప్రభుత్వం మొత్తం మైనింగు పరిశ్రమను జాతీయం చేయడానికి ప్రణాళికలు రూపొందించింది.^[83][84]

రియలు ఎస్టేటు

A villa in East Ridge

ఘనా రియలు ఎస్టేటు, హౌసింగు మార్కెటు ఒక ముఖ్యమైన, వ్యూహాత్మక ఆర్థిక రంగంగా మారింది. ముఖ్యంగా దక్షిణ ఘనాలోని పట్టణ కేంద్రాలైన అక్ర, కుమాసి, సెకొండి-తకోరాడి, తేమా ప్రాంతాలు ప్రాధాన్యత వహిస్తున్నాయి.^[85][86][87] కుమాసి అక్ర కంటే వేగంగా పెరుగుతోంది. దాని రియలు ఎస్టేటు మార్కెట్లో తక్కువ పోటీ ఉంది.^[85] ఘనా, స్థూల అద్దె ఆదాయపు పన్ను 10% ఉండేది. ఆస్తుల బదిలీపై మూలధన లాభాలు 15% పన్ను, 5% బహుమతి పన్ను విధించబడుతుంది. ఘనా రియలు ఎస్టేటు మార్కెటు 3 ప్రాంతాలుగా విభజించబడింది: ప్రభుత్వ రంగ రియలు ఎస్టేటు అభివృద్ధి, ఉద్భవిస్తున్న ప్రైవేటు రంగ రియలు ఎస్టేటు అభివృద్ధి, ప్రైవేటు వ్యక్తులు.^[85][86] ఈ 3 సమూహాల కార్యకలాపాలు ఘనా బ్యాంకులు, ప్రాథమిక తనఖా మార్కెటు ద్వారా అపారమైన వృద్ధి సామర్థ్యాన్ని ప్రదర్శించాయి.^[86] ఘనా ఆర్థిక వ్యవస్థలో ఇటీవలి పరిణామాలు నిర్మాణ రంగంలో విజృంభణకు కారణమయ్యాయి. వీటిలో గృహనిర్మాణ, ప్రభుత్వ గృహనిర్మాణ రంగం ఘనా ఆర్థిక వ్యవస్థలో ఏటా బిలియను డాలర్లను ఉత్పత్తి చేస్తుంది.^[85][86] ఆకర్షణ ఘనా ఉష్ణమండల స్థానం, బలమైన రాజకీయ స్థిరత్వం నుండి రియలు ఎస్టేటు మార్కెటు పెట్టుబడి దృక్పథం బలపడ్డాయి.^[85][86] ఘనా ప్రజలు అధిక సంఖ్యలో ఆస్తులలో పెట్టుబడులు పెడుతున్నారు. ఘనా ప్రభుత్వం రియలు ఎస్టేటు దిశలో ప్రైవేటు రంగానికి అధికారం ఇస్తోంది.^[85][86]

వాణిజ్యం , ఎగుమతులు

Ghana Export Treemap by Product (2014) from Harvard Atlas of Economic Complexity^[88]

2013 జూలైలో ఇంటర్నేషనలు ఎంటర్ప్రైజు సింగపూరు ఆక్రాలో తన 38 వ ప్రపంచ కార్యాలయాన్ని లాజిస్టిక్సు, చమురు, వాయువు, విమానయానం, రవాణా, వినియోగదారు రంగాలపై వాణిజ్యం, పెట్టుబడులను అభివృద్ధి చేయడానికి ప్రారంభించింది.^[89] ఘనా తన ఆర్థిక వాణిజ్య భాగస్వామ్యాన్ని ప్రధానంగా తూర్పు ఆసియా, ఆగ్నేయాసియాకు మార్చాలని లక్ష్యంగా పెట్టుకుంది. ప్రభుత్వ రంగం, ప్రైవేటు రంగ సహకారాన్ని ప్రోత్సహించడానికి సింగపూరు, ఘనా నాలుగు ద్వైపాక్షిక ఒప్పందాలపై సంతకం చేశాయి.^[89] 2013 లో దక్షిణాఫ్రికాలోని జోహన్నెస్‌బర్గ్‌లో ప్రారంభమైన ఆరు నెలల తర్వాత ఆర్థిక కేంద్రం ఐ.ఇ. సింగపూరు ఆఫ్రికాలో రెండవ కార్యాలయాన్ని ఘనాలో స్థాపించింది. ^[89] 2008 లో ఘనా శ్రామికశక్తి మొత్తం 11.5 మిలియన్లకు చేరుకుంది.^[90][91] తేమా హార్బరు ఆఫ్రికాలోని అతిపెద్ద మానవ నిర్మిత నౌకాశ్రయంగా గుర్తించబడింది. తకోరాడి నౌకాశ్రయంతో పాటు ఘనాలోని తేమా నౌకాశ్రయం ఘనాకు వస్తువుల ఎగుమతులను నిర్వహిస్తుంది. అవి ట్రాఫికు జంక్షన్లుగా ఉండే ఇక్కడ వస్తువులు రవాణా చేయబడతాయి; తేమా నౌకాశ్రయం దేశంలో సరుకులను ఎగుమతి చేయడంలో ఎక్కువ భాగాన్ని నిర్వహిస్తుంది. దేశంలోని ప్రధాన ఎగుమతులు చాలావరకు తకోరాడి నౌకాశ్రయం నుండి రవాణా చేయబడతాయి.^[92][93] ప్రభుత్వ యాజమాన్యంలోని ఘనా పోర్ట్సు అండు హార్బర్సు అథారిటీ తకోరాడి నౌకాశ్రయం, తేమా నౌకాశ్రయాన్ని నిర్వహిస్తుంది.^[92][93]

విద్యుత్తు ఉత్పత్తి

విద్యుత్తు కొరత డంసరుకు ^[94] (నిరంతర, క్రమరహిత, అనూహ్య విద్యుత్ విద్యుత్తు అంతరాయం) కు దారితీసి పునరుత్పాదకత మీద ఆసక్తిని పెంచుతుంది.^[95] జూబ్లీ చమురు క్షేత్రం నుండి చమురును ఉపయోగించి విద్యుత్తు శక్తి ప్రధాన ప్రాంతీయ ఎగుమతిదారుగా అభివృద్ధి చెందాలని ఘనా యోచించింది.^[96]

ఎకనమికు పారదర్శకత

ట్రాన్స్పరెన్సీ ఇంటర్నేషనలు కరప్షను పర్సెప్షను ఇండెక్సు ఆధారంగా 177 దేశాలలో ఘనా క్యూబా, సౌదీ అరేబియాతో 63 వ స్థానంలో ఉంది. 0–9 స్కోరు అంటే అత్యంత అవినీతిగా పరిగణించే స్కేలులో ఘనా 46 స్కోరును కలిగి ఉంది. 90–100 స్కోరు అంటే చాలా శుభ్రంగా ఉంటుంది. ఇది ప్రభుత్వ రంగ అవినీతి స్థాయిలపై ఆధారపడింది.^[97] గతంలో ఘనా 2012 లో దేశం ఇండెక్సులో 64 వ స్థానంలో ఉంటూ స్కేలులో 45 స్కోరు ఉండేది. సిపిఐ స్కోర్‌ల ప్రకారం ఘనా ప్రభుత్వ రంగం 2012 కంటే 2013 లో తక్కువ స్కోరు సాధించింది.

జాన్ డ్రామణి మహామా నేతృత్వంలోని ఘనా ప్రస్తుత నేషనలు డెమోక్రటికు కాంగ్రెసు (ఎన్డిసి) ప్రభుత్వం ఆర్థిక అవినీతి, ఆర్థిక నేరాల ఫలితంగా ఘనా నామమాత్రపు స్థూల జాతీయోత్పత్తి (నామమాత్ర జిడిపి) వృద్ధి నుండి ఏటా $ 4.5 బిలియన్ల అమెరికాడాలర్లను కోల్పోతుందని స్థానిక నివేదికలు పేర్కొన్నాయి.^[98] మహామా పరిపాలనలో ఆర్థిక అవినీతి పద్ధతుల కారణంగా ఘనా 2013 జనవరి నుండి 2013 అక్టోబరు మధ్య నామమాత్రపు స్థూల జాతీయోత్పత్తి (నామమాత్ర జిడిపి) వృద్ధి నుండి అదనపు $ 2.5 బిలియన్ల అమెరికాడాలర్లను కోల్పోయిందని భావించారు.^[99]

ప్రస్తుత అధ్యక్షుడు కొంతమంది ప్రభుత్వ సభ్యులు,^[100] ప్రతిపక్ష పార్టీ నాయకుడు,^[101] కుంభకోణాలపై దర్యాప్తునకు ఆదేశించిన తరువాత అవినీతిపై పోరాడుతున్నట్లు తెలుస్తుంది. అయినప్పటికీ ఇతరులు అతని చర్యలు కొన్ని సందర్భాల్లో సరిపోవు అని నమ్ముతారు.^[102]

మాజీ అధ్యక్షుడు జాన్ అగ్యెకుం కుఫూరు కుమారుడు జాన్ అడో కుఫూరు, ఐక్యరాజ్యసమితి మాజీ సెక్రటరీ జనరలు కోఫీ అన్నను కుమారుడు కొజో అన్నను పేర్లు పనామా పేపర్సు సంబధిత వ్యవహారాల జాబితాలో ఉన్నట్లు భావించబడుతుంది.^[103]

సైంసు , సాంకేతికత

సబ్- సహారను దేశాలలో " సెల్యులరు మొబైలు నెట్వర్కు (1992) " స్థాపించిన దేశంగా ఘనా ప్రత్యేకత సంతరించుకుంది. అలాగే ఘనా ఆఫ్రికాలో అంతర్జాలంతో అనుసంధానం చేసి " ఎ.డి.ఎస్.ఎల్ " బ్రాడుబ్యాండు సేవలను అందించిన మొదటి దేశంగా కూడా ప్రత్యేకత సంతరించుకుంది.^[104]

అంతరిక్షం , ఉపగ్రహ కార్యక్రమాలు

ఘనా అంతరిక్ష పరిశోధన, అంతరిక్ష కార్యక్రమాలను ఘనా అంతరిక్ష శాస్త్రీయ సాంకేతిక కేంద్రం (జిఎస్‌ఎస్‌టిసి), ఘనా అంతరిక్ష సంస్థ (ఘాసా) పర్యవేక్షిస్తాయి. జి.ఎస్.ఎస్.టి.సి, జి.హెచ్.ఎస్.ఎ. 2015 లో జాతీయ భద్రతా పరిశీలనా ఉపగ్రహాన్ని కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టడానికి పనిచేశాయి.^[105][106] దాని ప్రయత్నంలో మొదటి ఆచరణాత్మక దశగా 2013 మే 15 న " కోఫోరిదువాలోని ఆలు నేషన్సు యూనివర్శిటీ కాలేజి " (ఎ.ఎన్.యు.సి) నేతృత్వంలోని అంతరిక్ష కార్యక్రమం కాన్సాటును అంతరిక్షంలో ప్రవేశపెట్టింది. కాన్సాటు హీలియం నిండిన బెలూను నుండి 200 మీటర్లు (660 అడుగులు) ఎత్తులో మోహరించబడింది. ఇది కొన్ని వైమానిక చిత్రాలతో పాటు ఉష్ణోగ్రత రీడింగులను తీసుకుంది. ఉప ప్రాంతంలో అంతరిక్ష శాస్త్రం, ఉపగ్రహ సాంకేతిక పరిజ్ఞానాన్ని అభివృద్ధి చేయడంలో దాని తదుపరి దశగా విశ్వవిద్యాలయం ఒక ఔత్సాహిక గ్రౌండు స్టేషను రూపకల్పన చేసి నిర్మించింది. ఇది అంతర్జాతీయ అంతరిక్ష కేంద్రంతో సహా కక్ష్యలో ఉన్న అనేక (ఔత్సాహిక) రేడియో ఉపగ్రహాలను విజయవంతంగా అనుసంధానం చేసి, సమాచారపరివర్తన చేసింది. 2014 డిసెంబరు 18-20న స్లో-స్కాను టీవీ చిత్రాలను అందుకుంది. 2017 లో సూక్ష్మీకరించిన భూమి పరిశీలనా ఉపగ్రహాన్ని కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టనుంది.^[107]

ఘనా వార్షిక అంతరిక్ష పరిశోధన వ్యయం దాని స్థూల జాతీయోత్పత్తి (జిడిపి) లో 1% ఉంది. సైన్సు అండు టెక్నాలజీ పరిశోధనలకు తోడ్పడింది. 2012 లో ఘనా సైన్సు అండు టెక్నాలజీ ఫర్ సస్టైనబులు డెవలప్మెంటు ఫర్ సౌతు (కామ్‌సాట్స్) కు చైరుపర్సనుగా ఎన్నికయ్యారు; దక్షిణాఫ్రికా నేషనలు స్పేసు ఏజెన్సీ (సాన్సా) తో అంతరిక్ష పరిశోధనలో ఘనా సంయుక్త ప్రయత్నం చేసింది.^[105]

సైబరునెటీక్సు , సైబరువారుఫేరు

Ghana education system's implementation of information and communications technology at the University of Ghana

1990 ల చివరి నుండి బోధన, అభ్యాసం కోసం కంప్యూటరు టెక్నాలజీని ఉపయోగించడం మీద ఘనా దృష్టిని ఆకర్షించడం ప్రారంభించింది.^[108] ఘనా విద్యా విధానంలో సమాచార సాంకేతిక పరిజ్ఞాన బోధన, అభ్యాసానికి సమాచార సాంకేతిక పరిజ్ఞానాన్ని ఉపయోగించడం అవసరం.^[108] విద్య, సమాచార సాంకేతిక బోధనలో విద్యా మంత్రిత్వ శాఖ (ఎం.ఒ.ఇ) సంస్థలకు మద్దతు ఇస్తుంది.^[108] మెజారిటీ సెకండరీ,, ఘనాలోని కొన్ని ప్రాథమిక, అత్యధిక మాధ్యమిక పాఠశాలలు కంప్యూటరు ప్రయోగశాలలను కలిగి ఉన్నాయి.^[108]

ఘనా ప్రభుత్వం పశ్చిమ ఆఫ్రికా సమాచార సాంకేతిక కేంద్రంగా మారాలనే ఘనా ఉద్దేశం సైబరు నేర చట్టాలను రూపొందించడానికి, సైబరు భద్రతా పద్ధతులను పెంచడానికి దారితీసింది.^[109] 2008 లో ఈ లక్ష్యం మీద పనిచేస్తూ ఘనా ఎలక్ట్రానికు కమ్యూనికేషన్సు చట్టం, ఎలక్ట్రానికు లావాదేవీల చట్టాన్ని ఆమోదించింది. ఇది సమాచార సాంకేతిక పరిజ్ఞానాన్ని నియంత్రించడానికి చట్టపరమైన చట్రాన్ని ఏర్పాటు చేసింది.^[109] 2011 నవంబరులో కమ్యూనికేషన్సు అండు టెక్నాలజీ డిప్యూటీ మినిస్టరు సైబర్ నేరాలను ఎదుర్కోవటానికి, క్లిష్టమైన మౌలిక సదుపాయాలను భద్రపరచడానికి ఉద్దేశించిన జాతీయ సైబరు భద్రతా వ్యూహాన్ని అభివృద్ధి చేస్తున్నట్లు ప్రకటించారు.^[109]

2012 జూన్ లో నేషనలు ఇన్ఫర్మేషను టెక్నాలజీ ఏజెన్సీ (నిటా) అంతర్గత, బాహ్య సైబరు టాకులకు ప్రభుత్వ ప్రతిస్పందనను సమన్వయం చేయడానికి రూపొందించిన జాతీయ కంప్యూటరు అత్యవసర ప్రతిస్పందన బృందం "వ్యూహాన్ని" ప్రకటించింది.^[109] సైబర్‌స్పేసు బెదిరింపులపై సమన్వయం, సమాచార భాగస్వామ్యాన్ని మెరుగుపరచడానికి ఏజెన్సీ ప్రతి మునిసిపలు, మెట్రోపాలిటను, జిల్లా అసెంబ్లీకి కంప్యూటరు అత్యవసర ప్రతిస్పందన బృందాలను ఏర్పాటు చేసింది.^[109] సైబరు వార్ఫేరు, సైబరు టెర్రరిజం, సైబరు క్రైం, ఇంటర్నెటు నేరాలలో ఘనా ఖండాంతర ఆఫ్రికాలో 2 వ స్థానంలో ప్రపంచవ్యాప్తంగా 7 వ స్థానంలో ఉంది.^[110]

ఆరోగ్యం , బయోటెక్నాలజీ

1970 లలో ఆరోగ్య మంత్రిత్వ శాఖ ఒక ఏజెన్సీ ఆర్ అండ్ డి, ప్రాక్టికలు రిసోర్సు (ప్రొడక్టు ప్రొడక్షను & డిస్ట్రిబ్యూషను / ప్రొవిజను)రెండిటిని నిర్వహించడానికి సెంటరు ఫరు సైంటిఫికు రీసెర్చి ఇన్ ప్లాంటు మెడిసిను స్థాపించింది. ప్రరధానంగా ఔషధ మొక్కలకు సంబంధించిన బయోటెక్నాలజీ రంగాలలో పనిచేయడానికి ఇది రూపొందించబడింది. ఇది మూలికా ఔషధం తయారీలో మరింత ఆధునిక పరిశోధనల కొరకు పనిచేస్తుంది. ఆరోగ్యం, బయోటెక్నాలజీ, సంబంధిత రంగాలలో విదేశీ విద్యార్థులకు విద్యా వనరుగా ఇది ద్వితీయ పాత్ర వహిస్తుంది.

విద్య

పరిశీలన

ఘనా విద్యా వ్యవస్థ మూడు భాగాలుగా విభజించబడింది: ప్రాథమిక విద్య, మాధ్యమిక విద్య, తృతీయ విద్య. "ప్రాథమిక విద్య" 11 సంవత్సరాలు (వయస్సు 4‒15) ఉంటుంది.^[111] దీనిని కిండరు గార్టెను (2 సంవత్సరాలు), ప్రైమరీ స్కూలు (3 సంవత్సరాల, 3 సంవత్సరాలు), జూనియరు హై (3 సంవత్సరాలు) గా విభజించారు. జూనియరు హై స్కూలు (జె.హెచ్.ఎస్) ప్రాథమిక విద్య సర్టిఫికేటు పరీక్ష (బి.ఇ.సి.ఇ) తో ముగుస్తుంది.^[111][112] బి.ఇ.సి.ఇ. సాధించిన తర్వాత, విద్యార్థి ద్వితీయ స్థాయికి వెళ్ళవచ్చు.^[113] విద్యార్థికి సాధారణ విద్య (సీనియరు హైస్కూలు), వృత్తి విద్య (టెక్నికలు సీనియరు హై స్కూలు, టెక్నికలు అండు ఒకేషనలు ఇన్స్టిట్యూట్సు చేత, నిర్వహించబడింది, భారీగా ప్రైవేటు సంస్థల ద్వారా పూర్తవుతుంది) మధ్య ఎంపిక ఉంటుంది. సీనియరు హై స్కూలు 3 సంవత్సరాల పాటు వెస్టు ఆఫ్రికన్ సెకండరీ స్కూలు సర్టిఫికేటు ఎగ్జామినేషను (వాస్సే) తో ముగుస్తుంది. విశ్వవిద్యాలయ బ్యాచిలరు డిగ్రీ ప్రోగ్రాంలో చేరడానికి వాస్సే అవసరం.^[114] పాలిటెక్నిక్సు వృత్తి విద్యార్థులు ఎస్.హెచ్.ఎస్, టి.వి.ఐ అభ్యసించడానికి అర్హత సాధిస్తారు.^[115]

బ్యాచిలరు డిగ్రీ సాధారణంగా 4 సంవత్సరాలు ఉంటుంది. తరువాత 1- లేదా 2 సంవత్సరాల మాస్టర్స్ డిగ్రీని పొందవచ్చు. దీనిని 3 సంవత్సరాలలో పిహెచ్‌డి ద్వారా ముగించవచ్చు. ^[116] పాలిటెక్నికు 2 లేదా 3 సంవత్సరాలు ఉంటుంది.^[115] ఘనాలో అనేక విద్యా కళాశాలలు ఉన్నాయి.^[117] కిండరు గార్టెను నుండి అండరు గ్రాడ్యుయేటు డిగ్రీ స్థాయి వరకు ఘనా విద్యా విధానం 20 సంవత్సరాలు పడుతుంది.^[118]

విద్యా సంవత్సరం సాధారణంగా ఆగస్టు నుండి మే వరకు ఉంటుంది.^[119] ప్రాథమిక విద్యలో విద్యా సంవత్సరం ప్రాథమిక పాఠశాల, ఎస్.హెచ్.ఎస్.లో 40 వారాలు, జె.హెచ్.ఎస్.లో 45 వారాలు ఉంటుంది.^[120]

విద్యార్ధుల ప్రవేశం

Ratio of females to males in education system.

Females and males out of education system.

ప్రస్తుతం ఆఫ్రికాలో పాఠశాలలో పిల్లల అత్యధిక నమోదు రేటులో ఘనా ఒకటి.^{[121][122][123]}

విదేశీ విద్యార్ధులు

ఘనా విద్యావిధానం ఏటా పెద్ద సంఖ్యలో విదేశీ విద్యార్థులను ఆకర్షిస్తుంది, ముఖ్యంగా విశ్వవిద్యాలయ రంగంలో.^[124] రాబర్టు ముగాబే ఘనాలోని ప్రతిష్ఠాత్మక అచిమోటా పాఠశాలలో తన ప్రాథమిక పాఠశాల విద్య, ఉన్నత పాఠశాల విద్య రెండింటినీ పూర్తి చేశాడు. ^[125]

విద్యావ్యవస్థకు నిధులు

ప్రభుత్వ ప్రాథమిక పాఠశాలలు, ప్రభుత్వ జూనియరు ఉన్నత పాఠశాలలతో కూడిన విద్యకు ప్రభుత్వం ఎక్కువగా నిధులు సమకూరుస్తుంది. 2017 సెప్టెంబరు వరకు సీనియరు ఉన్నత పాఠశాలలు ప్రభుత్వం సబ్సిడీని అందించింది. తరువాత సీనియరు ఉన్నత విద్యను ఉచితంగా అందించబడింది.^[126] ఉన్నత విద్యా స్థాయిలో ప్రభుత్వ విశ్వవిద్యాలయాలు, పాలిటెక్నిక్కులు ఉపాధ్యాయ శిక్షణ కళాశాలలకు 80% కంటే ఎక్కువ వనరులను ప్రభుత్వం సమకూరుస్తుంది.

ఉచిత కంపల్సరీ యూనివర్సలు బేసికు ఎడ్యుకేషను, ఎఫ్ క్యూబేలో భాగంగా ప్రభుత్వం ప్రాథమిక విద్యా పాఠశాలలు అన్నింటిలో అన్ని పాఠ్యపుస్తకాలు, వ్యాయామ పుస్తకాలు వంటి ఇతర విద్యాసంబంధిత సామాగ్రిని సరఫరా చేస్తుంది. సీనియరు ఉన్నత పాఠశాలలకు వారి పాఠ్యపుస్తకాల అవసరాలను కూడా ప్రభుత్వం అందిస్తుంది. ప్రైవేటు పాఠశాలలు వారి విద్యా సామగ్రిని ప్రైవేటు సరఫరాదారుల నుండి పొందుతాయి.^[127]

కిండరు గార్డెను

Education structure of Ghana

ఘనాలో 15-24 సంవత్సరాల స్త్రీ, పురుషుల అక్షరాస్యత రేటు 2010 లో 81%, వీరిలో పురుషులు 82%,^[128] స్త్రీలు 80%.^[129]

ఘనా పిల్లలు తమ విద్యను మూడు లేదా నాలుగు సంవత్సరాల వయస్సులో కిండరు గార్టెను (నర్సరీ స్కూల్, ప్రీస్కూల్) నుండి ప్రారంభిస్తారు. తరువాత ప్రాథమిక పాఠశాల (ప్రాథమిక పాఠశాల), ఉన్నత పాఠశాల (జూనియర్ ఉన్నత పాఠశాల, సీనియరు ఉన్నత పాఠశాల), చివరకు విశ్వవిద్యాలయ విద్య కొనసాగిస్తారు. ఘనాయను పిల్లవాడు ప్రాథమిక పాఠశాలలో ప్రవేశించే సగటు వయస్సు 6 సంవత్సరాలు.^[121]

ఘనాకు ఆరేళ్ల వయస్సు నుండి ఉచిత విద్య 6 సంవత్సరాల ప్రాథమిక పాఠశాల విద్యా విధానం ప్రారంభమౌతుంది.^[130] 1988 లో అమలు చేయబడి 2007 లో సంస్కరించబడిన విద్యా సంస్కరణల ఆధారంగా ప్రాథమిక విద్య తరువాత 3 సంవత్సరాల జూనియరు ఉన్నత పాఠశాల వ్యవస్థకు వెళతారు. జూనియరు హై 3 వ సంవత్సరం ముగింపులో నిర్భంధ "ప్రాథమిక విద్య సర్టిఫికేటు పరీక్ష" ఉంటుంది. తరువాత వారు 4 సంవత్సరాల సీనియరు హైస్కూలు ప్రోగ్రాంను పూర్తి చేయాలి (ఇది మూడు సంవత్సరాలకు మార్చబడింది). ఏదైనా విశ్వవిద్యాలయం లేదా తృతీయ కార్యక్రమంలో ప్రవేశించడానికి ప్రవేశ పరీక్ష వ్రాయాలి. నర్సరీ పాఠశాల నుండి అండరు గ్రాడ్యుయేటు డిగ్రీ స్థాయి వరకు ఘనా విద్యా విధానం 20 సంవత్సరాలు పడుతుంది.^[118]

2005 లో ఘనాలో 12,130 ప్రాథమిక పాఠశాలలు, 5,450 జూనియరు మాధ్యమిక పాఠశాలలు, 503 సీనియరు మాధ్యమిక పాఠశాలలు, 21 ప్రభుత్వ శిక్షణా కళాశాలలు, 18 సాంకేతిక సంస్థలు, రెండు డిప్లొమా అవార్డు ఇచ్చే సంస్థలు, 6 విశ్వవిద్యాలయాలు ఉన్నాయి.^[131][132]

2010 లో ప్రాథమిక పాఠశాలలో పురుషుల కంటే (40.5%) ఎక్కువ మంది స్త్రీలు (53.0%) ఉండేవారు. ఉన్నత స్థాయి విద్యగా జె.ఎస్.ఎస్. (జూనియర్ సెకండరీ స్కూల్) / జె.హెచ్.ఎస్. (జూనియర్ హై స్కూల్) ఉన్నాయి.^[133]

ప్రాధమిక విద్య

ఘనా విద్యా మంత్రిత్వ శాఖ ఘనా నేషనలు అక్రిడిటేషను బోర్డు ద్వారా ప్రాథమిక పాఠశాల (ప్రాథమిక పాఠశాల) స్థాయిలో ఉచిత విద్యను అందిస్తాయి. చాలా మంది ఘనావాసులు ఉన్నత పాఠశాల విద్యకు (జూనియర్ ఉన్నత పాఠశాల, సీనియరు ఉన్నత పాఠశాల) సులువుగా ప్రవేశించగలరు.^[130] 1957 లో స్వాతంత్ర్యం సమయంలో ఉన్న ఒకేఒక విశ్వవిద్యాలయంతో, కొన్ని మాధ్యమిక, ప్రాథమిక పాఠశాలలతో సంఖ్యాపరంగా విభేదించవచ్చు. గత దశాబ్దంలో ఘనా విద్య కోసం చేసిన ఖర్చు వార్షిక బడ్జెటులో 28-40% మధ్య మారుతూ ఉంది. అన్ని బోధనలు ఆంగ్లంలో జరుగుతాయి. ఘనా విద్యావ్యవస్థలో ఎక్కువగా అర్హత కలిగిన ఘనా విద్యావేత్తలు పనిచేస్తారు.^[118]

ప్రాథమిక లేదా ప్రాథమిక పాఠశాల స్థాయిలో బోధించే కోర్సులలో ఇంగ్లీషు, ఘనాయను భాష - సంస్కృతి, గణితం, పర్యావరణ అధ్యయనాలు, సామాజిక అధ్యయనాలు, మాండరిను, ఫ్రెంచి (ఒ.ఐ.ఎఫ్.అనుబంధ సభ్యదేశంగా)^[134] ఇంటిగ్రేటెడు లేదా జనరలు సైన్సు, ఉచిత-వృత్తి నైపుణ్యాలు, ప్రీ సాంకేతిక నైపుణ్యాలు, మత, నైతిక విద్య ఘనాయను సంగీతం, నృత్యం, వ్యాయామ విద్య వంటివి ఉంటాయి.^[118]

హైస్కూలు

సీనియరు ఉన్నత స్థాయి పాఠశాల పాఠ్యాంశాలలో కోరు సబ్జెక్టులు, ఎలిక్టివు సబ్జెక్టులు ఉన్నాయి. వీటిలో విద్యార్థులు ఆంగ్ల భాష, గణితం, ఇంటిగ్రేటెడు సైన్సు (సైన్సు, వ్యవసాయం, పర్యావరణ అధ్యయనాలతో సహా), సామాజిక అధ్యయనాలు (ఎకనామిక్సు, భౌగోళికం, చరిత్ర, ప్రభుత్వం) నాలుగు ప్రధాన విషయాలను తీసుకోవాలి.^[118]

వ్యవసాయ కార్యక్రమం, సాధారణ కార్యక్రమం (ఆర్ట్స్ లేదా సైన్స్ ఎంపిక), వ్యాపార కార్యక్రమం, వృత్తిపరమైన కార్యక్రమం, సాంకేతిక కార్యక్రమం: అందుబాటులో ఉన్న ఐదు కార్యక్రమాల నుండి హైస్కూలు విద్యార్థులు నాలుగు ఎలిక్టివు సబ్జెక్టులను ఎన్నుకుంటారు. ^[118] ఘనాయన్ పాఠశాల విద్యను ఎంచుకునే చాలా ప్రాథమిక, మాధ్యమిక పాఠశాలలతో తకోరాడి ఇంటర్నేషనల్ స్కూలు, తేమా ఇంటర్నేషనలు స్కూలు, గెలాక్సీ ఇంటర్నేషనలు స్కూలు, ది రోమను రిడ్జి స్కూల్, లింకను కమ్యూనిటీ స్కూలు, ఫెయితు మాంటిస్సోరి స్కూలు, అమెరికన్ ఇంటర్నేషనలు వంటి అంతర్జాతీయ పాఠశాలలు కూడా ఉన్నాయి. స్కూలు, ఆల్ఫా బీటా క్రిస్టియను కాలేజి, అసోసియేషను ఇంటర్నేషనలు స్కూలు, న్యూ నేషను స్కూలు, ఎస్.ఒ.ఎస్. హెర్మను గ్మినరు ఇంటర్నేషనలు కాలేజి, విలాకు ఇంటర్నేషనలు స్కూలు, అకోసోంబో ఇంటర్నేషనలు స్కూలు (ఇది కేంబ్రిడ్జి స్థాయి సర్టిఫికేట్ను అందిస్తుంది), నార్తు లెగాను లిటిల్ క్యాంపసు, ఇంటర్నేషనలు కమ్యూనిటీ స్కూలు బాకలారియటు, అడ్వాంస్డు లెవలు జనరలు సర్టిఫికేటు ఆఫ్ ఎడ్యుకేషను, ఇంటర్నేషనలు జనరలు సర్టిఫికేటు ఆఫ్ సెకండరీ ఎడ్యుకేషను ఉన్నాయి.^[131]

విశ్వవిద్యాలయం

Front view of the University of Education, Winneba (UEW) North Campus in Winneba

Main entrance to the University of Ghana's Balme Library in Accra

ఘనాలో ఎనిమిది జాతీయ ప్రభుత్వ విశ్వవిద్యాలయాలు ఉన్నాయి: ఘనా విశ్వవిద్యాలయం, క్వామే న్క్రుమా సైన్సు అండు టెక్నాలజీ విశ్వవిద్యాలయం, కేప్ కోస్టు విశ్వవిద్యాలయం, యూనివర్శిటీ ఆఫ్ ఎజ్యుకేషను, అభివృద్ధి అధ్యయనాల విశ్వవిద్యాలయం, గనులు & సాంకేతిక విశ్వవిద్యాలయం, ప్రొఫెషనలు స్టడీసు విశ్వవిద్యాలయం (అక్ర), విశ్వవిద్యాలయం ఎనర్జీ అండు నేచురలు రిసోర్సెసు, యూనివర్శిటీ ఆఫ్ హెల్తు & అలైడు సైన్సెసు.^[135]

ఘనాలో లాంకాస్టరు విశ్వవిద్యాలయం (ఘనా), ఘనా టెక్నాలజీ విశ్వవిద్యాలయ కళాశాల, అషేసి విశ్వవిద్యాలయ కళాశాల, మెథడిస్టు విశ్వవిద్యాలయ కళాశాల (ఘనా), సెంట్రలు యూనివర్శిటీ కళాశాల, అక్ర ఇన్స్టిట్యూటు ఆఫ్ టెక్నాలజీ, రీజెంటు యూనివర్శిటీ కాలేజ్ ఆఫ్ సైన్సు అండు టెక్నాలజీ, వ్యాలీ వ్యూ విశ్వవిద్యాలయం, కాథలికు యూనివర్శిటీ కాలేజి, ప్రెస్బిటేరియను విశ్వవిద్యాలయ కళాశాల, జెనితు యూనివర్శిటీ కళాశాల.^[136]

1948 లో స్థాపించబడిన ఘనా విశ్వవిద్యాలయం ఘనాలోని పురాతన విశ్వవిద్యాలయంగా గుర్తించబడుతుంది. ఇది 2008 లో 29,754 మంది విద్యార్థులను కలిగి ఉంది. కళలు, మానవీయ శాస్త్రాలు, వ్యాపారం, సాంఘిక శాస్త్రాలతో పాటు ఔషధం వంటి వాటిలో దాని కార్యక్రమాలు దేశంలో ఉత్తమమైనవిగా భావించబడుతున్నాయి. హార్వర్డు విశ్వవిద్యాలయం, కార్నెలు విశ్వవిద్యాలయం, ఆక్స్ఫర్డు విశ్వవిద్యాలయంతో సహా అనేక విశ్వవిద్యాలయాలు ఘనా పాఠశాలలతో ప్రత్యేక అధ్యయనం-కార్యక్రమాలను కలిగి ఉన్నాయి. వారి విద్యార్థులకు ఘనా విశ్వవిద్యాలయాలలో విదేశాలలో చదువుకునే అవకాశాన్ని కల్పిస్తాయి. న్యూయార్కు విశ్వవిద్యాలయానికి అక్రలో క్యాంపసు ఉంది.^[137]

ఘనా విశ్వవిద్యాలయం సాంప్రదాయకంగా ఉత్తమ విద్యార్థులను క్వామే న్క్రుమా సైన్సు అండు టెక్నాలజీ విశ్వవిద్యాలయానికి మార్చడం చేసింది.^[138] ఘనాకు స్వాతంత్ర్యం వచ్చినప్పటి నుండి, ఈ దేశం ఉప-సహారా ఆఫ్రికాలో అత్యంత విద్యాప్రధాన దేశంగా ఉంది. 2008 నుండి మాజీ ఐక్యరాజ్యసమితి సెక్రటరీ జనరలు కోఫీ అన్నను ఘనా విశ్వవిద్యాలయానికి ఛాన్సలరుగా ఉన్నారు.^[138]

దేశంలో స్థాపించబడిన రెండవ విశ్వవిద్యాలయం " క్వామే న్క్రుమా యూనివర్శిటీ ఆఫ్ సైన్సు అండు టెక్నాలజీ " (ఘనా) పశ్చిమ ఆఫ్రికాలోని సైన్సు అండు టెక్నాలజీ ప్రధాన విశ్వవిద్యాలయంగా గుర్తించబడుతుంది.^[118]

గణాంకాలు

Population in Ghana[139]
Year	Million
1950	5.0
2000	18.9
2016	28.2

Population pyramid 2016

ఘనా బహుళజాతి ప్రజకు కలిగిన దేశం.^[133] అశాంతి ప్రజలు అతిపెద్ద జాతి సమూహం. క్రీస్తుపూర్వం 10 వ శతాబ్దం వరకు పశ్చిమ ఆఫ్రికాలోని ఘనా ప్రాదేశిక ప్రాంతం మానవనివాసితంగా లేదు.^[140] సా.శ. 10 వ శతాబ్దం నాటికి. ఇతర గిరిజనులు రావడానికి చాలా కాలం ముందు ఘనాలో గవాన్లు మొదటి స్థిరనివాసులుగా ఉన్నారు. అకాన్లు బోనోమను (బ్రోంగు అహాఫో ప్రాంతం) ను స్థాపించారు. 16 వ శతాబ్దం నాటికి ప్రస్తుత స్థిరనివాసులు చేరారు.

2010 లో ఘనా జనాభా 72.2% క్రైస్తవులు (24.3% పెంతేకొస్తు, 18.4% ప్రొటెస్టంటు, 13.1% కాథలికు, 11.4% ఇతరులు). ఘనా జనాభాలో సుమారు 18.6% ముస్లింలు,^[12] (51% సున్నీ, 16% అహ్మదీయ, 8% షియా).^[141][142] కేవలం 10,000 మందికి పైగా ఘనాప్రజలు హిందూ మతాన్ని ఆచరిస్తున్నారు. వారిలో ఎక్కువ మంది స్వదేశీ మత అనుయాయులుగా ఉన్నారు. ఘనాలో స్వామి ఘనా నందా జి హిందూ మతానికి ప్రాచుర్యం కలిగించాడు. దేశంలో ఆయన అనేక దేవాలయాలను తెరిచాడు. అక్రలోని శివుడి ఆలయం గణేషు చతుర్థి, రథయాత్ర, ఇతర హిందూ పరిశీలనలకు వేడుకలు నిర్వహించబడుతున్నాయి.

2014 నాటికి 3,75,000 నమోదిత చట్టబద్దమైన నైపుణ్యం కలిగిన కార్మికులు (శాశ్వత నివాసితులు) లేదా విదేశీ కార్మికులు / విద్యార్థులు (అనగా ఘనా కార్డు హోల్డర్లు) నివాసితులు ఏటా 1.5 మిలియన్ల రవాణా విమానాశ్రయాలు ఉన్నాయి. 1960 లో మొదటి వలస-జనాభా లెక్కల ఆధారంగా ఘనా జనాభా 6.7 మిలియన్లు.^[143] ఘనా పౌరుల సగటు ఆయుఃపరిమితి 30 సంవత్సరాలు. ఇంటి సగటు పరిమాణం 3.6 వ్యక్తులు. ఘనా ప్రభుత్వం ఘనా అధికారిక భాష ఇంగ్లీషు.^[144] జనాభాలో 67.1% మందికి ఘనాభాష వాడుకభాషగా ఉంది.^[133]

జనసంఖ్య

దస్త్రం:Ghana Card biometric.jpg

Ghana Card (Ghanaian electronic ID Card) – obverse with chip

2019 జూన్ 22 నాటికి ఘనాలో 3,00,83,000 జనాభా ఉంది.

^[145] జనాభాలో 15 ఏళ్లలోపువారు 29% మంది ఉన్నారు, 15-64 మద్య వయస్సు గలవారు జనాభాలో 57.8% ఉన్నారు.^[146] అశాంతి ప్రాంతంలో అత్యధికంగా అకాను, అశాంతి ప్రజలు అత్యధికంగా ఉన్నారు. అశాంతిలో 4.7 మిలియన్లు, బ్రోంగ్-అహాఫోలో 2.3 మిలియన్లు, సెంట్రల్‌లో 2.2 మిలియన్లు, తూర్పున 2.6 మిలియన్లు, పాశ్చాత్యంలో 2.3 మిలియన్లు,, ప్రభుత్వ స్థానంలో 4 మిలియన్లు ఉన్నారు. భౌగోళికంగా, చట్టబద్ధంగా దేశం తూర్పుభాగంలో ఉన్న గ్రేటరు అక్రప్రాంతం 1982 జూలై 23 నుండి ప్రత్యేకంగా నిర్వహించబడుతుంది.^[141] 2010 నాటికి ఉత్తర భూభాగాల్లో 4.1 మిలియన్ల మంది ప్రజలు నివసించారు. (ఉత్తరాన 2.4 మిలియన్లు, అప్పరు ఈస్టులో 1 మిలియను, అప్పరు వెస్టులో 0.7 మిలియన్ల ప్రజలు ఉన్నారు.^[141]

2010 నాటికి, 2.1 మిలియన్ల మంది ప్రజలు వోల్టాలోని ఈవు భూభాగంలో నివసిస్తున్నారు.^[141]

వలసలు

ఘనా కార్డులు ఇవ్చడం ద్వారా నైపుణ్యం కలిగిన చట్టబద్దమైన కార్మికుల వలసల ఫలితంగా దేశంలో స్వల్పంగా చైనీసు, మలేషియా, భారతీయ, మిడిలు ఈస్టర్ను, ఐరోపా జాతీయుల జనాభా ఉంది.

2010 లో ఘనా ఇమ్మిగ్రేషను సర్వీసు ఘనాలో పెద్ద సంఖ్యలో చట్టబద్ధమైన వలసదారులు, అక్రమ వలసదారులు నివేదించింది: ఘనా 2010 జనాభాలో 14.6% (లేదా 3.1 మిలియన్లు) (ప్రధానంగా నైజీరియన్లు, బుర్కినాబే పౌరులు, టోగోలీ పౌరులు, మాలియను పౌరులు) ఉన్నారు. 1969 లో ఘనా ప్రధాన మంత్రి కోఫీ అబ్రెఫా బుసియా చేత అమలు చేయబడిన "ఘనా ఎలియెన్సు కంప్లైయన్సు ఆర్డరు" (జి.ఎ.సి.ఒ) ఆధ్వర్యంలో ^[147] బి.జి.యు. (బోర్డరు గార్డు యూనిటు) తో ఘనా ప్రభుత్వం మూడు నెలల్లో 30,00,000 మంది విదేశీయులను, అక్రమ వలసదారులను మూడు నెలల్లో బహిష్కరించింది. ఆ సమయంలో జనాభాలో వలసప్రజలు 20% ఉన్నారు.^[147][148] 2013 లో బహిష్కరించిన అక్రమ మైనర్లలో 4,000 మందికి పైగా చైనా పౌరులు ఉన్నారు.^[149][150]

భాషలు

Ashanti greeting phrases; "akɔaba" (welcome) and "ɛte sɛn" (how is it?) in Ashanti Twi

ఘనా ఇంగ్లీషు అధికారిక భాషగానూ వాడుక భాషగానూ ఉంది.^[151][152]

అదనంగా, ప్రభుత్వ ప్రాయోజిత భాషల హోదా కలిగిన పదకొండు భాషలు ఉన్నాయి:

• గా
• నాలుగు అకాను జాతి భాషలు (అసంటే ట్వి, అకువాపెం ట్వి, మఫాంట్సే, న్జెమా),
• రెండు మోలు-దగ్బానీ జాతి భాషలు (దగారే, దగ్బన్లి).
• ఈవీ,
• డంగ్మె.
• గ్వాను
• కసెం..^[153][154]
• వీటిలో అకాను ఎక్కువగా వాడుకలో ఉంది.^[155] ఘనా చుట్టూ ఫ్రెంచి మాట్లాడే దేశాలు ఉన్నందున ఫ్రెంచి పాఠశాలలలో విశ్వవిద్యాలయాలలో ఫ్రెంచి విస్తృతంగా బోధిస్తారు. అలాగే వాణిజ్య, అంతర్జాతీయ ఆర్థిక మార్పిడికి ఉపయోగించే భాషగా ఉంది. 2006 నుండి ఘనా ఆర్గనైజేషను ఇంటర్నేషనలు డి లా ఫ్రాంకోఫోనీ ^[156] ఫ్రెంచి మాట్లాడే దేశాలను (6 ఖండాల్లోని 84 దేశాలు) ఏకం చేసే ప్రపంచ సంస్థ. 2005 లో 3,50,000 మంది ఘనా పిల్లలు పాఠశాలలలో ఫ్రెంచి చదివారు. అప్పటి నుండి దాని స్థితి క్రమంగా ప్రతి ఉన్నత పాఠశాలలో తప్పనిసరి భాషగా నవీకరించబడుతుంది.^[157]

మతం

ఘనాలో మత గణాంకాలు

మతం	2000 గణాంకాలు[11]	2010 గణాంకాలు[11]![158] 2014 డి.హెవ్.ఎస్. సర్వే[159][note 1]
క్రైస్తవులు	68.8%	71.2%	76.9%
పెంటకోస్టులు (క్రిస్మాటికు)	24.1%	28.3%	36.3%
ప్రొటెస్టెంటు	18.6%	18.4%	13.5%[note 2]
కాథలిక్కులు	15.1%	13.1%	10.4%
ఇతర క్రైస్తవులు	11.0%	11.4%	16.7%
ముస్లిములు	15.9%	17.6%	16.4%
సంప్రదాయం	8.5%	5.2%	2.6%[note 3]
నాస్థికులు	6.1%	5.3%	4.3%
ఇతరులు	0.7%	0.8%	0.0%
Notes The DHS survey surveyed only those between the ages of 15 and 59 The DHS survey used Anglican/Methodist/Presbyterian in place of "Protestant" The DHS survey combined "Traditional" with "Spiritualist"

ఘనాలో అధికంగా క్రైస్తవులు, అల్పసంఖ్యాక ముస్లిములు స్థానికమతాయుయాయులు ఉన్నారు.

ఫలదీకరణ , ఆరోగ్యరక్షణ

3.99 (2000) నుండి 3.28 (2010) వరకు పట్టణ ప్రాంతంలో 2.78, గ్రామీణ ప్రాంతంలో 3.94 ఉండేది.^[160] ఘనాఫలదీకరణ శాతం (1970) లో 6.95 నుండి (2000) కు 4.82 (2017) లో 3.93 కు క్షీణించిందని నివేదించింది.^[161] 2010 నాటికి, ప్రసూతి మరణాల నిష్పత్తి 350:100,000 ఉంది. శిశు మరణాల నిష్పత్తి 38.52 :1,000.^[158]

2013 యునిసెఫు నివేదిక ప్రకారం ^[162] ఘనాలో 4% మహిళలు స్త్రీ జననేంద్రియ వైకల్యం (ఎఫ్.జి.ఎమ్) చేయించుకున్నారు. ఈ పద్ధతి దేశంలో చట్టవిరుద్ధం చేయబడింది.^[163] ఎఫ్.జి.ఎం. వ్యతిరేక ప్రచారకుడు ఎఫువా డోర్కెనూ జన్మించిన దేశం ఘనా.

నేరం

ఘనాలో నేరవిచారణను " ఘనా పోలీసు సర్వీసు " నిర్వహిస్తుంది. 2011 లో ఘనాలో " హత్యానేరాల నిష్పత్తి " 1,00,000:1.68. ^[164]

ఆరోగ్య సంరక్షణ

ఘనా పౌరులకు నేషనలు హెల్తు ఇన్సూరెన్సు స్కీం (NHIS) కోసం కచ్చితంగా నియమించబడిన సార్వత్రిక ఆరోగ్య సంరక్షణ వ్యవస్థా సౌకర్యం ఉంది.^[165] ఘనా అంతటా ఆరోగ్య సంరక్షణ చాలా వైవిధ్యంగా ఉంటుంది. 2012 లో ఘనా జాతీయ ఆరోగ్య బీమా పథకం (ఘనా) (ఎన్.హెచ్.ఐ.ఎస్) పరిధిలోకి 12 మిలియన్లకంటే అధికమైన పౌరులు వచ్చారు.^[166] పట్టణ కేంద్రాలు బాగా పనిచేస్తున్నాయి. ఘనాలో చాలా ఆసుపత్రులు, క్లినిక్కులు, ఫార్మసీలను ఉన్నాయి. ఘనాలో 200 కి పైగా ఆసుపత్రులు ఉన్నాయి. ఘనా వైద్య పర్యాటకానికి గమ్యంగా ఉంది.^[167] 2010 లో 1,000 మందికి 0.1 వైద్యులు ఉన్నారు. 2011 నాటికి 1,000 మందికి 0.9 ఆసుపత్రి పడకలు ఉన్నాయి.^[146]

2017 లో ప్రజల సగటు ఆయుఃపరిమితి 67 సంవత్సరాలు, వీరిలో పురుషుల ఆయుఃపరిమితి 64.5 సంవత్సరాలు, స్త్రీల ఆయుఃపరిమితి 69.6 సంవత్సరాలు,^[168] 2013 లో శిశు మరణాలు 1,000 మందికి 39 కి తగ్గాయి.^[169] 2010 లో 1,00,000 మందికి 15 మంది వైద్యులు, 93 మంది నర్సులు ఉన్నట్లు అంచనా.^[170] ఘనా ఆరోగ్యరక్షణకు జిడిపిలో 5.2% 2010 లో ఖర్చు చేయబడింది,^[171] ఘనా పౌరులందరికీ ప్రాథమిక ఆరోగ్య సంరక్షణను పొందే హక్కు ఉంది.^[172]

2012 నాటికి 15-49 సంవత్సరాల మధ్య వయస్కులలో ఎయిడ్సు ప్రాబల్యం 1.40%గా అంచనా వేయబడింది.^[173]

సంస్కృతి

Hogbetsotso festival in the Volta region

ఘనా సంస్కృతి అనేక విభిన్న ఘనా జాతి సమూహాల అభ్యాసాలు, విశ్వాసాల విభిన్న మిశ్రమంగా ఉంటుంది. 2010 జనాభా గణాంకాల ఆధారంగా అతిపెద్ద జాతి సమూహాలలో అకాను (47.3%), మోలు-దగ్బానీ (16.6%), ఈవు (13.9%), గా-డాంగ్మే (7.4%), గుర్మా (5.7%), గువాను (3.7%).^[160] అకాను ప్రజలు అధికంగా సెంట్రలు (81.7%), పాశ్చిమప్రాంతంలో (78.2%), అశాంతి (74.2%), బ్రాంగు అహాఫో (58.9%), అకాను జనాభాలో అధికభాగం భాగం తూర్పు (51.1%) ప్రాంతాలలో ఉన్నారు.^[160]

ఆహారం

ఘనా వంటకాలు, గ్యాస్ట్రోనమీ వైవిధ్యమైనవి. వివిధరకాల చేపలతో సూపులు, వంటకాల మిశ్రితంగా ఉంటాయి. చాలా ఘనా సూపులను కూరగాయలు, మాంసం, పౌల్ట్రీ లేదా చేపలతో తయారు చేస్తారు.^[174] ఘనా ఆహారంలో టిలాపియా, కాల్చిన, వేయించిన వైట్‌బైటు, పొగబెట్టిన చేపలు, క్రేఫిషులు ఘనా వంటలలో సాధారణంగా భాగంగా ఉంటాయి.^[174]

బానికి (అక్ప్లే)ను నేల మొక్కజొన్న (మొక్కజొన్న)తో తయారు చేస్తారు.^[174] మొక్కజొన్న ఆధారిత స్టేపుల్సులో డోకోను (కెంకీ), బానికి (అక్పిలు) నుండి తయారైన ఒక సాధారణ ఘనా పిండిపదార్ధ ఆధారిత ఆహారంగా ఉంది. సాధారణంగా కొన్ని రకాల వేయించిన చేపలు (చినం) లేదా కాల్చిన టిలాపియాతో ఉంటాయి. ముడి ఎరుపు, ఆకుపచ్చ మిరపకాయలు, ఉల్లిపాయలు, టమోటాలు (పెప్పరు సాసు) నుండి తయారైన చాలా కారంగా తయారుచేస్తారు.^[174] బంకు, టిలాపియా చాలా ఘనా రెస్టారెంట్లలో వడ్డించే కాంబోగా అందించబడుతుంది.^[174] ఘనా నుండి ఫుఫు అనే వంటకాన్ని ఎగుమతి చేయబడుతుంది. ఇది ఆఫ్రికన్ డయాస్పోరా అంతటా రుచికరమైనది.^[174]

సాహిత్యం

ఘనా జాతీయ సాహిత్య రేడియో కార్యక్రమంతో పాటుగా వాయిసు ఆఫ్ ఘనా ప్రచురణ ఆఫ్రికన్ ఖండంలో మొట్టమొదటిదిగా గుర్తించబడుతుంది. ఘనా రచయితలలో ప్రముఖులు నవలా రచయితలు; ఇథియోపియా అన్బౌండు (1911) " ది బ్యూటీఫులు వన్స్ ఆర్ నాట్ యట్ బర్ను (1968) " టైల్ ఆఫ్ ది బ్లూ బర్డు (2009) పుస్తకాలతో అంతర్జాతీయ ప్రశంసలు పొందిన జెఇ కాస్లీ హేఫోర్డ్, ఐయి క్వీ అర్మా, నియి అయిక్వే పార్క్సు.^[175] ప్రముఖ ఘనా నాటక రచయితలు, కవులు జో డి గ్రాఫ్టు, ఎఫువా సదర్లాండు నవలలతో పాటు, ఘనా థియేటరు, కవిత్వం వంటి ఇతర సాహిత్య కళలు కూడా జాతీయ స్థాయిలో మంచి అభివృద్ధి, మద్దతును కలిగి ఉన్నాయి.^[175]

అదింక్రా

Adinkra symbols by Robert Sutherland Rattray

13 వ శతాబ్దంలో ఘనావాసులు తమ ప్రత్యేకమైన అడింక్రా ప్రింటింగు కళను అభివృద్ధి చేశారు. చేతితో ముద్రించిన, చేతితో ఎంబ్రాయిడరీ చేసిన అడింక్రా బట్టలు అప్పటి ఘనా రాజకుటుంబాల ఆధ్యాత్మిక ఉత్సవాలలో ఉపయోగించడానికి తయారు చేయబడ్డాయి. ఉపయోగించబడ్డాయి. అడిన్క్రా సింబాలిజం కార్పసును రూపొందించే కళాఖాండాలన్నింటిలో ఒక సామెత, ఒక చారిత్రక సంఘటన, మానవ వైఖరి, ఎథాలజీ, మొక్కల జీవన రూపం, నిర్జీవమైన, మానవ నిర్మిత వస్తువుల ఆకారాల నుండి ఉద్భవించిన పేరు, అర్థం కానీ ఉంటాయి. ఇవి శైలీకృత రేఖాగణిత ఆకృతులలో గ్రాఫికలుగా ఇవ్వబడ్డాయి. మూలాంశాల అర్ధాలను సౌందర్యం, నీతి, మానవ సంబంధాలు, భావనలుగా వర్గీకరించవచ్చు.^[175]

అడిన్క్రా చిహ్నాలు పచ్చబొట్లు వలె అలంకార పనితీరును కలిగి ఉంటాయి. కానీ వీటికి సాంప్రదాయ జ్ఞానం, జీవిత అంశాలు లేదా పర్యావరణాన్ని తెలియజేసే ఉద్వేగభరితమైన సందేశాలను కూడా కలుపుతాయి. వీటిలో విభిన్న అర్థాలతో చాలా విభిన్న చిహ్నాలు ఉన్నాయి. ఇవి తరచుగా సామెతలతో ముడిపడి ఉంటాయి. ఆంథోనీ అప్పయ్య మాటల్లో చెప్పాలంటే, అక్షరాస్యత లేని సమాజంలో "సంక్లిష్టమైన, సూక్ష్మమైన అభ్యాసం, నమ్మకం ప్రచారానికి మద్దతు ఇవ్వడానికి" సహకరిస్తున్న ఇవి ఒకటిగా ఉన్నాయి.^[176]

సంప్రదాయ దుస్తులు

ఘనా ప్రజలు అదింక్రా దుస్తులతో వారి సాంప్రదాయ దుస్తులలో అనేక విభిన్న వస్త్రాలతో తయారు చేయబడిన దుస్తులు ధరిస్తారు.^[177] వివిధ జాతుల సమూహాలకు వారి స్వంత వ్యక్తిగత దుస్తులు ఉంటాయి. వీటిలో కెంటే వస్త్రం అధికంగా ప్రాచుర్యం పొందింది.^[177] కెంటే చాలా ముఖ్యమైన ఘనా జాతీయ సాంప్రదాయ దుస్తులుగా గౌరవించబడుతున్నాయి. ఆధునిక ఘనానియన్లు కెంటే వేషధారణ చేయడానికి ఈ వస్త్రాలను ఉపయోగిస్తారు.^[177]

విభిన్న చిహ్నాలు, విభిన్న రంగులు వేర్వేరు విషయాలను సూచిస్తాయి.^[177] ఘనా వస్త్రాలన్నింటిలో కెంటే అత్యంత ప్రసిద్ధమైనది.^[177] కెంటే అనేది ఒక క్షితిజ సమాంతర ట్రెడిలు మగ్గం మీద చేతితో నేసిన ఒక ఉత్సవ వస్త్రం. సుమారు 4 అంగుళాల వెడల్పు గల చీలికను కలిపి పెద్ద బట్టలుగా కుట్టబడుతుంటాయి.^[177] బట్టలు వివిధ రంగులు, పరిమాణాలు, డిజైన్లలో ఉంటాయి. చాలా ముఖ్యమైన సామాజిక, మతపరమైన సందర్భాల్లో వీటిని ధరిస్తారు.^[177]

సాంస్కృతిక సందర్భంలో కేంటే వస్త్రం కంటే చాలా ముఖ్యమైనది. దీనిని చరిత్ర దృశ్యమాన ప్రాతినిధ్య నేపథ్యంతో నేయడం ద్వారా వ్రాతపూర్వక భాష ఒక రూపం ప్రాముఖ్యత ఇవ్వబడుతుంది.^[177] కెంటే అనే పదానికి మూలాలు అకాను పదమైన కొంటానులో ఉన్నాయి. అకాను భాషలో కొంటాను అంటే బుట్ట, మొదటి కెంటే నేత కార్మికులు కెంటెను (ఒక బుట్ట) లాగా ఉండే బట్టలను నేయడానికి రాఫియా ఫైబర్సు ఉపయోగించారు; అందువల్ల కెంటెను న్టోమాగా సూచిస్తారు; కెంటే అంటే బుట్ట వస్త్రం అని అర్ధం.^[177] వస్త్రం అసలు అకాన్ పేరు న్సాడ్యుయాసో (న్వంటోమా) అంటే "మగ్గం మీద చేతితో నేసిన వస్త్రం"; ఏదేమైనా "కెంటే" అనే పదం ప్రస్తుతం అధికంగా ఉపయోగించబడుతుంది.^[177]

ఆధునిక వస్త్రధారణ

Contemporary Ghanaian men's fashion with Kente and other traditional styles

Contemporary Ghanaian women's fashion with African print/Ankara and other fabrics

సమకాలీన ఘనాయన్ల వస్త్రధారణలో ఫ్యాషను సాంప్రదాయ, ఆధునిక శైలులు దుస్తులు ఉన్నాయి. వీటితో ఘనా ఆఫ్రికా ప్రపంచ ఫ్యాషను దృశ్యంలోకి ప్రవేశించింది. ఆఫ్రికను ప్రింటు ఫాబ్రికు అని పిలువబడే వస్త్రం డచ్చి మైనపు వస్త్రాల నుండి సృష్టించబడింది. 1800 ల చివరలో ఆసియాకు వెళ్ళే డచ్చి నౌకలు యంత్రంతో తయారు చేసిన వస్త్రాలతో నిండి ఉన్నాయి. ఇండోనేషియా బాటికును అనుకరించే అనేక పశ్చిమ ఆఫ్రికా ఓడరేవులలో నిలిపివేయబడింది . బట్టలు ఆసియాలో బాగా తయారుచేయబడలేదు. ఏదేమైనా పశ్చిమ ఆఫ్రికాలో - ప్రధానంగా ఘనాలో బట్టలు, వస్త్రాల కోసం ఇప్పటికే స్థాపించబడిన మార్కెట్టు ఉంది - క్లయింటు బేసు అధికరించింది కొత్త వినియోగదారుల అభిరుచిని తీర్చడానికి స్థానిక, సాంప్రదాయ నమూనాలు, రంగులు, నమూనాలను చేర్చబడ్డాయి.^[178] ప్రస్తుతం ఆఫ్రికా వెలుపల దీనిని "అంకారా" అని పిలుస్తారు. దీనికి ఘనా, ఆఫ్రికాలను అధిగమించిన క్లయింటు బేసు ఉంది. ఇది కరేబియను ప్రజలు, ఆఫ్రికను అమెరికన్లలో బాగా ప్రాచుర్యం పొందింది. సోలాంజి నోలెసు, ఆమె సోదరి బియాన్సు వంటి ప్రముఖులు ఆఫ్రికను ప్రింటు వేషధారణ ధరించి కనిపించారు.^[179] ఉత్తర అమెరికా, ఐరోపాలోని దేశాల నుండి చాలా మంది డిజైనర్లు ప్రస్తుతం ఆఫ్రికన్లు ప్రింట్లను ఉపయోగిస్తున్నారు. ఇది ప్రపంచ ప్రజల దృష్టిని ఆకర్షించింది.^[180] బ్రిటిషు లగ్జరీ ఫ్యాషను హౌసు బుర్బెర్రీ ఘనాయన్ శైలుల ఒక సేకరణను సృష్టించింది.^[181] అమెరికా సంగీత విద్వాంసుడు గ్వెను స్టెఫానీ ఆఫ్రికన్ ప్రింట్లను తన దుస్తుల వరుసలో పదేపదే చేర్చాడు. ఆయన తరచూ దీనిని ధరించడం చూడవచ్చు.^[182] అంతర్జాతీయంగా ప్రశంసలు పొందిన ఘనా-బ్రిటిషు డిజైనరు ఓజ్వాల్డు బోటెంగు తన 2012 సేకరణలో ఆఫ్రికా ప్రింటు సూట్లను ప్రవేశపెట్టారు.^[183]

సంగీతం , నృత్యం

Traditional Adowa dance form and music performance.

ఘనా సంగీతం విభిన్నమైనది వివిధ జాతుల, ప్రాంతాల మధ్య మారుతూ ఉంటుంది. ఘనాయను సంగీతం టాకింగు డ్రం బృందాలు, అకాను డ్రం, గోజే ఫిడిలు, కొలోకో లూటు, కోర్టు మ్యూజికు, అకాను సెపెరెవా, అకాను అటుంపను,గా క్పాన్లోగో స్టైల్సు, అసోంకో సంగీతంలో ఉపయోగించే లాగు జిలోఫోనుల వంటి అనేక రకాల సంగీత వాయిద్యాలను కలిగి ఉంది.^[184] ఘనా కళాకారుడు కోఫీ ఘనాబా సృష్టించిన ఆఫ్రికను జాజ్ అత్యంత ప్రసిద్ధ శైలిగా గుర్తించబడింది.^[185] దాని ప్రారంభ లౌకిక సంగీతాన్ని హైలైఫు అని పిలుస్తారు.^[184] హైలైఫు 19 వ శతాబ్దం చివరిలో, 20 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో ఉద్భవించింది. పశ్చిమ ఆఫ్రికా అంతటా వ్యాపించింది.^[184] 1990 లలో హైలైఫు, ఆఫ్రో-రెగె, డాంసుహాలు, హిప్‌హాపు ప్రభావాలను కలుపుకొని యువత కొత్త సంగీత శైలిని సృష్టించింది.^[184] ఈ హైబ్రిడును హిప్ లైఫు అని పిలుస్తారు.^[184] "ఆఫ్రో రూట్సు" గాయకుడు, కార్యకర్త పాటల రచయిత రాకీ దావుని, ఆర్ అండు బి, సౌల్ సింగరు, రియాను బెన్సను, సర్కోడీ వంటి ఘనా కళాకారులు అంతర్జాతీయ విజయాన్ని సాధించారు.^[186][187] 2015 డిసెంబరులో రాకీ దవుని తన 6 వ స్టూడియో ఆల్బం కొరకు " బ్రాంచెసు ఆఫ్ ది సేం ట్రీ " పేరుపెట్టబడింది.^[188] పేరుతో 2015 మార్చి 31 మార్చి 31 న విడుదలైన ఉత్తమ రెగే ఆల్బం విభాగానికి గ్రామీ అవార్డుకు గ్రామీ అవార్డుకు ఎంపికైన మొదటి ఘనా సంగీతకారుడు అయ్యాడు.

ఘనా నృత్యం దాని సంగీతం వలె వైవిధ్యమైనది. వివిధ సందర్భాలలో సాంప్రదాయ నృత్యాలు, విభిన్న నృత్యాలు భాగంగా ఉన్నాయి. ^[189] ఘనా వేడుకలలో ఘనా నృత్యాలు భాగంగా ఉన్నాయి. ఈ నృత్యాలలో అడోవా, క్పాన్లోగో, అజోంటో, క్లామా, బమయ ప్రాధాన్యత కలిగి ఉన్నాయి.^[189]

చలన చిత్రాలు

Popular actor of Ghanaian ancestry, Van Vicker, and international actors Boris Kodjoe and Idris Elba

ఘనాలో అభివృద్ధి చెందుతున్న చిత్ర పరిశ్రమ ఉంది. 1948 లో గోల్డు కోస్టు ఫిల్ము యూనిటు ఇన్ఫర్మేషను సర్వీసెసు విభాగం స్థాపించబడడంతో చిత్రపరిశ్ర అభివృద్ధి మొదలైంది.^[190] ఘనాలో నిర్మించబడిన చలనచిత్రాలు అంతర్జాతీయంగా గుర్తింపు పొందాయి. 1970 లో మొదటిసారిగా ఐ టోల్డు యు సో అంతర్జాతీయ గుర్తింపు పొందింది. ది న్యూయార్కు టైమ్సు గొప్ప సమీక్షలను అందించింది.^[191] దీని తరువాత 1973 ఘనా, ఇటాలియను ప్రొడక్షను ది ఆఫ్రికన్ డీల్ ( "కాంట్రాటో కార్నలే" అని కూడా అంటారు) బహమియను అమెరికన్ నటుడు కాల్విన్ లోక్‌హార్ట్ నటించాడు. అని కూడా పిలుస్తారు.^[192] 1983 కుకురంటుమి: ది రోడు టు అక్ర, కింగు అంపావి దర్శకత్వం వహించిన ఘనా, జర్మనీ ఉత్పత్తి, దీనిని ప్రముఖ అమెరికన్ చలన చిత్ర విమర్శకుడు విన్సెంటు కాన్బీ రాశారు.^[193] 1987 లో, వెర్నర్ హెర్జోగ్ దర్శకత్వం వహించిన మరొక ఘనా, జర్మన్ నిర్మాణమైన కోబ్రా వెర్డే అంతర్జాతీయ ప్రశంసలను అందుకుంది 1988 లో హెరిటేజి ఆఫ్రికా 12 కి పైగా చలనచిత్ర అవార్డులను గెలుచుకుంది.

ఇటీవలి కాలంలో ఘనా, నైజీరియా సిబ్బంది తారాగణం మధ్య సహకారంతో అనేక నిర్మాణాలు జరిగాయి. అనేక ఘనా సినిమాలు నాలీవుడు చలనచిత్రాలుగా నైజీరియా చిత్ర పరిశ్రమతో కలిసి నిర్మించబడ్డాయి. వీటిని కొందరు నైజీరియా విక్రయదారులు పంపిణీ చేస్తున్నారు. అలాగే నైజీరియా చిత్రనిర్మాతలు తరచుగా ఘనా నటులు, నటీమణులను వారి సినిమాలలో నటించడానికి అవకాశం ఇచ్చారు. ఘనా చిత్రనిర్మాతలు నైజీరియా నటులు, నటీమణులకు అవకాశం ఇచ్చారు. నాడియా బుయారి, వైవోన్నే నెల్సను, లిడియా ఫోర్సను, జాకీ అప్పయ్య వంటి నటీమణులు, వాను విక్కరు, మాజిదు మిచెలు ఇద్దరూ ఘనా ప్రసిద్ధ నటులు అనేక నైజీరియా సినిమాలలో నటించారు. ఈ సహకారాల ఫలితంగా పాశ్చాత్య ప్రేక్షకులను తరచుగా ఘనా సినిమాలను నాలీవుడు చిత్రాలుగా అయోమయంలో పడి అమ్మకాలను ఒకటిగా గణిస్తారు. అయినప్పటికీ అవి రెండు స్వతంత్ర పరిశ్రమలు, ఇవి కొన్నిసార్లు నాలీవుడును పంచుకుంటాయి. 2009 లో బాలీవుడు తరువాత ప్రపంచంలో రెండవ అతిపెద్ద చిత్ర పరిశ్రమగా నాలీవుడును యునెస్కో అభివర్ణించింది.^[194]

మాధ్యమం

Ghana mass media, news and information provided by television.

ఘనా మాధ్యమం ఆఫ్రికాలో అత్యంత స్వేచ్ఛాయుతమైనదిగా భావించబడుతుంది. 1992 ఘనా రాజ్యాంగంలోని 12 వ అధ్యాయం పత్రికా స్వేచ్ఛకు, మాధ్యమం స్వాతంత్ర్యానికి హామీ ఇస్తుంది. అయితే 2 వ అధ్యాయం సెన్సారుషిప్పును నిషేధిస్తుంది.^[195] స్వాతంత్య్రానంతరం ప్రభుత్వం, మాధ్యమం మద్య సంబంధాలు తరచూ ఉద్రిక్తతలు కలిగి ఉన్నాయి. సైనిక ప్రభుత్వాల సమయంలో ప్రైవేటు మాధ్యమాలు మూసివేయబడ్డాయి. ప్రభుత్వం మీద విమర్శలను నిరోధించే కఠినమైన మాధ్యమ చట్టాలు ఉన్నాయి.^[196]

1992 లో పత్రికా స్వేచ్ఛ పునరుద్ధరించబడింది. 2000 లో " జాన్ అగ్యేకుం కుఫూరు " ఎన్నిక తరువాత ప్రైవేటు మాధ్యమం, ప్రభుత్వాల మధ్య ఉద్రిక్తతలు తగ్గాయి. కుఫూరు పత్రికా స్వేచ్ఛకు మద్దతు ఇచ్చాడు. అపవాదు చట్టాన్ని రద్దు చేశాడు. అయినప్పటికీ మాధ్యమం బాధ్యతాయుతంగా వ్యవహరించాల్సి వచ్చింది.^[197] ఘనా మాధ్యమం ఆఫ్రికాలో "అత్యంత స్వేచ్ఛాయుతమైన మాధ్యమాలలో ఒకటి"గా వర్ణించబడింది. దీని మీద తక్కువ పరిమితులతో పనిచేస్తుంది. ప్రైవేటు ప్రెసు తరచుగా ప్రభుత్వ విధానం మీద విమర్శలు చేస్తుంది.^[198]

క్రీడలు

Black Stars, the Ghana national football team.

అసోసియేషను ఫుట్‌బాలు (లేదా సాకరు) ఘనాలో ఎక్కువగా చూసే క్రీడగా ఉంది. జాతీయ పురుషుల ఫుట్‌బాలు జట్టును బ్లాకు స్టార్సు అని పిలుస్తారు. అండరు -20 జట్టును బ్లాకు శాటిలైట్సు అని పిలుస్తారు.^[199] ఘనా ఆఫ్రికన్ కప్ ఆఫ్ నేషంసును నాలుగుసార్లు, ఫిఫా అండరు -20 ప్రపంచ కప్పును ఒకసారి గెలుచుకుంది. 2006 నాటి వరుసగా మూడు ఫిఫా ప్రపంచ కప్పులలో పాల్గొంది.^[199] 2010 లో ఘనా ఫిఫా ప్రపంచ కప్పులో (1990 లో కామెరూను, 2002 లో సెనెగలు తరువాత) ప్రపంచ కప్పు క్వార్టరు-ఫైనలు దశకు చేరుకుని క్వార్టరు ఫైనలుకు చేరుకున్న మూడవ ఆఫ్రికా దేశంగా నిలిచింది.^[200] బ్లాకు శాటిలైట్సు అని పిలువబడే ఘనా జాతీయ అండరు -20 ఫుట్‌బాలు జట్టును ఘనా జాతీయ ఫుట్‌బాలు జట్టుకు ఫీడరు జట్టుగా పరిగణిస్తారు. ఫిఫా U-20 ప్రపంచ కప్పు ఛాంపియన్లుగా,^[199] 1993 - 2001 లో రెండుసార్లు రన్నర్లుగా నిలిచిన ఆఫ్రికా ఖండంలోని మొదటి ఏకైక దేశంగా ఘనా ప్రత్యేకత సంతరించికుంది. బ్లాకు స్టార్లెట్సు అని పిలువబడే ఘనా జాతీయ U-17 ఫుట్‌బాల్ జట్టు 1991 - 1995 లో రెండుసార్లు ఫిఫా U-17 ప్రపంచ కప్పు ఛాంపియన్లు, 1993 - 1997 లో రెండుసార్లు రన్నరపు సాధించారు.^[201]

బ్లాక్ స్టార్స్ గోల్ వేడుక

అసంటే కోటోకో ఎస్సి, అక్ర హార్ట్సు, ఘనాయన్ ఫుట్‌బాలు జట్లు ఆఫ్రికా ఖండంలోని 5 వ, 9 వ ఉత్తమ ఫుట్‌బాలు జట్లుగా గుర్తించబడుతున్నాయి. ఇవి మొత్తం ఐదు ఆఫ్రికా కాంటినెంటలు అసోసియేషను ఫుట్‌బాలు, కాన్ఫెడరేషను ఆఫ్ ఆఫ్రికన్ ఫుట్‌బాల్ ట్రోఫీలను గెలుచుకున్నాయి; ఘనాయన్ ఫుట్‌బాల్ క్లబ్ అసంటే కొటోకో ఎస్సీ 1970, 1983 లో రెండుసార్లు సి.ఎ.ఎఫ్. ఛాంపియన్సు లీగు విజేతగా, ఐదుసార్లు సి.ఎ.ఎఫ్. ఛాంపియన్సు లీగు రన్నరుగా ఉంది. ఘనాయన్ ఫుట్‌బాలు క్లబ్ అక్ర హార్ట్సు ఆఫ్ ఓక్ ఎస్.సి.కి 2000 సి.ఎ.ఎఫ్ ఛాంపియన్సు లీగు విజేతగా, రెండు- సి.ఎ.ఎఫ్. ఛాంపియన్స్ లీగ్ రన్నరుగా (2001 సి.ఎ.ఎఫ్. సూపర్ కప్ ఛాంపియన్స్, 2004 సి.ఎ.ఎఫ్. కాన్ఫెడరేషను కప్పు ఛాంపియన్సు) ఉంది.^[202] ఇంటర్నేషనలు ఫెడరేషను ఆఫ్ ఫుట్‌బాలు హిస్టరీ అండు స్టాటిస్టిక్సు అసంటే కోటోకో ఎస్సీని 20 వ శతాబ్దపు ఆఫ్రికన్ క్లబ్బుగా పట్టాభిషేకం చేసింది.^[202] ఘనాలో అనేక క్లబ్బు ఫుట్‌బాలు జట్లు ఘనా ప్రీమియర్ లీగు, డివిజన్ వన్ లీగులో పాల్గొంటూ ఉన్నాయి. రెండూ ఘనా ఫుట్‌బాల్ అసోసియేషన్ చేత నిర్వహించబడతాయి.^[203]

2010 వింటరు ఒలింపిక్సు ప్రారంభోత్సవంలో ఘనా వింటరు స్పోర్ట్సు ఒలింపికు జట్టు

ఘనా 2010 లో వింటర్ ఒలింపిక్సులో తొలిసారి పోటీ పడింది. ఘనా 2010 వింటరు ఒలింపిక్సుకు అర్హత సాధించి 120–140 పాయింట్ల పరిధిలో 137.5 అంతర్జాతీయ స్కీ ఫెడరేషను పాయింట్లను సాధించింది.^[204] కెనడాలోని బ్రిటిష్ కొలంబియాలోని వాంకోవర్‌లో జరిగిన 2010 వింటర్ ఒలింపిక్సులో స్లాలొం స్కీయింగులో పాల్గొన్న ఘనా స్కైయరు, క్వామే న్క్రుమా-అచెయాంపాంగు ("మంచు చిరుత" అనే మారుపేరు ఉంది) వింటరు ఒలింపిక్సులో పాల్గొన్న మొట్టమొదటి ఘనాపౌరుడుగా గుర్తింపు పొందాడు.^[205][206]

ఈ పోటీలో పాల్గొన్న 102 దేశాలలో ఘనా 47 వ స్థానంలో నిలిచింది. వీరిలో 54 ఆల్పైను స్కీయింగు స్లాలొంలో పాల్గొన్నారు.^[207][208] క్వామే న్క్రుమా-అచెయాంపాంగు అంతర్జాతీయ స్కీయింగు సర్క్యూట్లో తన ప్రతిభ నిరూపించుకుని ఆఫ్రికన్ నల్లజాతి స్కీయర్లలో ద్వితీయస్థానంలో నిలిచాడు.^[209]

ఘనా క్రీడాకారులు సమ్మరు ఒలింపిక్సులో 13 ప్రదర్శనలలో మొత్తం నాలుగు ఒలింపిక్సు పతకాలు, బాక్సింగులో 3 సాధించారు. అసోసియేషను ఫుట్‌బాలలులో కాంస్య పతకాన్ని గెలుచుకున్నారు. తద్వారా ఆఫ్రికా ఖండంలో అసోసియేషను ఫుట్‌బాలులో పతకం సాధించిన మొదటి దేశంగా అవతరించింది.^[210]

అజుమా నెల్సను మూడుసార్లు ప్రపంచ ఛాంపియనుషిపు సాధించాడు. ఆఫ్రికా గొప్ప బాక్సరుగా పరిగణించబడుతున్న అనేక ప్రపంచ స్థాయి బాక్సర్లను కూడా దేశం ఉత్పత్తి చేసింది.^[211][212] నానా యా కొనాడు,^[212] ఇకే క్వార్టీ,^[212] జాషువా క్లాటీ మూడుసార్లు ప్రపంచ ఛాంపియను సాధించారు.^[212]

కామెరూనులోని యౌండేలో జరిగిన ఆఫ్రికా ఉమెను కప్ ఆఫ్ నేషన్సు 2016 ఎడిషనులో ఘనా మహిళల ఫుట్‌బాలు జట్టు కాంస్యం గెలుచుకుంది. ఈ జట్టు దక్షిణాఫ్రికాను 1–0తో ఓడించింది.^[213] ఘనా " 2023 ఆఫ్రికా గేంసు "కు అక్రాలో ఆతిథ్యం ఇవ్వాలని నిర్ణయించబడింది.

సంస్కృతి వారసత్వం , నిర్మాణకళ

Ghanaian postmodern architecture

Accra, 2019

ఘనా సాంప్రదాయ నిర్మాణంలో రెండు రకాలు ఉన్నాయి: ఒక సాధారణ ప్రాకారాలు, ఆవరణలు ఉన్న భవనాల శ్రేణి, గడ్డి పైకప్పుతో సాంప్రదాయ గుడిసెలు.^[214] ఘనా ఉత్తర ప్రాంతాలలో (ఉత్తర, ఎగువ తూర్పు, ఎగువ పశ్చిమ ప్రాంతాలు) గడ్డి పైకప్పుతో నిర్మించబడిన గుండ్రని గుడిసెలు ఉన్నాయి. దక్షిణ ప్రాంతాలలో భవనాల శ్రేణులు ఉన్నాయి (అశాంతి, బ్రాంగ్-అహాఫో, మధ్య, తూర్పు, గ్రేటర్ అక్ర, పశ్చిమ ప్రాంతాలు).^[214]

దక్షిణ ప్రాంతాలలో ప్రధానంగా ఘనా పోస్టు మోడరను ఆర్కిటెక్చరు, హైటెకు ఆర్కిటెక్చరు భవనాలు ఘనా ఉన్నాయి. ఘనాలో నిర్మించిన ముప్పైకి పైగా కోటలు కోటల ఘనా వారసత్వభవనాలుగా గుర్తించబడుతున్నాయి. ఈ కోటలలో ఫోర్టు విలియం, ఫోర్టు ఆమ్స్టర్డాం ఉన్నాయి. ఘనాలో కోటల లోపల రెండు మ్యూజియాలు ఉన్నాయి.^[215] మిలిటరీ మ్యూజియం, నేషనలు మ్యూజియం తాత్కాలిక ప్రదర్శనలను నిర్వహిస్తాయి.^[215]

ఘనాలో నిర్దిష్ట ఘనా ప్రాంతాలకు చెందిన మ్యూజియాలు ఉన్నాయి. ఘనాలోని వారి స్వంత భౌగోళిక ప్రాంతం సంప్రదాయాలు, చరిత్ర గురించిన సమాచారాన్ని అందించే మ్యూజియాలు చాలా ఉన్నాయి.^[215] కేపు కోస్టు కాజిలు మ్యూజియం, సెయింటు జార్జెసు కాజిలు (ఎల్మినా కాజలు) మ్యూజియం గైడెడు టూర్లను అందిస్తున్నాయి. సైన్సు అండు టెక్నాలజీ మ్యూజియం తన సందర్శకులను శాస్త్రీయ, సాంకేతిక ఆసక్తి గల వస్తువుల ప్రదర్శనల ద్వారా ఘనా శాస్త్రీయ అభివృద్ధి డొమైనును పరిశీలించే సౌకర్యాలను అందిస్తుంది.^[215]

వెలుపలి లింకులు

1. "The World Factbook". Archived from the original on 2020-08-30. Retrieved 2009-03-27.
2. "Ghana". International Monetary Fund. Retrieved 2008-10-09.
3. Jackson, John G. Introduction to African Civilizations, 2001. Page 201.
4. Peter N. Stearns and William Leonard Langer. The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Chronologically Arranged, 2001. Page 1050.
5. "Asante Kingdom". Afrika-Studiecentrum, Leiden. Archived from the original on 12 జూలై 2014. Retrieved 8 జూన్ 2014.
6. Video: A New Nation: Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07 (1957). Universal Newsreel. 1957. Archived from the original on 28 జనవరి 2013. Retrieved 20 ఫిబ్రవరి 2012.
7. "First For Sub-Saharan Africa". BBC. Archived from the original on 1 నవంబరు 2011. Retrieved 29 ఫిబ్రవరి 2012.
8. "Exploring Africa – Decolonization". exploringafrica.matrix.msu.edu. Archived from the original on 2 June 2013. Retrieved 29 February 2012.
9. "Ghana Population (2019) – Worldometers". www.worldometers.info (in ఇంగ్లీష్). Archived from the original on 17 సెప్టెంబరు 2018. Retrieved 15 జనవరి 2019.
10. "2020 Population Projection by Sex, 2010–2020". Ghana Statistical Service. Archived from the original on 24 April 2018. Retrieved 2 May 2018.
11. "2010 Population & Housing Census: National Analytical Report" (PDF). Ghana Statistical Service. 2013. p. 63. Archived from the original (PDF) on 12 జూలై 2018. Retrieved 23 జనవరి 2014.
12. CIA World FactBook. "Ghana". CIA World FactBook. CIA World FactBook. Archived from the original on 15 నవంబరు 2013. Retrieved 20 మే 2016.
13. Kacowicz, Arie M. (1998). Zones of Peace in the Third World: South America and West Africa. SUNY Press. p. 144. ISBN 978-0-7914-3957-9.
14. "Ghana-US relations". United States Department of State. 13 February 2013. Archived from the original on 5 April 2013. Retrieved 1 June 2013.
15. "Etymology of Ghana". Douglas Harper. Archived from the original on 4 నవంబరు 2012. Retrieved 12 మే 2012.
16. Levtzion, Nehemia (1973). Ancient Ghana and Mali. New York: Methuen & Co Ltd. p. 3. ISBN 978-0841904316.
17. Title: Africa a Voyage of Discovery with Basil Davidson, Language: English Type: Documentary Year: 1984 Length: 114 min.
18. "Pre-Colonial Period". Ghanaweb.com. Archived from the original on 23 నవంబరు 2010. Retrieved 13 డిసెంబరు 2010.
19. "Pre-European Mining at Ashanti, Ghana" (PDF) (PDF). Pdmhs.com. October 1996. Archived from the original (PDF) on 22 November 2014. Retrieved 24 January 2015.
20. Tvedten, Ige; Hersoug, Bjørn (1992). Fishing for Development: Small Scale Fisheries in Africa. Nordic Africa Institute. pp. 60–. ISBN 978-91-7106-327-4. Archived from the original on 12 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 27 జూన్ 2015.
21. The Techiman-Bono of Ghana: an ethnography of an Akan society Kendall/Hunt Pub. Co., 1975
22. "A Short History of Ashanti Gold Weights". Rubens.anu.edu.au. Archived from the original on 2 సెప్టెంబరు 2013. Retrieved 24 జనవరి 2015.
23. Jessica W (15 నవంబరు 2011). "Invasion of the Peoples of the North". GhanaNation. Archived from the original on 8 జూలై 2014. Retrieved 22 జూన్ 2014.
24. Curtis M. (19 November 2011). "Ghana Articles: Dagomba". GhanaNation.com. Archived from the original on 19 October 2014. Retrieved 22 August 2014.
25. "Dagomba: Background". BristolDrumming. Archived from the original on 14 July 2014.
26. "Mamprusi". Sim.org. Archived from the original on 14 July 2014. Retrieved 22 June 2014.
27. "History of the Ashanti People". Modern Ghana. Archived from the original on 31 జూలై 2013. Retrieved 9 మే 2013.
28. "History of Ghana". TonyX. Archived from the original on 1 May 2013. Retrieved 20 May 2012.
29. Levy, Patricia; Wong, Winnie (2010). Ghana. Marshall Cavendish. p. 24. ISBN 978-0-7614-4847-1.
30. "History of Ghana". ghanaweb.com. Archived from the original on 15 డిసెంబరు 2010. Retrieved 10 జనవరి 2011.
31. Emmer, Pieter C. (2018). The Dutch in the Atlantic Economy, 1580–1880: Trade, Slavery, and Emancipation (Variorum Collected Studies). Variorum Collected Studies (Book 614) (1st ed.). Abingdon-on-Thames: Routledge. p. 17. ISBN 978-0860786979.
32. "Bush Praises Strong Leadership of Ghanaian President Kufuor". iipdigital.usembassy.gov. 15 సెప్టెంబరు 2008. Archived from the original on 12 మే 2014. Retrieved 26 జూన్ 2010.
33. MacLean, Iain (2001) Rational Choice and British Politics: An Analysis of Rhetoric and Manipulation from Peel to Blair, p. 76, ISBN 0-19-829529-4.
34. Puri, Jyoti (2008). Encountering Nationalism. Wiley. pp. 76–. ISBN 978-0-470-77672-8. Archived from the original on 15 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 27 జూన్ 2015.
35. Chronology of world history: a calendar of principal events from 3000 BC to AD 1973, Part 1973, Rowman & Littlefield, 1975, ISBN 0-87471-765-5.
36. Ashanti Kingdom, Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2009, Archived 31 October 2009.
37. Gocking, Roger (2005). The History of Ghana. Greenwood Publishing Group. pp. 92–. ISBN 978-0-313-31894-8. Archived from the original on 15 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 27 జూన్ 2015.
38. "5 Things To Know About Ghana's Independence Day". Africa.com. Archived from the original on 10 జూలై 2018. Retrieved 10 జూలై 2018.
39. Oquaye, Mike (10 జనవరి 2018). "What is Republic Day in Ghana?". GhanaWeb (in ఇంగ్లీష్). Archived from the original on 29 జూన్ 2018. Retrieved 29 జూన్ 2018.
40. "Ghana: Problems and Progress" (PDF). Archived from the original (PDF) on 28 ఏప్రిల్ 2018. Retrieved 27 ఏప్రిల్ 2018.
41. Williams, Justin (2015). "The 'Rawlings Revolution' and Rediscovery of the African Diaspora in Ghana (1983–2015)". African Studies. 74 (3): 366–387. doi:10.1080/00020184.2015.1015313.
42. "Ghana flag and description". worldatlas.com. Archived from the original on 24 December 2012. Retrieved 24 June 2013.</ref దీనిని థియోడోసియా సలోం ఒకోహ్ రూపొందించాడు. ఎరుపు స్వాతంత్య్రం పోరాటంలో చిందించిన రక్తాన్ని సూచిస్తుంది, బంగారం ఘనా పారిశ్రామిక ఖనిజాల సంపదను సూచిస్తుంది, ఆకుపచ్చ ఘనా గొప్ప గడ్డి భూములను సూచిస్తుంది, నల్ల నక్షత్రం ఘనా ప్రజల చిహ్నం, ఆఫ్రికన్ విముక్తి సూచిస్తుంది.<ref>"Ghana Flag". Ghanaweb.com. Archived from the original on 22 సెప్టెంబరు 2010. Retrieved 26 జూన్ 2010.
43. "Of Nkrumah's Political Ideologies: Communism, Socialism, Nkrumaism". Ghana Web. 20 సెప్టెంబరు 2006. Archived from the original on 25 జూలై 2015. Retrieved 9 జూన్ 2015.
44. "When it was made a Holiday". Modern Ghana. 22 సెప్టెంబరు 2012. Archived from the original on 25 సెప్టెంబరు 2013. Retrieved 9 మే 2014.
45. "The political and social thought of Kwame Nkrumah" (PDF). Libyadiary. 2011. Archived (PDF) from the original on 29 ఏప్రిల్ 2014. Retrieved 28 ఏప్రిల్ 2014.
46. David, Owusu-Ansah (1994). A Country Study: Ghana. La Verle Berry.
47. "Ghana: Flight Lieutenant Jerry John Rawlings (J.J Rawlings)". Africa Confidential. Archived from the original on 29 అక్టోబరు 2013. Retrieved 1 జూన్ 2013.
48. "Rawlings: The legacy". BBC News. 1 డిసెంబరు 2000. Archived from the original on 28 ఆగస్టు 2017. Retrieved 1 జూన్ 2013.
49. "Elections in Ghana". Africanelections.tripod.com. Archived from the original on 30 మే 2012. Retrieved 1 జూన్ 2013.
50. Kokutse, Francis (3 జనవరి 2009). "Opposition leader wins presidency in Ghana". USA Today. Associated Press. Archived from the original on 9 డిసెంబరు 2012. Retrieved 9 మే 2014.
51. "Atta Mills dies". The New York Times. 25 జూలై 2012. Archived from the original on 9 జూలై 2014. Retrieved 9 మే 2014.
52. "Ghanaian President John Dramani Mahama sworn in". Sina Corp. 7 జనవరి 2013. Archived from the original on 5 అక్టోబరు 2013. Retrieved 30 జూలై 2013.
53. "What the world media is saying about Ghana's 2016 elections - YEN.COM.GH". yen.com.gh. 7 December 2016. Archived from the original on 8 డిసెంబరు 2016. Retrieved 7 December 2016.
54. "2016 Presidential Results". Ghana Electoral Commission. Ghana Electoral Commission. Archived from the original on 19 May 2017. Retrieved 18 March 2017.
55. "Ghana: Geography Physical". photius.com. Archived from the original on 21 సెప్టెంబరు 2013. Retrieved 24 జూన్ 2013., "Ghana: Location and Size". photius.com. Archived from the original on 21 సెప్టెంబరు 2013. Retrieved 24 జూన్ 2013.
56. "Ghana low plains". photius.com. Archived from the original on 21 సెప్టెంబరు 2013. Retrieved 24 జూన్ 2013.
57. "Ghana Travel Weather Averages (Weatherbase)". Archived from the original on 30 అక్టోబరు 2017. Retrieved 1 జూన్ 2013.
58. "Is Ghana the next African economic tiger?". standardmedia.co.ke. 4 September 2012. Archived from the original on 3 April 2015. Retrieved 5 September 2013.
59. "BoG introduce Chinese Yuan onto the FX market". Bank of Ghana. 2013. Archived from the original on 26 September 2013. Retrieved 22 September 2013.
60. Sy, Temesgen Deressa and Amadou. "Ghana's Request for IMF Assistance". Archived from the original on 13 జూన్ 2018. Retrieved 13 జూన్ 2018.
61. Xinshen Diao. Economic Importance of Agriculture for Sustainable Development and Poverty Reduction: Findings from a Case Study of Ghana (PDF). Global Forum on Agriculture 29–30 November 2010 – Policies for Agricultural Development, Poverty Reduction and Food Security. Paris. Archived (PDF) from the original on 18 జూన్ 2018. Retrieved 13 జూన్ 2018.
62. "Ghana – Gross Domestic Product" (PDF). statsghana.gov.gh. Archived from the original (PDF) on 17 ఏప్రిల్ 2012. Retrieved 13 జూన్ 2012.
63. "A new era of transformation in Ghana" (PDF). ifpri.org. Archived from the original (PDF) on 9 April 2012. Retrieved 16 February 2012.^: 12
64. "New fuel for faster development". worldfolio.co.uk. Archived from the original on 24 జూన్ 2013. Retrieved 31 మే 2013.
65. "Ghana Market Update" (PDF). Intercontinental Bank. Archived from the original (PDF) on 4 July 2012. Retrieved 26 March 2012.^: 13
66. "Top-Performing African Stock Markets in 2013". africastrictlybusiness.com. 2013. Archived from the original on 21 మార్చి 2014. Retrieved 20 జూలై 2014.
67. "Is Ghana Entering A Sweet, Golden Era?". African Business. Archived from the original on 18 జూలై 2014. Retrieved 10 మే 2014.
68. Jedwab, Rémi; Moradi, Alexander (2012). "Revolutionizing Transport: Modern Infrastructure, Agriculture and Development in Ghana". London School of Economics. Archived from the original on 10 మే 2013. Retrieved 15 జూన్ 2013. Two railway lines were built between 1901 and 1923 to connect the coast to mining areas and the large hinterland city of Kumasi. This unintendedly opened vast expanses of tropical forest to cocoa cultivation, allowing Ghana to become the world's largest producer. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
69. "Ghana will reclaim top spot in cocoa production -Prez Mahama". Daily Graphic. 5 November 2013. Archived from the original on 2 March 2014. Retrieved 16 May 2014.
70. "Report for Selected Countries and Subjects". IMF. Retrieved 29 February 2020.
71. Forrest, Paul (September 2011). Ghana Market Update (PDF). Intercontinental Bank. p. 13. Archived from the original (PDF) on 4 July 2012. Retrieved 26 March 2012. {{cite book}}: |work= ignored (help)
72. "Ghana's Jubilee oil field nears output plateau -operator". Reuters. Retrieved 31 May 2013.
73. "The Top 5 Countries for ICT4D in Africa". ictworks.org. Archived from the original on 14 జూన్ 2013. Retrieved 3 మే 2013.
74. "Five Countries to Watch". individual.troweprice.com. Archived from the original on 12 April 2013. Retrieved 27 April 2013.
75. "Africa". Aluworks.com. Archived from the original on 3 September 2011. Retrieved 26 June 2010.
76. Clark, Nancy L. "Petroleum Exploration". A Country Study: Ghana Archived 13 జూలై 2012 at Archive.today (La Verle Berry, editor). Library of Congress Federal Research Division (November 1994). This article incorporates text from this source, which is in the public domain. Lcweb2.loc.gov Archived 10 జూలై 2012 at Archive.today.
77. "Ghana leader: Oil reserves at 3B barrels". Yahoo News. 22 December 2007. Archived from the original on 26 December 2007. Retrieved 21 December 2010.
78. McLure, Jason. Ghana Oil Reserves to Be 5 billion barrels (790,000,000 మీ³) in 5 years as fields develop Archived 29 అక్టోబరు 2013 at the Wayback Machine. Bloomberg Television. 1 December 2010.
79. "Atuabo gas project to propel more growth". Daily Graphic. 13 May 2013. Archived from the original on 3 May 2014. Retrieved 27 October 2013.
80. "Ghana: Why Privatise Ghana Oil?". allafrica.com. Archived from the original on 29 సెప్టెంబరు 2013. Retrieved 22 సెప్టెంబరు 2013.
81. Brown, Dave (15 నవంబరు 2010). "Top 10 Gold Producers". Gold Investing News. Archived from the original on 26 ఫిబ్రవరి 2012. Retrieved 8 మార్చి 2012.
82. Ghana Mineral and Mining Sector Investment and Business Guide. 7 February 2007. ISBN 9781433017759. Retrieved 16 May 2014. {{cite book}}: |work= ignored (help)^{[permanent dead link]}
83. Ghana Mineral and Mining Sector Investment and Business Guide. International Business Publications. 2007. ISBN 978-1-4330-1775-9. Retrieved 24 June 2013. {{cite book}}: |work= ignored (help)
84. "Ghana Minerals and Mining Act". ghanalegal.com. Archived from the original on 21 అక్టోబరు 2013. Retrieved 16 మే 2014.
85. "Economic Update – Ghana: Private opportunities in real estate". oxfordbusinessgroup.com. 12 ఏప్రిల్ 2012. Archived from the original on 22 మే 2013. Retrieved 25 జూలై 2013.
86. "Real Estate Market in Ghana". orelghana.com. 23 July 2012. Archived from the original on 2 July 2013. Retrieved 25 July 2013.
87. "Property market faces brighter growth prospects". ghanabizmedia.com. Archived from the original on 13 జూలై 2013. Retrieved 25 జూలై 2013.
88. "What did Ghana export in 2014? – The Atlas of Economic Complexity". atlas.cid.harvard.edu. Archived from the original on 16 జూలై 2016. Retrieved 20 జూలై 2016.
89. "IE S'pore opens second Africa office in Ghana". business.asiaone.com. AsiaOne. 27 జూలై 2013. Archived from the original on 12 మే 2014. Retrieved 10 మే 2014.
90. "Annex 1: Political and Administrative System" (PDF). World Bank. Archived from the original (PDF) on 1 May 2012. Retrieved 29 December 2011.
91. "Republic of Ghana Country Strategy Paper 2012–2016" (PDF). afdb.org. Archived (PDF) from the original on 28 ఫిబ్రవరి 2013. Retrieved 31 మే 2013.^: 12–40
92. "Port of Takoradi". Ghana Ports & Harbours Authority. Archived from the original on 28 February 2014. Retrieved 1 January 2012.
93. "Port of Tema". Ghana Ports & Harbours Authority. Archived from the original on 28 February 2014. Retrieved 1 January 2012.
94. "I've been named 'Mr Dumsor' in Ghana – Prez Mahama tells Ghanaians in Germany – See more at". Graphic Online. Graphic Communications Group Ltd (GCGL). 21 జనవరి 2015. Archived from the original on 24 ఏప్రిల్ 2015. Retrieved 2 మార్చి 2015.
95. Agbenyega, E. (10 ఏప్రిల్ 2014). "Ghana's power crisis: What about renewable energy?". graphic.com.gh. Archived from the original on 1 జూలై 2015. Retrieved 8 ఫిబ్రవరి 2015.
96. "Ghana's Jubilee oil field nears output plateau". Reuters. 23 April 2013. Archived from the original on 6 April 2015. Retrieved 30 May 2015.
97. "Corruption Perceptions Index 2013". Transparency International. Archived from the original on 2 ఫిబ్రవరి 2014. Retrieved 24 జనవరి 2014.
98. "Ghana Loses $4b Annually To Corruption". businessguideghana.com. Archived from the original on 4 డిసెంబరు 2013. Retrieved 3 డిసెంబరు 2013.
99. "Impeach Mahama over GYEEDA, SUBAH scandals – Group". vibeghana.com. 30 అక్టోబరు 2013. Archived from the original on 12 డిసెంబరు 2013. Retrieved 3 డిసెంబరు 2013.
100. "Mahama more committed to fighting corruption than any past president – Apaak". My Joy Online. Archived from the original on 19 జనవరి 2014. Retrieved 24 జనవరి 2014.
101. "Mahama committed to fighting corruption – Mornah". GhanaWeb. Archived from the original on 1 ఫిబ్రవరి 2014. Retrieved 24 జనవరి 2014.
102. "Mahama Fighting Corruption? NO ACTION ON ¢8BN MAPUTO SCANDAL-Over Three Years After Damning Report of malfeasance". New Statesman. Archived from the original on 26 జనవరి 2014. Retrieved 24 జనవరి 2014.
103. Lily Kuo (4 April 2016). "Africa loses more money to illicit financial flows than it receives in foreign aid". Quartz. Archived from the original on 17 April 2016. Retrieved 24 April 2016.
104. "Science & Technology". Ghanaweb. 24 జూన్ 2015. Archived from the original on 23 జూన్ 2016. Retrieved 24 జూన్ 2016.
105. "Africa's journey to space begins on the ground". BBC News. United Kingdom. 2012. Archived from the original on 13 జూన్ 2013. Retrieved 24 జూన్ 2013.
106. "Ghana's Home-Grown Space Program Takes Off". United States: Voice of America. 2013. Retrieved 24 June 2013.
107. Ghana's Home-Grown Space Program Takes Off, Voice of America, 2013, retrieved 24 June 2013
108. K. D. MEREKU, I. Yidana, W. H. K. HORDZI, I. Tete-Mensah; Williams, J. B. (2009). Pedagogical Integration of ICT: Ghana Report. Archived 8 ఆగస్టు 2014 at the Wayback Machine
109. "The Cyber Index – International Security Trends and Realities" (PDF). unidir.org. 2013. pp. 63–64. Archived (PDF) from the original on 10 జూన్ 2014. Retrieved 22 జూలై 2014.
110. "Cyber crime:Ghana 2nd in Africa, 7th in the world". GhanaWeb. 1 ఆగస్టు 2013. Archived from the original on 31 జనవరి 2018. Retrieved 13 జూలై 2017.
111. "Basic Education Curriculum". Ghana Education Service. Archived from the original on 25 May 2014. Retrieved 6 June 2014.
112. "Basic curriculum Education: The junior High Education". Ghana Education Service. Archived from the original on 5 June 2014. Retrieved 6 June 2014.
113. West African Examinations Council(corporate site: Ghana). "BECE". Archived from the original on 19 May 2014. Retrieved 6 June 2014.
114. NUFFIC 2013, p. 7.
115. "Vocational Education in Ghana". UNESCO-UNEVOC. జూలై 2012. Archived from the original on 23 మే 2014. Retrieved 23 మే 2014.
116. NUFFIC 2013, p. 9.
117. Atuahene, Ansah (23 July 2013). "A Descriptive Assessment of Higher Education Access, Participation, Equity, and Disparity in Ghana". SageOpen. p. 2. Archived from the original on 16 మే 2014. Retrieved 23 May 2014.
118. "A Brief History of the Ghanaian Educational System". TobeWorldwide.org. Archived from the original on 9 August 2011.
119. NUFFIC 2013, pp. 4–5.
120. NUFFIC 2013, pp. 5.
121. "UNICEF – Basic Education and Gender Equality" (PDF). unicef.org. Archived (PDF) from the original on 3 ఆగస్టు 2012. Retrieved 1 ఏప్రిల్ 2012.
122. "Africa". The Globe and Mail. Toronto. Archived from the original on 7 నవంబరు 2012. Retrieved 26 జూన్ 2010.
123. "Ratio of girls to boys in primary and secondary education". World Bank. Archived from the original on 30 జూలై 2013. Retrieved 21 జూలై 2013.
124. "Plight of Foreign Students in Ghana". modernghana.com. 2 నవంబరు 2013. Archived from the original on 13 ఆగస్టు 2014. Retrieved 10 మే 2014.
125. Nyarota, Geoffrey; Against the Grain; pp. 101–102.
126. "Free SHS Begins in September – Government of Ghana". www.ghana.gov.gh. Archived from the original on 16 డిసెంబరు 2018. Retrieved 16 డిసెంబరు 2018.
127. Thomas Koinzer; Rita Nikolai; Florian Waldow (2017). Private Schools and School Choice in Compulsory Education: Global Change and National Challenge. Springer. p. 143. ISBN 978-3-658-17104-9.
128. "Literacy rate, youth male (% of males ages 15–24)". World Bank. Archived from the original on 13 ఆగస్టు 2013. Retrieved 29 జూలై 2013.
129. "Literacy rate, youth female (% of females ages 15–24)". World Bank. Archived from the original on 2 సెప్టెంబరు 2013. Retrieved 29 జూలై 2013.
130. "Ghana Lauded for Free Primary School Program". Voice of America. 16 ఫిబ్రవరి 2012. Archived from the original on 6 జూన్ 2014. Retrieved 6 జూన్ 2014.
131. Education in Ghana Archived 28 ఫిబ్రవరి 2014 at the Wayback Machine. ghanaweb.com
132. "Country module Ghana" (PDF). Archived from the original (PDF) on 5 June 2012. Retrieved 18 May 2013.. nuffic.nl. What to know about the National Accreditation Board (NAB) Archived 2 అక్టోబరు 2013 at the Wayback Machine. National Accreditation Board – Ghana. Retrieved 27 April 2010.
133. "Ghana – 2010 Population and Housing Census" (PDF). Government of Ghana. 2010. Archived from the original (PDF) on 25 September 2013. Retrieved 1 June 2013.
134. "Le français, enjeu du XXI siècle (French)" (PDF). francophonie.org. Archived from the original (PDF) on 10 జనవరి 2011. Retrieved 17 డిసెంబరు 2010.
135. Ghana public universities Archived 30 మే 2014 at the Wayback Machine. National Accreditation Board – Ghana. Retrieved 2 January 2011.
136. "Ghana private tertiary institutions offering degree program". National Accreditation Board – Ghana. Archived from the original on 2 October 2013. Retrieved 2 January 2011.
137. "NYU Accra". NYU. Archived from the original on 1 జనవరి 2014. Retrieved 2 మార్చి 2014.
138. "University of Ghana". Ug.edu.gh. Archived from the original on 29 July 2012. Retrieved 26 June 2010.
139. "World Population Prospects: The 2017 Revision". ESA.UN.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved 10 September 2017.
140. Dickson, Kwamina B. (1969). A Historical Geography of Ghana. CUP Archive. pp. 23–. ISBN 978-0-521-07102-4. Archived from the original on 15 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 27 జూన్ 2015.
141. "Islam in Ghana – Report". Archived from the original on 19 అక్టోబరు 2013. Retrieved 12 ఆగస్టు 2013., "2010 Population and Housing Census" (PDF). Archived from the original (PDF) on 25 సెప్టెంబరు 2013. Retrieved 12 ఆగస్టు 2013.
142. "The World's Muslims: Unity and Diversity" (PDF). Pew Forum on Religious & Public life. 9 ఆగస్టు 2012. Archived from the original (PDF) on 24 అక్టోబరు 2012. Retrieved 2 జూన్ 2014.
143. "Ghana – population Archived 11 మే 2011 at the Wayback Machine". Library of Congress Country Studies.
144. "Language and Religion". Ghana Embassy. Archived from the original on 1 March 2017. Retrieved 8 January 2017. English is the official language of Ghana and is universally used in schools in addition to nine other local languages. The most widely spoken local languages are Dagbanli, Ewe, Ga and Twi.
145. "Ghana Population (LIVE)". Worldometers. Retrieved 22 June 2019.
146. "Health Nutrition and Population Statistics – DataBank". databank.worldbank.org. Archived from the original on 25 ఫిబ్రవరి 2018. Retrieved 13 జూన్ 2018.
147. "Ghana Owes no Apology to Anybody for Aliens Compliance Order". vibeghana.com. 14 ఏప్రిల్ 2013. Archived from the original on 27 సెప్టెంబరు 2013. Retrieved 31 జూలై 2013.
148. "The History of Ghana's 1969 Aliens Compliance Order". davidson.edu. 29 March 2012. Archived from the original on 17 September 2013. Retrieved 31 July 2013.
149. "Ghana deports thousands of illegal Chinese miners". Mail & Guardian. 16 జూలై 2013. Archived from the original on 12 మే 2014. Retrieved 9 మే 2014.
150. "Ghana deports thousands in crackdown on illegal Chinese goldminers". The Guardian. 15 జూలై 2013. Archived from the original on 12 మే 2014. Retrieved 9 మే 2014.
151. "The Bureau of Ghana Languages-BGL". Ghana Embassy Washington DC, USA. 2013. Archived from the original on 22 అక్టోబరు 2013. Retrieved 11 నవంబరు 2013.
152. Bernd Kortmann Walter de Gruyter, 2004 (2004). A handbook of varieties of English. 1. Phonology, Volume 2. Oxford University Press. ISBN 9783110175325. Retrieved 11 November 2013.{{cite book}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)
153. "The Bureau of Ghana Languages-BGL". National Commission on Culture. 2006. Archived from the original on 12 నవంబరు 2013. Retrieved 11 నవంబరు 2013.
154. "Study of Ghanaian Languages". africa.upenn.edu. Archived from the original on 12 నవంబరు 2013. Retrieved 6 నవంబరు 2013.
155. "Introduction To The Verbal and Multi-Verbalsystem of Akan" (PDF). ling.hf.ntnu.no. 2013. Archived from the original (PDF) on 7 April 2014. Retrieved 16 November 2013.
156. "Ghana – Jeux de la francophonie". www.jeux.francophonie.org. Archived from the original on 11 ఫిబ్రవరి 2018. Retrieved 10 ఫిబ్రవరి 2018.
157. "La Lettre Diplomatique – La revue des Relations internationales et diplomatiques depuis 1988 – La Francophonie et le Ghana". www.lalettrediplomatique.fr. Archived from the original on 11 ఫిబ్రవరి 2018. Retrieved 10 ఫిబ్రవరి 2018.
158. "Ghana". The World Factbook. Archived from the original on 15 నవంబరు 2013. Retrieved 15 మే 2007.
159. "Ghana: Demographic and Health Survey, 2014" (PDF). Ghana Statistical Service & Ghana Health Service. p. 32. Archived from the original (PDF) on 28 ఏప్రిల్ 2018. Retrieved 21 ఏప్రిల్ 2018.
160. "2010 Population & Housing Census: National Analytical Report" (PDF). Ghana Statistical Service. మే 2013. Archived from the original (PDF) on 12 జూలై 2018. Retrieved 23 జనవరి 2014.
161. "Fertility rate, total (births per woman), Ghana, 1960 - present". World Bank. Retrieved 22 June 2019.
162. UNICEF 2013 Archived 5 ఏప్రిల్ 2015 at the Wayback Machine, p. 27.
163. "Legislation To Address The Issue of Female Genital Mutilation (FGM)" (PDF). Archived (PDF) from the original on 15 ఫిబ్రవరి 2017. Retrieved 28 జూన్ 2017.
164. "Intentional homicide victims | Statistics and Data". dataunodc.un.org. Retrieved 2018-06-07.
165. "National Health Insurance Scheme (NHIS)". nhis.gov.gh. Archived from the original on 16 మే 2014. Retrieved 10 మే 2014.
166. "Ghana: National Health Insurance Scheme (NHIS)". jointlearningnetwork.org. Archived from the original on 12 మే 2014. Retrieved 10 మే 2014.
167. "Medical tourism is emerging market for Ghana". eturbonews.com. 5 August 2009. Archived from the original on 12 May 2014. Retrieved 10 May 2014.
168. Field Listing :: Life expectancy at birth Archived 28 మే 2014 at the Wayback Machine. Retrieved 24 June 2013.
169. Field Listing :: Infant mortality rate Archived 19 నవంబరు 2012 at the Wayback Machine.cia.gov. Retrieved 24 June 2013.
170. "Afro.who.int" (PDF). Afro.who.int. Archived from the original (PDF) on 11 January 2010. Retrieved 4 May 2014.
171. Field Listing :: Health expenditures Archived 26 మార్చి 2014 at the Wayback Machine. Retrieved 24 June 2013.
172. "These are the countries where I'm the least known" – Bill Gates visits Ghana". thejournal.ie. Archived from the original on 6 మార్చి 2014. Retrieved 10 మే 2014.
173. "Library publications". Archived from the original on 21 డిసెంబరు 2014. Retrieved 13 నవంబరు 2014.
174. Oumoupoo Bah (22 అక్టోబరు 2011). "Ghanaian cuisine, dokonu, banku, okra and soup". kadirecipes.com. Archived from the original on 21 జనవరి 2013. Retrieved 1 ఆగస్టు 2013.
175. "Ghana". Amadeus (in Spanish). Archived from the original on 23 ఫిబ్రవరి 2015. Retrieved 1 ఆగస్టు 2013.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
176. Appiah, Kwame Anthony (1993). In my father's house : Africa in the philosophy of culture (1.paperbackedition 1993. ed.). New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-506852-8.
177. "Ghanaian Kente Cloth". kentecloth.net. Archived from the original on 7 జూన్ 2014. Retrieved 6 జూన్ 2014.
178. "The Story Behind African Wax Print Cloth". Thewrendesign.com. 10 July 2008. Archived from the original on 25 September 2010. Retrieved 24 January 2015.
179. Erin Wilson (5 ఏప్రిల్ 2013). "Beyonce vs. Solange: Which Sister Wears Bold Prints Best". Fashionmagazine.com. Archived from the original on 16 డిసెంబరు 2014. Retrieved 24 జనవరి 2015.
180. ChiomaChinweoke (21 సెప్టెంబరు 2011). "African-Inspired Spring 2012 Collections Takes Over LFW & NYFW". munaluchibridal.com. Archived from the original on 16 డిసెంబరు 2014. Retrieved 24 జనవరి 2015.
181. Frankie Edozien (26 మే 2012). "African Style Goes Global, Despite Little Tangible Support From African Leaders". The New York Times. Archived from the original on 10 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 24 జనవరి 2015.
182. "Design: Gwen Stefani's L.A.M.B Spring 2011 Collection". Okayafrica.com. 3 August 2011. Archived from the original on 16 December 2014. Retrieved 24 January 2015.
183. "African Icons Show at NYFW: Ozwald Boateng". Africanprintinfashion.com. 10 సెప్టెంబరు 2012. Archived from the original on 16 డిసెంబరు 2014. Retrieved 24 జనవరి 2015.
184. "Ghana: From Highlife to Hiplife". worldmusic.net. Archived from the original on 7 జూన్ 2014. Retrieved 6 జూన్ 2014.
185. "Ghana: Kofi Ghanaba – Influential Drummer Who Emphasised the African Origins of Jazz". Ghanaian Chronicle. 12 ఫిబ్రవరి 2009. Archived from the original on 8 అక్టోబరు 2012. Retrieved 30 మే 2009.
186. "Rhian Benson's global soul sound". CNN. 1 మార్చి 2011. Archived from the original on 6 జూన్ 2014. Retrieved 6 జూన్ 2014.
187. "Sarkodie". ghanacelebrities.com. Archived from the original on 20 మే 2014. Retrieved 6 జూన్ 2014.
188. "Branches of the Same Tree album". iTunes. Archived from the original on 7 మార్చి 2016. Retrieved 16 మార్చి 2016.
189. "Dance, Ghana" (PDF). Temple. Archived from the original (PDF) on 26 డిసెంబరు 2011. Retrieved 6 జూన్ 2014.
190. "Gold Coast Film Unit". Colonialfilm.org.uk. Archived from the original on 17 నవంబరు 2014. Retrieved 2 ఏప్రిల్ 2014.
191. ఇంటర్నెట్ మూవీ డేటాబేసు లో I Told You So
192. "The African Deal (1973)". Internet Movie Database. Archived from the original on 26 ఫిబ్రవరి 2014. Retrieved 2 ఏప్రిల్ 2014.
193. "Kukurantumi The Road To Accra (1983)". The New York Times. 1 ఏప్రిల్ 1984. Archived from the original on 10 ఏప్రిల్ 2014. Retrieved 2 ఏప్రిల్ 2014.
194. Clayton, Jonathan (3 April 2010). "Nollywood success puts Nigeria's film industry in regional spotlight". The Times. Archived from the original on 21 జూన్ 2020. Retrieved 3 April 2010.
195. "Constitution of Ghana". Archived from the original on 24 March 2008. Retrieved 18 May 2013., Government of Ghana.
196. Anokwa, K. (1997). In Press Freedom and Communication in Africa. Erbio, F. & Jong-Ebot, W. (Eds.) Africa World Press. ISBN 978-0-86543-551-3.
197. Basic Data Archived 16 జనవరి 2009 at the Wayback Machine. pressreference.com
198. BBC Country Profile: Ghana Archived 15 జూన్ 2006 at the Wayback Machine, BBC News.
199. "Ghana thrilled by historic title". BBC. 17 October 2009. Retrieved 6 June 2014.
200. "USA 1–2 Ghana (aet)". BBC. 26 జూన్ 2009. Archived from the original on 17 జూన్ 2010. Retrieved 26 జూన్ 2010.
201. "World Championship for U-16/U-17 Teams". Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation. Archived from the original on 26 ఆగస్టు 2005. Retrieved 6 జూన్ 2014.
202. "Africa's club of the Century". IFFHS official website. Archived from the original on 21 సెప్టెంబరు 2013. Retrieved 21 జూలై 2013.
203. "Premier League". ghanafa.org. Archived from the original on 31 May 2014. Retrieved 6 June 2014.
204. "Base Camp Sponsored Ghanaian skier Kwame Nkrumah-Acheampong has qualified for 2010 Olympics". 0–21 Snowboarding. 13 మార్చి 2009. Archived from the original on 2 అక్టోబరు 2013. Retrieved 26 జూన్ 2013.
205. Dutta, Kunal (22 అక్టోబరు 2009). "Forget Eric the Eel... meet the Snow Leopard". The Independent. Archived from the original on 4 నవంబరు 2012. Retrieved 26 జూన్ 2013.
206. "Kwame Nkrumah-Acheampong, Alpine Skiing". Vancouver, 2010. Archived from the original on 19 February 2010. Retrieved 26 June 2013.
207. "Men's Slalom – Run 2". Vancouver 2010 Olympic Games official website. Archived from the original on 8 April 2010. Retrieved 26 June 2013.
208. "Men's Slalom". Vancouver, 2010. Archived from the original on 8 April 2010. Retrieved 26 June 2013.
209. Chris Wilson (3 ఫిబ్రవరి 2010). "Ghana's first winter Olympian gears up for Vancouver Games". Daily Mirror. Archived from the original on 25 మే 2014. Retrieved 26 జూన్ 2013.
210. "Ghana clinging to Olympic dream". BBC News. 8 April 2011. Retrieved 26 June 2013.
211. Errol Barnett (10 ఆగస్టు 2012). "Is Azumah Nelson Africa's greatest boxer?". CNN. Archived from the original on 6 జూన్ 2014. Retrieved 6 జూన్ 2014.
212. "Top 5 Ghanaian Boxers". proboxing-fans.com. Archived from the original on 6 జూన్ 2014. Retrieved 6 జూన్ 2014.
213. "Banyana go down to Ghana in women's Afcon bronze-medal match". Archived from the original on 5 డిసెంబరు 2016.
214. "Culture, Art and Architecture: Ghana". Countriesquest. Archived from the original on 4 మార్చి 2015. Retrieved 10 మే 2014.
215. "Ghana Museums and Monuments Board". Archived from the original on 30 జనవరి 2014. Retrieved 10 మే 2014.