From Wikipedia, the free encyclopedia
Irlandyjo, Republika Irlandyje (Éire, Poblacht na hÉireann, połne mjano angelsko to jedźińy Ireland, co mo podkryślać důnżyńo zjydnoczyńowe ze Irlandyjům Půłnocnům) – państwo we Ojropje Zachodńij, człůnek Uńije Ojropejskij. Zajmuje wjynkszość placu wyspy uo tym samym mjańe.
 |
Tyn artikel ńy bůł jeszcze sprawdzůny we poprawnośći zapisowańo Steuerowům uortografijům a gramatycznyj. Jeli zdo Ći śe, co je to fest do porzůndku narychtowany artikel, symńij tyn muster. Tyn artikel niy bōł jeszcze sprawdzōny we poprawności zapisowaniŏ Ślabikŏrzowym szrajbōnkym a gramatycznyj. Jeli zdŏ Ci sie, co je to fest do porzōndku narychtowany artikel, symnij tyn muster. |
 |
Tyn artykuł może wymŏgać napisaniŏ ôd nowa. Jedyn ze używŏczōw zasugerowoł to skuli: za srogi udzioł tuplikorza we tworzyniu artikla, mōc polōnizmōwJak możesz, to pōmōż abo we przeredagowaniu tego artykułu, abo zmiyń go tak, żeby wszyjske felery z niego wychrōnić. |
| Éire Ireland Irlandyjo | |||||
| |||||
| Hymn: Amhrán na bhFiann (Pjeśń wojoka) | |||||
 | |||||
| Uoficjalno godka | Irlandzko godka i Angelsko godka | ||||
| Stolica | Dublin | ||||
| Polityczny systym | republika | ||||
| Gowa państwa | prezydynt Michael D. Higgins | ||||
| Przikludziorz regjyrunku | taoiseach Simon Harris | ||||
| Rozlygowańy • cołkowity • strzůdlůndowe wody |
122. we śwjeće 70 273 km² 2% | ||||
| Liczba ludźi (2016) • cołkowito • gynstość zaludńyńo |
120. we śwjeće 4 761 865 67,7 osůb/km² | ||||
| ńypodlyguość | uod Wjelgij Brytańje 6 grudńa 1921 | ||||
| Religijo (głůwno) | katolicyzm | ||||
| Waluta | 1 ojro = 100 ojrocyntůw EUR, € (EUR, €) | ||||
| Czasowo zůna | UTC - zima UTC+1 - lato | ||||
| Kod ISO 3166 | IE | ||||
| Necowo důmyna | .ie | ||||
| Automobilowy kod | IRL | ||||
| Telefůniczny kod | +353 | ||||
| Autůnůmiczne terytoryja | |||||
 | |||||
Wyspa Irlandyjo tajluje śe na 4 historyczne prowincyje, a uůne na 26 hrabstwůw ńyzoleżnych uod jejich tajlůngu na Irlandyjo a Půłnocno Irlandyjo.
Irlandyjo to dymokracyjo parlamyntarno. Jeji systym prawny je uoparty na prawje zwyčajowym i ustawodawstwje uchwalanym bez parlamynt zgodńy s kůnstytucyjům.
Přepisy Uńje Ojropejskej majům moc prawno we Irlandyji. Kůnstytucyjo irlandzko, přijyntao 29 grudńa 1937, uopisuje forma řůndu a tyž defińuje wuadza i fůnkcyje Prezydynta, uobu izb parlamyntu (Oireachtas) jako i řůndu. Defińuje tyž struktura i wadza sůndu a uopisuje podstawowe prawa uobywatelske. Akt Republiki Irlandyji s 1948 zerwou uostatńy formalne zwjůnzki s Wjelgům Brytańiům. Irlandyjo uodzyskoua ńypodlygość we 1921.
Prezydynt je gowům państwa i je wybjerany we wyborach bezpośredńich na kadyncyjo, kero trwa 7 lot. Ta sama perzůna može być prezydyntym ino dwukrotńy. Bjerne prawo wyborče přisůgiwo uobywatelům, keři ukůńčyli 35 lot. Uod 1997 prezydyntym Irlandyji je Mary McAleese. Uobowjůnzkym prezydynta je stańy na stražy kůnstytucyji a uoficjalne reprezyntowańy narodu. Ńymal wšyjstke uprawńyńo přiznawane mu bez kůnstytucyjo wykůnuje uůn za radům řůndu.
Taoiseach (prymjer) stoji na čele řůndu i je mjanowany bez prezydynta na wńosek Dáil Éireann (izba ńižšo parlamyntu). Taoiseach nůminuje inkšych čuůnkůw řůndu (uogůuem ńy myńi kej śedmju i ńy wjyncyj kej pjyntnastu), kerych muśi zaakceptować Dáil Éireann. Nůminuje tyž jydnygo čuůnka řůndu, zwanygo Tánaiste, kery peuńi fůnkcyjo wiceprymjera. Bertje Ahern je prymjerym Irlandyji uod čerwca 1997, a Michael McDowell pouńi fůnkcyjo Tánaiste.
We irlandzkym parlamyńće sům dwje izby:
Samořůndy lokalne sům admińistrowane bez 114 wuadz lokalnych, kere sům uodpedźalne, mjyndzy inkšymi, za: mjyškalńictwo i baukůnšt, transport drůgowy i bezpječyństwo, kanalizacyjo, ińicjotywy dotyčůnce rozwoju i kůntrola nad ńimi, rekreacyjo, uochrůna środowiska, rolńictwo, edukacyjo i půmoc spouečno. Samořůnd lokalny je finansowany tajlowo bez řůnd cyntralny a tajlowo bez lokalne źrůda, we tym lokalne dowki.
Choćaž bez wjeki Irlandyjo bůua uwažano za jydyn s nojbardźij katolickych krajůw na śwjeće, uobecńy uobserwuje śe znočůncy spadek ličby praktykujůncych, kery spad uod lot śedymdźeśiůntych s poźůmu 90% do 45% we skali kraju. W ńykerych dźelńicach Dublina do kośćoua co ńydźela chodźi uod 8% do 15% ludnośći[1].
Armiyjo Irlandzko mo 8.500 zawodowych žouńyři i 13.000 rezerwowych. Tak moua ilość wojsko je spowodowano neutralnośćůn Irlandyje (np. ńy je čuůnkym NATO). Půmimo to Irlandyjo je zaangažowano we misyjoch pokojowych
Nojwažńijšymi gouyńźůma gospodarki irlandzkej sům industryje:
Šeroko śwjadčuůne sům usůgi we zakreśe:
Rozwůj gospodarki přebjyga dwutorowo - s jydnej strůny bowjym zachynca śe do rozwoju prywatnej ińicjotywy, s drůgi zaś - zostawja podstawowe gouyńźe gospodarki we rynkach państwowych a usůgi majůnce klučowe znočyńy do kraju. Irlandyjo je jydnym s nojšybćij rozwijajůncych śe gospodarčo państw ůńijnych. W latach 1987-1997 wzrost gospodarčy śyngou 6% we stosůnku ročnym. Uobecńy Irlandyjo, uobok Norwygije i Šwajcaryje, je krajym uo nojwyžšym PKB per capita we Ojropje. Gospodarka je śćiśle uzaležńůna uod handlu, a guůwńi partneři to Wjelgo Brytańja, Ńymcy, Francyjo a Stany Zjydnočůne. Dowki stanowjům 30% PKB Irlandii.
Stawki dowki dochodowy uod uosůb fizyčnych to 42% a 20% s šerygym ulg. Podatek dochodowy uod firm je nojńižšy we starej ŮE i wynośi 12,5%, co bywa čynsto podawane kej jydyn s guůwnych čynńikůw napuywu inwestycyji zagrańičnych do Irlandii. Podstawowa stawka podatku uod towarůw i usůg wynośi 21%. Irlandyjo mo nojwyžša we Ojropje puaca mińimalnům wahajůncům śe uod 39% do 77% středńij krajowyj we zaležnośći uod branžy. Pod wzglyndym HDI Irlandyjo zajmuje 5. mjejsce na śwjeće, a pod wzglyndym HPI 18. mjejsce na 19 nojbardźij rozwińjyntych państw.
Irlandzka gospodarka je tyž jydno s nojmyńi innowacyjnych gospodarek we Ojropje s poźůmym wydatkůw na badańo i rozwůj 1,2% PKB.
Fynůmynym irlandzkej gospodarki na skala śwjatowům bůu śilny rozwůj přymysuu wysokych technolůgii, kery přičyńiu śe do wzrostu gospodarčygo na poźůmje 15,8% ročńy. Inwestycyje we růžnygo rodzaju gouyńźe přymysuu tygo kraju wyńikouy ze stratygičnygo pouožyńo Irlandii (přičůuek amerykańskych inwestorůw interesujůncych śe rynkym ojropejskym).
Šybki rozwůj Irlandyjo zawdźynčo půmocy Uńji Ojropejskij, dugoletńim zwolńyńům podatkowym, a tyž stosůnkowo tańij śile robočej. Přińosuo to kořiśći přede wšyjstkym uośrodkům rygůnalnym, gdźe přymysu uoparty je guůwńy na přetwůrstwje puodůw rolnych. Rozwinůu śe přymysu zbožowo-muynarski, mlečarski, browarńictwo a produkcyjo wysoko procyntowych alkoholi - whisky.
Rolńictwo pozostaje jydno s nojwažńijšych gouyńźi gospodarki. Je uůno wysoko zmechańizowane i daje zatrudńyńy 9,5% ludnośći. Produkcyjo wouowiny i mlyka stanowi 58% uůgůuu produkcyji rolnej. Uolbřimjům wjynkšość we rolńictwje stanowjům moue gospodarstwa rolne. Powjeřchńo přeznačůna pod uprawy rolńiče je ńywjelga, za to wysoce produktywno. Guůwnymi roślinůma uprawnymi sům zboža, buraki cukrowe a kartofle. Uolbřimje uobšary uůnk i spřijajůncy klimat pozwalajům na couoročny wypas zwjeřůnt.
Zasoby surowcůw naturalnych we Irlandyje sům ńywjelge. Irlandyjo mo zuoža cynku a ouowju, kere uodkryto na počůntku lot 90. XX w. Wydobywa śe přede wšyjstkym gips, rudy cynku (164 tys. t. ročńy) i ouowju (45 tys. t. ročńy).
Stratygične znočyńy mo transport samochodowy. Irlandyjo mo gynstům śeć drůg, kere čynsto ńy sům ale we nojlepšym stańy. Śeć drůg uobejmuje 92.327 km, s čygo yno uok. 280 km majům standard autobany (mařec 2007). W uostatńich lotach prowadzuůna je rozbudowa, a moderńizacyjo autostrad na wjelu uodćinkach we couym kraju. Śeć kolejowo je dugo na 1.944 km.
Nojwažńijšymi portami handlowymi sům Dublin a Cork, a morsko žyglůga handlowa ličy 150 statkůw. Nojwjynkšym portym morskym je Dublin, zaś přewozy transatlantycke uobejmujům přede wšyjstkym Cork. Přistańy průmowe we Dublińy, Dun Laoghaire a Rosslare zapewńajům pouůnčyńo s guůwnymi portůma Wjelgij Brytańii. Zbudowano we XVIII i XIX w., a nastympńy moderńizowano śeć kanouůw suužy přede wšyjstkym do přewozu towarůw, leč mo tyž znočyńy turystyčne.
Mjyndzynarodowe porty lotńiče we Dublińy, Cork, Knock a Shannon sům znůne tyž kej štrefy wolnocuowe. Irlandyjo mo 40 lotńisk krajowych i mjyndzynarodowych. Pouůnčyńo transatlantycke uobsůgiwane sům bez Shannon i Knock, zaś ojropejske bez Kerry, Cork, Dublin, Galway i Sligo. W pouowje 1990 wšyjstke lotńiska uobsůgiwouy ůngyfer 10,5 mln pasažerůw.
W Irlandii uobowjůnzuje ruch lewostrůnny.
Nojbardźij znůnym dańym irlandzkym je rodzej gulašu s jagńjyńćiny abo barańiny. Mjynso duśi śe s kartoflamiy, cebulům, marchewkům, porym i kašům jynčmjynnům. Uod XIX stolećo kartofle sům podstawům djety Irlandčykůw. Tradycyjny gulaš irlandzki podaje śe s buchtamiy robjůnymi s uoju.
Charakteryzuje ja śilny ajnflus Kośćoua katolickigo na průgrům naučańo, řadko spotykany uobecńy we krajach ojropejskych.
Ńy mo znočůncych uośiůngńjyńć (moua ličba ludnośći). Ino we ńykerych dyscyplinach, guůwńy we Rugby reprezyntacyjo narodowo gro we puchaře 6 narodůw a uodnośi we ńim sukcesy. Mjyškańcy interesujům śe přede wšyjstkym "športůma narodowymi" (hurling, futbol gaelicki) i lokalnymi rozrywkůma. W škouach naćisk na šport je tyž ńywjelgi (1h we tygodńu) co powoduje wjelgi uodsetek ludźi uotůuych.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
