Treća krajiška proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada je bila elitna partizanska brigada sa teritorije Bosanske Krajine, formirana 22. avgusta 1942. godine.
| 3. krajiška udarna brigada | |
|---|---|
 | |
| Osnivanje | 22. avgust 1942. |
| Formacija | četiri bataljona |
| Jačina | 1.000 boraca |
| Deo | NOV i PO Jugoslavije |
| Angažovanje | |
| Odlikovanja | Orden narodnog heroja Orden narodnog oslobođenja Orden partizanske zvezde Orden bratstva i jedinstva |
| Komandanti | |
| Komandant | Nikola Karanović, Vlado Bajić |
Za svoje zasluge tokom borbi protiv neprijatelja Treća krajiška brigada je 13. septembra 1943. godine proglašena proleterskom. A od Štaba Prvog proleterskog korpusa za postignute borbene uspehe dobila je naziv „uzor-brigada“. Tokom Narodnooslobodilačkog rata pohvaljivana je pet puta od Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, a više puta od drugih štabova. Odlikovana je Ordenom narodnog oslobođenja Ordenom partizanske zvezde i Ordenom bratstva i jedinstva, a povodom petnaestogodišnjice bitke na Sutjesci, juna 1958. godine i Ordenom narodnog heroja.
Devet boraca Treće krajiške brigade proglašeno je za narodne heroje.
Formiranje
Osnovu brigade sačinjavalo je devet kompletnih ustaničkih četa sa teritorije drvarsko-petrovačkog sreza.[1]
Brigada je formirana 22. avgusta 1942. godine u selu Kamenici kod Drvara, od Drvarskog i Petrovačkog bataljona Petog krajiškog partizanskog odreda. Krajem oktobra u sastav brigade je ušao i samostalni bataljon Zdravko Čelar, posle čega je brigada preformisana u četiri bataljona sa oko 1.000 boraca.
Prvi komandant brigade bio je Nikola Karanović, narodni heroj, a politički komesar Simo Tadić. Do 14. novembra 1942. godine brigada je bila pod komandom Operativnog štaba za Bosansku krajinu, a potom do kraja rata se nalazila u sastavu Prve proleterske divizije.
Borbeni put Treće krajiške brigade
1941: Borbe pre formiranja brigade
Početkom juna 1941., u Bosanskom Petrovcu su hrabri ustanici iz Krnjeuše zaplenili nemački top, i ta mala pobeda petrovačkih partizana se odvila pre zvaničnog početka ustanka, na šta su borci bili veoma ponosni.
U zoru 27. jula 1941. otpočeo je napad na Drvar, i to je bio prvi zvanični ustanički okršaj u Bosni i Hercegovini, gde su Drvarčani, borci prve čete, slomili otpor ustaša. Nakon toga usledile su mnogobrojne akcije partizanskih odreda na području Drvara, Bosanskog Petrovca i Vakufa, pri čemu su napadane neprijateljske jedinice: nemačke i italijanske vojske, domobrana i ustaša.
Zbog velikog odziva ustanika, došlo je vreme da se od odreda formiraju brigade.
1942: Stvaranje Bihaćke republike
Brigada je osnovana 22. avgusta 1942. godine, u Kamenici kod Drvara. Sastojala se prvo iz tri bataljona: Drvarskog, Petrovačkog i samostalnog bataljona „ Zdravko Čelar“, da bi nedugo zatim od delova ovih nastao i četvrti bataljon.
Brigada je u septembru 1942. godine zauzela Cazin i četrnaest sela u njegovoj okolini. Od 2. do 4. novembra učestvovala je u Bihaćkoj operaciji i oslobođenju ovog grada. Do kraja novembra delovala je na planini Manjači, oko Ključa, Vrpolja i Sanskog Mosta. Od pristizanja u sastav Prve proleterske divizije, 14. novembra, pa sve do kraja 1942. godine učestvovala je u uništenju četničkog uporišta Čađavica i u oslobođenju Jajca, pa u borbama oko Kotor Varoši i Teslića. Zajedno s Prvom proleterskom udarnom brigadom, 1/2. januara 1943. godine zauzela je Teslić, koji je branilo više od 2.000 vojnika. Od tada do početka bitke na Neretvi delovala je u gornjem toku reke Vrbasa. Od 1943. godine pridružuje se brigadi veliki broj boraca italijanske nacionalnosti, prebeglih iz Musolinijeve vojske. Pokazali su se kao odlični borci, i sprijateljili su se sa svojim dojučerašnjim neprijateljima - partizanima. Od ovih dobrovoljaca formiran je poseban odred Mateoti, formiran 5. decembra 1943. godine, u sklopu Treće krajiške brigade.
1943: Bitka na Neretvi
U vreme bitke na Neretvi, od sredine februara 1943. godine, vodila je višednevne žestoke obrambene borbe na pravcu Bugojno-Gornji Vakuf. Učestvovala je s Četvrtom proleterskom crnogorskom udarnom brigadom u borbi na Vilića Guvnu, 2. marta 1943. godine. U protivudaru Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba NOV i POJ, kod Gornjeg Vakufa, od 3. do 5. marta vodila je žestoke borbe sa snagama 717. i 718. nemačke divizije. Dvadeset pet dana zatvarala je pravac Bugojno-Prozor i Kupres-Ravno-Prozor. Bila je jedna od glavnih zaštitnica povlačenja ranjenika na pravcu Glavatičevo, Bjelinići i Kalinovik. Od 31. marta do 19. aprila 1943. godine bila je angažovana u žestokim borbama u bici na Drini (Čelebić, Ifsar). Narednih tridesetak dana učestvovala je u razbijanju četničkih i italijanskih snaga u Sandžaku, Šahovićima, Bijelom Polju i Mojkovcu.
1943: Bitka na Sutjesci
U vreme bitke na Sutjesci do 20. maja 1943. godine vodila je borbu s Prvom brdskom nemačkom divizijom na širem sektoru Bijelog Polja i Mojkovca. Kada su snage 118. nemačke divizije i Sedme ustaško-domobranske brigade ostvarile dubok prodor od Foče prema Čelebiću i ugrozile Centralnu bolnicu. Vrhovni štab NOV i POJ je na ovaj sektor prebacio grupu brigada, među kojima i Treću krajišku. S Drinskom operativnom grupom ove snage prvo su zadržale neprijatelja, a zatim u saradnji s Prvom i Drugom proleterskom udarnom brigadom potisnule ga prema Foči i do 26. maja pokušale da ostvare proboj obruča jugoistočno od Foče.
Treća Krajiška je opkolila pet grupa Nemaca i potpuno uništila četiri. Ubijeno je preko dve stotine Nemaca. Krajišnici su mrtve Nemce umetrili sve po osam na gomilu i tako ih ostavila. Neka se zna da ih je pobila slavna brigada iz Drvara.[2]
Posle ovih borbi, do 3. juna brigada je branila prelaze na Drini kod Šćepan-polja i Uzlupa, a zatim je angažovana u borbi između reka Sutjeske i Drine. 8. juna na Sutjesci, u sklopu priprema za proboj, brigada je morala zakopati sva teška oružja, i tu su se borci "teška srca" rastali od minobacača i "breda". Nišandžije i posluge oružja su obeležili mesta gde su zakopana, a neki članovi štaba su to naneli na karte, kako bi posle ofanzive bila nađena.[3]
9. juna borci su pešadijskim naoružanjem oborili jedan nemački avion na Sutjesci:
Avioni i dalje nadleću, bacaju bombe i mitraljiraju. Ne daju mira ni "pozadini", ni onima na frontu. Postoji naređenje da se ne sme otvarati vatra na njih. Pre svega treba štedeti municiju za žive Švabe, a i ne dozvoliti da se na taj način otkrivaju položaji. Posle nekoliko "henšlova" nadvila se i jedna "roda", koja skoro nečujno kruži iznad naših položaja. Osmatra, prkosi, a mi ne otvaramo vatru, iako u bataljonu ima odličnih strelaca. Strpljenju nema više kraja. Prvi koji je "prekršio" naređenje i otvorio vatru bio je komandant 2. bataljona Nikola Pećanac. To je bilo dovoljno da po ugledu na njega otvore vatru i neki puškomitraljesci, mada to nije bilo ni potrebno. Pećanac je već sam rešio sa "rodom", naslonio "šarca" i držeći avion na nišanu, opalio. Na veliko iznenađenje čuo se samo jedan pucanj. Posle prvog ispaljenog metka "šarac" je zatajio. Brzo se potvrdilo da je to bilo dosta. Posle manjeg polukruga koji je uspela načiniti, "roda" se našla skrhana u kotlini Hrčavke. Raspoloženju nije bilo kraja.[4]
– Jovo Grubor
U proboju na Zelengori, 3. krajiška brigada prvo je podržala proboj Prve proleterske udarne brigade na Balinovcu, a potom je nastavila nastupanje prema komunikaciji Kalinovik-Foča. Njen komandant Nikola Karanović opisuje borbe za proboj od 11. juna uveče:
Posle nekoliko časova borbe prsa u prsa, neprijatelj je delimično uništen, a potom i sasvim razbijen. U ovome je naročito značajna bila uloga 3. bataljona, koji je, energično napadajući neprijatelju u leđa, načinio pravi rusvaj u njegovim redovima. Pritisnuti s fronta i iz pozadine, mnogi Nemci, u opštoj panici i pometnji, koje je mrak činio još užasnijim, nisu pronašli boljeg puta, sem da glavačke skaču niz strme stene, naročito na odseku k. 1397 i k. 1371, ostajući tako razmrskani u podnožju tih stena ili viseći na drveću što je iz pukotina ovih izraslo. Ličili su, ti Nemci, na stada divokoza, koje, pritešnjene sa svih strana, goničima, rađe skaču u provaliju nego da se "predaju" progoniteljima. Žao nam je samo što zbog noći nismo mogli da posmatramo te smrtonosne akrobacije Hitlerovih "nadljudi".[5]
14. juna 1943. godine probila se preko ovog puta i nastavila nastupanje prema istočnoj Bosni.
Borbe u zapadnoj, centralnoj Bosni i Dalmaciji
Krajem juna i tokom jula 1943. godine brigada je učestvovala u više borbi u istočnoj Bosni. U avgustu, po naređenju Vrhovnog štaba NOV i POJ, prebačena je u zapadnu Bosnu. Do sredine septembra vodila je borbe za Turbe, oslobodila Gornji Vakuf i istakla se u borbama za Bugojno, u kome je probila neprijateljski obruč sačinjen od ustaša i domobrana, ušla u grad, evakuisala radnike i potom raznela fabriku oružja. Time je i srušen mit, odnosno propaganda koja je vladala, da „ako Paveliću postane nesigurno i u Zagrebu da se može skloniti u Bugojno“. Za ove poduhvate pohvaljena je od Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, a 13. septembra 1943. godine proglašena je proleterskom.
U drugoj polovini septembra 3. krajiška proleterska brigada oslobodila je Duvno i vodila žestoke borbe u Dalmaciji, u koju je dobijeno naređenje da se prebace iz rejona Travnika. Sredinom septembra 1943. brigada je prodrla do Sinja u Dalmaciji, gde se borila protiv združenih ustaških jedinica i nemačkog Vermahta. Do kraja godine najviše je delovala u dolini reke Vrbasa i centralnoj Bosni; u oktobru je zauzela Kupres i izvršila diverziju u Zenici; u novembru je vodila borbe u dolini Vrbasa, u decembru je delovala na sektoru Šujice.
Ko će umeti zamisliti, opisati kako je 3. krajiška nedelju dana vodila borbu, tučena artiljerijom i pritiskivana tenkovima — »naslonjena« na puste, hladne padine Cincara i Malovana? Neprijatelj se, kažu tužio što mu dajemo bitku na svakom koraku, a želi »samo« da prođe.[6]
– Ratni dnevnik Koče Popovića od 17. XII 1943.
Brigada je učestvovala u Prvoj banjalučkoj operaciji (31. decembra/1. januara 1944), prodrla u grad i zarobila 408 neprijateljskih vojnika. Od tada do kraja maja brigada je izvela brojne akcije i učestvovala u više borbi.
U drvarskoj operaciji od 25. do 27. maja 1944. godine razbila je jake neprijateljske snage koje su nadirale pravcem Livno-Glamoč. Posle toga, vodila je žestoke borbe na pravcu Lisina-Milinište (na Crnom vrhu slomila je dvadeset neprijateljskih juriša).
1944: Prodor u Srbiju
U sastavu Prve proleterske divizije, brigada je počela prodor na istok i pod borbom prešla put: Zec-planina-Planinica-Bitovnja-Kalinovik-Foča-Čajniče-Brodarevo. Učestvovala je u Durmitorskoj operaciji. S ove teritorije, krajem avgusta počeo je njen prodor u Srbiju. Od kraja avgusta do polovine oktobra učestvovala je u borbama za oslobođenje zapadne Srbije i Šumadije; učestvovala je u razbijanju četnika na Zlatiboru i Bugara na Palisadu i u oslobođenju Ivanjice, Arilja, Užičke Požege i Kosjerića; Treća krajiška je dejstvovala oko Užica i reke Moravice. Zadatak je bio razbijanje nedićevskih i četničkih formacija, što je i učinjeno severno od Požege i Užica, a potom je neutralisana nemačka kolona, koja je pokušala intervenisati iz pravca Užica. Nakon toga, 5. septembra oslobađaju Kosjerić. Šestog septembra kod Kadinjače pobeđuju jedinicu Ljotićevaca, jačine oko 600 vojnika. Posle toga učestvovala je u razbijanju četnika na Ravnoj i Jelovoj gori i u oslobođenju Valjeva, koje je oslobođeno od Nemaca, Ljotićevaca i Četnika. Potom su oslobođene Mionica i Loznica. Veliki broj mladih ljudi, koji su zarobljeni kao pripadnici četničkih formacija, su se svojevoljno priključili partizanskom pokretu, i nakon kratkotrajne obuke i provere se dokazali kao dobri borci.
Učestvovala je u Beogradskoj operaciji, pa u borbama na Sremskom frontu. U završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije učestvovala je u proboju Sremskog fronta i oslobođenju dela Slavonije, a 8. maja u oslobođenju Zagreba.
Narodni heroji i istaknuti borci Treće krajiške brigade
- Nikola Karanović, komandant brigade, narodni heroj
- Vlado Bajić, komandant brigade, narodni heroj
- Miladin Zorić Garača, komandir čete, narodni heroj
- Milan Bosnić, komandant Štaba Trećeg bataljona „Zdravko Čelar“
- Mirko Jević Mića, obaveštajni oficir i zamenik komesara Druge čete Trećeg bataljona
- Milenko Stupar, komandant bataljona
- Marko Jokić, komandir Prve čete, narodni heroj
- Milan Kerkez Ujko, komandir Druge čete Trećeg bataljona
- Branko Kecman, zamenik političkog komesara Prve čete
- Đuran Kovačević, komandant Drugog bataljona, narodni heroj
- Nikola Vojvodić, zamjenik komandanta Drugog bataljona, narodni heroj
- Anđelko Rodić Buđoni
- Nikola Stupar, zamenik komandira Druge čete Trećeg bataljona
- Milan Ćup, politički komesar Četvrtog bataljona, narodni heroj
- Dušan Babić - Bačkonja, komandir treće čete
- Boro Kecman, član štaba drugog bataljona
- Pepa Kačar, politički komesar druge čete
- Mile Latinović, komadant petog bataljona, narodni heroj
- Milan Vaso Bodroza Radak, komandant treceg bataljona
Literatura
 |
Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi. |
- Vojna enciklopedija (knjiga sedma). Beograd 1974. godina
- Narodni heroji Jugoslavije, „Mladost“, Beograd 1975. godina
- Treća krajiška brigada - zbornik sjećanja (knjiga prva, knjiga druga), Beograd 1969. godina
- Savo Trikić: TREĆA KRAJIŠKA PROLETERSKA BRIGADA, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd 1989.
Izvori
Vanjske veze
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
