Nemačka zimska ofanziva 1943/1944

Nemačka zimska ofanziva u Jugoslaviji 1943/1944 označava seriju nemačkih zimskih operacija protiv partizana između 3. decembra 1943. i 15. februara 1944. godine. Zajedno sa uporednim operacijama NOVJ, one se nazivaju Zimske operacije 1943/44. u centralnom delu Jugoslavije^[1] i predstavljaju splet krupnih operacija sa ciljem uspostavljanja kontrole nad važnim strategijskim pozicijama između Save i Jadrana. U operacijama su angažovane glavne snage 2. oklopne armije i NDH sa jedne, i NOVJ sa druge strane.

Nemačka zimska ofanziva u Jugoslaviji 1943/1944
Segment Naroodnooslobodilačkog rata i šeste neprijateljske ofenzive
Nemački vojnici u borbi protiv partizana u Bosni, zima 1943/44.
Datum Kraj 1943. i početak 1944. Lokacija Središnje oblasti Jugoslavije (Crna Gora, Sandžak, Dalmacija i Bosna) Ishod Ni jedna strana nije ostvarila presudan uspeh
Sukobljene strane
Njemačka Bugarska NDH Četničke grupe	NOVJ
Komandanti i vođe
Lothar Rendulic	Josip Broz Tito

Pored angažovanja impresivnih snaga (oko 300.000 na jednoj i oko 120.000 na drugoj strani), ovaj splet operacija karakteriše i to što je primarni cilj bilo preuzimanje i zadržavanje inicijative. Obe strane nastojale su da nametnu oblike borbe koji njima odgovaraju, iscrpljujući protivničke resurse. Nemački plan predviđao je, nakon dovođenja NOVJ u podređeni položaj, osvajanje strategijskih položaja i nanošenje teških, po mogućnosti presudnih udaraca NOVJ. NOVJ je sa svoje strane nastojala dokaže da je u stanju da uz, istovremenu elastičnu odbranu na jednom delu bojišta, ima snagu da organizuje ofanzivu na drugom.

Nakon oštrih manevarskih borbi širom operativnog područja, Druga oklopna armija ostvarila je jedan broj ciljeva i postigla uspehe, naročito u dolini Lima, dolini Vrbasa i u Hrvatskom primorju, ali nije uspela da bitno umanji borbenu vrednost NOVJ. Slobodna teritorija je znatno smanjena, ali su u rukama NOVJ i nakon okončanja ovih borbi ostali brojni gradovi i široka prostranstva.

U jugoslavenskoj historiografiji, ove operacije smatraju se završnicom Šeste neprijateljske ofanzive, koja traje od polovine septembra 1943. do januara 1944. godine.^[2]

Naziv

Šesta neprijateljska ofanziva, od septembra 1943 do januara 1944.

Šesta neprijateljska ofanziva je popularni naziv koji se u SFR Jugoslaviji koristio za niz operacija koje su krajem 1943. poduzele osovinske snage s ciljem da unište partizanske snage na područjima na kojima su uspostavile uporišta nakon kapitulacije Italije. Taj naziv je obuhvatao sledeće veće operacije:

• "Operacija Kugelblitz" ("Kuglasta munja") u istočnoj Bosni,
• "Operacija Schneesturm" ("Snežna oluja") u Sandžaku i
• Operacija Herbstgewitter u južnoj Dalmaciji.

Naziv šesta neprijateljska ofanziva nije bio prihvaćen u jugoslavenskoj vojnoj istoriografiji.^[3] U stručnim istorijskim radovima ovaj niz taktički srodnih operacija naziva se Zimske operacije 1943/1944 u centralnom delu Jugoslavije.

Pozadina

Ova ofanziva razlikuje se od prethodne, u okviru poduhvata Ahze i povezanih operacija, po tome što je nemačka komanda ocenila da su sazreli uslovi da preuzme inicijativu. Od kraja avgusta do kraja novembra, Druga oklopna armija delovala je u iznudici, nastojeći da razvučenim snagama razoruža brojne italijanske jedinice i koncentričnim udarima preotme ključne obalske položaje od NOVJ radi predupređivanja eventualnog savezničkog iskrcavanja (operacija Gajzerih, zauzimanje Podbiokovlja i Pelješca tokom novembra 1943.) 1. novembra Komandant Jugoistoka, odnosno Armijske grupe F, u svom izveštaju Vrhovnoj komandi, ovako je opisao opšti okvir:

Baza koja je dosad zadobijena u Italiji, još nije dovoljna za invaziju u Dalmaciji... operacija prema području Jugoistoka mogla bi se očekivati tek u proleće 1944. godine. To vreme mora se iskoristiti za izgradnju odbrane obale i raščišćavanje unutrašnje situacije...^[4]

Nemački vojnici izvlače mrtvog druga

U međuvremenu nastalu situaciju fon Vajhs je smatrao alarmantnom:

Borbene akcije... izgubile su karakter gerilskog rata. U stvarnosti, u borbama sa posadnim trupama na odlučujućim mestima pojavljuju se brojno jake, planski vođene i - bar za planinsko ratovanje - dobro naoružane i opremljene jedinice.

Radi se o tome da se uoči da je neprijatelj stao nogom na Balkan i da ga treba uništiti pre nego što će veći deo trupa biti prisiljen da krene u odbranu obale.

Najopasniji neprijatelj je Tito.

Ako se u predstojećim mesecima ne uspe da se odlučno oslabe njegove snage dobijene usled propasti hrvatske države, onda će:

a) doći do organskog spajanja svih komunističkih ustanika na celokupnom području Jugoistoka;

b) odbrana jadranske obale od napada velikog stila, koji se očekuje spolja, biti neizvodljiva.

U narednim zimskim mesecima neće se više raditi o opstanku: Hrvatske, Crne Gore i Albanije, nego o stvaranju ili sprečavanju stvaranja boljševičkog bojišta na celokupnom području Jugoistoka, u neposrednoj blizini granice Rajha. Polazna tačka ove opasnosti, koja je presudna: za rat a time i polazna tačka za angažovanje protivmera, bila je i ostaje — Hrvatska.^[5]

Na osnovu ove procene, Komandant Jugoistoka naložio je štabu Druge oklopne armije da razradi plan za niz međusobno povezanih operacija sa ciljem osvajanja strategijskih tačaka radi učvršćivanja i povezivanja položaja armije.

Ove operacije karakteriše detaljno upoznavanje NOVJ, dobar obaveštajni rad i generalno visoka taktička veština prilagođena situaciji partizanskog manevarskog rata.

Angažovane snage

Osovinske snage

Nemci u borbi protiv partizana u Lici

Legionari iz NDH u nemačkim redovima.

Četnički komandant Stevan Leko Damjanović sa pripadnicima SS divizije u istočnoj Bosni, u dogovoru pred početak akcije protiv partizana.

• Nemačke snage: Operacijama je rukovodio štab Druge oklopne armije koji je za taktičko rukovođenje pojedinim operacijama zaduživao štabove 5. SS i 15. brdskog korpusa. Armija je za operacije upotrebila sledeće jedinice:
  • 1. brdska divizija
  • 1. kozačka konjička divizija
  • 7. SS divizija
  • 114. lovačka divizija
  • 118. lovačka divizija
  • 173. rezervna divizija
  • 187. rezervna divizija
  • 264. pešadijska divizija
  • 367. pešadijska divizija
  • 369. legionarska divizija
  • 371. pešadijska divizija
  • 373. legionarska divizija
  • 392. legionarska divizija
  • 1. puk Brandenburg
  • 2. puk Brandenburg
  • 92. motorizovani puk
  • 901. oklopni grenadirski puk
  • 202. tenkovski bataljon
  • Bataljon obalskih lovaca Brandenburg
  • veći broj specijalnih jedinica i jedinica štaba armije
• U operaciji je angažovana glavnina snaga NDH pod neposrednom taktičkom komandom nemačkih štabova;
• Četničke snage u području Druga oklopna armija koristila je kao pomoćne snage, za zaštitu pozadine;^[6] ili kao pomoćne napadne grupe^[7]
• Snage 3. SS oklopnog korpusa, koji je još bio u sastavu Druge oklopne armije, i koje su upotrebljavane u prethodnim operacijama, nisu angažovane u ovoj fazi. Zadržane su na osiguranju zagrebačkog saobraćajnog čvora kao rezerva. Krajem decembra, po naređenju Vrhovne komande (nem. Oberkommando der Wehrmacht - OKW), prebačene su na Istočni front.

Snage Druge oklopne armije svojim desnim bokom naslanjale su se u Gorskom kotaru i na Kupi na jedinice Armijske grupe B koja je u tim područjima znatnim snagama (44. 71. i 162, divizija, delovi 1. SS oklopne divizije) vršila istovremene operacije protiv jedinica NOVJ u Sloveniji i Gorskom kotaru.

Snage NOVJ

Kolona Prve krajiške brigade u toku šeste neprijateljske ofanzive na obroncima planine Konjuh, decembar 1943.

• Prvi proleterski korpus
• Drugi udarni korpus NOVJ (delovi)
• Treći udarni korpus NOVJ
• Četvrti hrvatski korpus NOVJ
• Peti udarni korpus NOVJ
• Osmi dalmatinski korpus NOVJ
• Jedanaesti korpus NOVJ

Oblici borbenih dejstava

Iz borbi na Majevici u toku zimskih operacija krajem 1943. i početkom 1944.

Nemačka je privukla na jugoslovensko ratište vrlo krupne snage, mnogostruko jače nego u prethodnom periodu. Kroz dve i po godine ratovanja, NOVJ je stekla iskustvo i razvila ratnu veštinu na svim nivoima, pa je bila u stanju da se suprotstavi kao celina, na adekvatan način. S obzirom na veliku brojčanu i tehničku premoć osovinskih snaga, za NOVJ nije dolazilo u obzir dugotrajno frontalno sučeljavanje. Međutim, s obzirom na narasle snage, odgovor se ovog puta nije sveo na suprotstavljanje sredstvima "malog rata". Koristeći svoje povoljne pozicije na terenu, glavne snage NOVJ suprotstavile su se u obliku manevarskog rata: koristeći svoju pokretljivost za stvaranje lokalne nadmoći na osetljivim tačkama, ulazeći u otvorena sučeljavanja na odabranim pozicijama, razvlačeći na taj način osovinske snage i ometajući provođenje njihovih planova.

Osim manevarskog rata, koji je predstavljao glavnu karakteristiku borbi tokom Zimskih operacija, NOVJ je intenzivno koristila i brobena dejstva na drugim nivoima, kao što su partizanska dejstva u neprijateljskoj pozadini i diverzantska dejstva. Osnovna snaga ovih borbenih dejstava bila je u njihovoj masovnosti i prostornoj rasprostrtosti, čime su umetane komunikacije, nanošeini gubici, unošena nesigurnost i vezivane trupe na odbrambene zadatke.

Glavni članak: Partizanska dejstva NOVJ tokom zimskih operacija 1943/1944

Glavni članak: Spisak diverzantskih napada NOVJ decembra 1943.

Osnovni operativnih cilj nemačke komande bio je osvajanje strateški važnih tačaka i komunikacija, i razbijanje glavnih snaga NOVJ, dok je operativni cilj NOVJ bio iscrpljivanje nemačkih snaga, vezivanje njihove glavnine za odbrambene zadatke i preuzimanje inicijative u svoje ruke.

Tok operacija

Nemačka artiljerija u borbi protiv partizana.

Započela je nova nemačka ofanziva na našu oslobođenu teritoriju. Jake neprijateljske snage, potpomognute tenkovima i motorizacijom, započele su ofanzivne operacije od Une do Lima, a takođe i na teritoriji Dalmacije...

Vojno-politički uslovi u kojima je započela ova ofanziva mnogo su povoljniji, i u svetu i u našoj zemlji, nego prethodnih ofanziva. Naša vojska je u ovom međuvremenu mnogo ojačala i učvrstila se. Teritorija koju kontrolišu naše jedinice mnogo je veća. Broj i sposobnost naših štabova i starešina mnogo su se povećali. Postoji centralizovana komanda obezbeđena radio-vezom. Pozadina je mnogo čvršća, ne postoji nijedan ozbiljan unutrašnji neprijatelj. Naš politički položaj i u zemlji i u inostranstvu čvršći je nego što je ikada bio. Saveznici sve više priznaju snage i legitimnost naše vojske i naše vlasti.

Sve ove činjenice daju nam mogućnost da i ovu neprijateljsku ofanzivu razbijemo i da iz nje izađemo još jači nego sada.^[8]

– Naređenje Štaba 1. proletetskog korpusa od 10. decembra 1943.

Početna faza

Pored koncentrisanja krupnih snaga, 2. oklopna armija Vermahta obratila je posebnu pažnju da detaljno planiranje, korišćenje iznenađenja i drugih lokalnih prednosti radi postizanja brzog uspeha. Aktivnosti su počele sinhronizovanim prepadom sa istoka, jugoistoka i severoistoka (Kugelblic), jugozapada (Citen) i severozapada (Panter) tokom prvih dana decembra 1943.

Nemci su postigli značajne početne uspehe naročito na istoku, u operaciji Kugelblic, gde su uspeli da razbiju neke jedinice NOVJ (Drugu proletersku i Prvu šumadijsku brigadu) i da otvore sebi prostor za brzo napredovanje u dubinu slobodne teritorije. Operacija Kugelblic predstavljala je najzahtevniji deo uvodnih operacija, usled vrlo velike teritorije u trouglu između Sjenice, Konjica i Tuzle, koju je trebalo pokriti. Zahvaljajući veoma dobrom obaveštajnom radu, detaljnom planiranju i energičnom nastupanju, ova operacija počela je uspešno po Nemce, i 16. decembra nastavila se u operaciju Šnešturm.

Značajan uspeh nemačke snage postigle su i u operaciji Citen, gde je prepadom osvojeno Livno kao važna saobraćajna tačka.

Uspeh na zapadu bio je polovičan. Nemačka komanda ocenila je uspešnim operacije na baniji, smatrajući da je zadala značajan udarac Sedmoj banijskoj diviziji. Međutim, deo operacije koji je trebalo da poveže snage na Baniji preko Prijedora sa oblašću Banjaluke, potpuno je podbacio. Ovaj neuspeh imao je značajne negativne posledice po dalje nemačke operacije.

Protivakcija NOVJ

NOVJ pod komandom Vrhovnog štaba suprotstavila se primenom manevarskog ratovanja. Formacije NOVJ ulazile su u direktne sukobe sa nemačkim formacija na odabranim tačkama od strategijske važnosti. Na tim tačkama vršena je koncentracija jačih snaga, dok je na drugim sektorima primenjivana elastična zadržavajuća odbrana. Bio je to nastavak prakse otvorenog sukobljavanja sa nemačkim napadnim kolonama, koja je u velikoj meri primenjivana nakon kapitulacije Italije. Ovo podizanje nivoa borbenih dejstava sa gerilskog na manevarski rat uočio je i Komandant Jugoistoka:

Borbene akcije... izgubile su karakter gerilskog rata.^[9]

Partizanski antitenkovski top na Kozari, u vreme 6. ofenzive.

Dok su snage Trećeg korpusa u istočnoj Bosni snage NOVJ davale elastičnu odbranu izbegavajući odsudne sudare, izvršena je koncentracija snaga za protivudar kojim je trebalo ponovo osvojiti Livno. Međutim, ovaj napad je nakon desetodnevnih oštrih borbi okončan neuspehom usled vrlo hladnog vremena i nepovoljnog odnosa snaga.

Za to vreme nemačka akcija u istočnoj Bosni dobila je na zamahu i sredinom decembra prerasla u pokušaj opkoljavanja i uništavanja glavnine Trećeg korpusa NOVJ (operacija Šnešturm). I ovaj nemački plan završio se neuspehom. Jedinice Trećeg korpusa izvukle su se iz čeonog sudara i zabacile se nemačkim snagama za leđa, delujući na komunikacije i kolone u pokretu. U roku od tri nedelje ponovo su ovladale većinom gradova na svojoj teritoriji (Olovo, Kladanj, Vlasenica, Višegrad, Foča...).

Budući da u zapadnom delu slobodne teritorije Nemci nisu uspeli da steknu inicijativu, NOVJ je nakon odustajanja od napada na Livno pripremila koncentričnu operaciju na Banjaluku i okolna uporišta (Prva banjalučka operacija). Glavni cilj ove operacije bio je privlačenje nemačkih snaga sa istoka, kako bi se Treći korpus rasteretio pritiska. Operacija je trajala od 31. decembra 1943. do 3. januara 1944. I pored značajnih uspeha NOVJ u likvidaciji manjih uporišta i prodora do centra Banjaluke, nemačko-ustaške snage u utvrđenim zgradama u gradu i u Bosanskoj Gradišci uspele su da se održe do pristizanja pojačanja.

Ovom operacijom Druga oklopna armija prisiljena je na hitnu intervenciju 92. motorizovanim i 901. oklopnim grenadirskim pukom i delovima 1. kozačke i 373. legionarske divizije. Nemci su već predvideli plansko pomeranje težišta na zapad, tako da je u prvoj dekadi januara 1944. u dolini Vrbasa i na prilaznim putevima stvorena najkrupnija koncentracija nemačkih snaga. Operacija Valdrauš, koja je usledila, trebala je da predstavlja krunu nemačkih zimskih napora. Prema planu, južno od Banjaluke trebalo je snagama ojačanog 5. SS i 15. brdskog korpusa zahvatiti, poraziti i razbiti središnje snage NOVJ. Usled krize oko Banjaluke, operacija je otpočela nakon nekompletnih priprema, 6 dana pre plana.

Izviđačka grupa boraca VI krajiške NOU brigade u reonu Travnik - Vlašić 1944.

Snage NOVJ u zahvatu operacije (delovi Prvog proleterskog i Petog krajiškog korpusa) nakon obustavljanja Banjalučke operacije, pružile su zadržavajuću manevarsku odbranu, koristeći težak teren i zabacijući se na bok i u pozadinu nemačkih nastupajućih kolona. Tokom nekoliko dana Jajce i Mrkonjić Grad prelazili su više puta iz ruke u ruku. Nakon 20. januara postalo je jasno da ambicija nemačkih snaga da zadaju odlučujućih udarac snagama NOVJ nema izgleda na uspeh.

Istovremeno sa vezivanjem, razvlačenjem i iscrpljivanjem glavnih nemačkih snaga u dolini Vrbasa, NOVJ je pripremila još jedan protivudar. Dekoncentracija glavnih nemačkih snaga omogućila je Trećem korpusu da pripremi ambiciozan udar na istoku. Tokom takozvane Druge tuzlanske operacije, od 16. do 20. januara trajao je obuhvatni napad snaga ovog korpusa na Tuzlu. Međutim, uprkos znatnim žrtvama i velikom zalaganju, operacija je okončana neuspehom. Nemačko-ustaške snage uspele su da se održe u ovom ključnom gradu istočne Bosne.

Cilj Prve banjalučke i Druge tuzlanske operacije na operativnom nivou bio je se otvaranjem alternativnih operativnih žarišta spreči Druga oklopna armija da sve raspoložive snage koncentriše na jednu oblast. Iako ni u jednoj, ni u drugoj, nije u potpunosti postignut lokalni uspeh, njima je znatno otežano izvođenje nemačkih ofanzivnih planova. S druge strane, snage NOVJ su u ovim operacijama pretrpele znatne gubitke, praćene iscrpljivanjem ljudskih i materijalnih resursa.

Završna faza

Početkom februara obe strane bile su suočene sa bezizglednošću svojih maksimalističkih ambicija. Obe strane obustavile su napadne operacije velikog stila. Druga oklopna armija izvela je još niz operacija sa ograničenim ciljem popravljanja lokalnih pozicija. U nizu operacija u Hrvatskom primorju i zapadnoj Lici Nemci su krajem januara konačno zauzeli Karlobag i Senj, poslednje luke na obali koje su bile u rukama NOVJ. Operacijom Emil Nemci su pokušali da ovladaju značajnim položajima i razbiju snage NOVJ koje su držale vezu između Like i severne Dalmacije. Operacija je završena bez većeg uspeha.

Rezultat operacija

U ovom dinaminom manevarskom ratu na širokom prostoru, po teškom terenu i po vrlo hladnom vremenu, obe strane izložile su svoje trupe maksimalnim naprezanjima i značajnim gubicima. Međutim, ni jedna nije ostvarila presudan uspeh.

Nemačka Komanda Jugoistoka uspela je da učvsti svoje položaje na obali i u dolinama Lima i Vrbasa. Međutim, pokazalo se da ni vrlo krupne snage koje je angažovala nisu dovožne za obezbeđenje celokupne teritorije, pa su se morali ograničiti na najvažnije centre i saobraćajnice. Usled decembarskog neuspeha zapadnog niza operacija, Nemci nisu uspeli da zahvate jezgro slobodne teritorije na potezu Sanski Most - Bosanski Petrovac - Drvar, a većinu novouspostavljenih garnizona nakon prestanka ofanzive ponovo su preuzele snage NOVJ. Teritorijalni dobici koje su Nemci uspeli zadržati svodili su se na donji tok Lim, deo toka Vrbasa, Livno i Hrvatsko primorje. Nakon operacija slobodna teritorija NOVJ je smanjena, otežana je komunikacija među njenim delovima, kao i pomorska veza sa Saveznicima.

Snage NOVJ tokom septembra i oktobra 1943. popunjene su masom novih boraca bez borbenog iskustva i formirane su mnoge nove jedinice. Za njih su ove operacije predstavljale težak borbeni ispit. Jedinice su pretrpele gubitke, a bilo je i dezerterstva. Međutim, ovo borbeno iskustvo znatno je unapredilo borbenu vrednost i ratnu veštinu jedinica na svim nivoima. NOVJ je iz ovog manevarskog rata izašla brojčano nešto umanjena, sa delimično okrnjenom teritorijom, ali njena udarna snaga nije okrnjena.

U svojoj direktivi od 26. februara 1944, Komanda Druge oklopne armije konstatuje da su "bande... poslednjih meseci, u velikim operacijama u prostranim oblastima armijskog područja, tučene i čija je borbena vrednost znatno oslabljena..."^[10] Treba imati u vidu da ovo nije analiza, nego zapovest, i da nije pisana u informativnom, nego u vojničkom zapovedno-optimiskom tonu. Sama direktiva otkriva da komanda armije smatra svoj uspeh privremenim i ograničenim. Ona naime uviđa da postoji opasnost da, šitieći vitalne garnizone i komunikacije, armija izgubi inicijativu i pređe u defanzivu, pa stoga nalaže da sve divizije i korpusi moraju na svom nivou formirati napadne borbene grupe i "kod svih divizija, jačine najmanje do jednog ojačanog bataljona, a kod korpusa jačine najmanje do jednog ojačanog puka, tako da u divizijskom (korpusnom) području stalno teče jedna od ovih operacija"^[10]. Štaviše, uprkos proklamovanoj pobedi, Komanda konstatuje da za potrebne "za velike operacije ne stoje na raspolaganju sopstvene snage u dovoljnom broju", tj da su joj i dalje potrebna pojačanja.

Literatura

• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2 - Vojnoistorijski institut, Beograd 1963
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII - nemački dokumenti, knjiga 3 - godina 1943. Vojnoistorijski institut, Beograd 1973
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII - nemački dokumenti, knjiga 4 - godina 1944. i 1945. Vojnoistorijski institut, Beograd 1975
• Otto Kumm: VORWÄRTS, PRINZ EUGEN! - Geschichte der 7. SS-Freiwilligen-Division "Prinz Eugen", Munin-Verlag, Coburg 1978.
• Roland Kaltenegger: TOTENKOPF & EDELWEIß, Ares Verlag 2008.
• Cassagrande: Die volksdeutsche SS-Division "Prinz Eugen": die Banater Schwaben und die Nazionalsocialistiscchen Kriegsverbrechen^{[mrtav link]}, Campus Verlag, Frankfurt am Mein 2003.
• Franz Schraml: KRIEGSSCHAUPLATZ KROATIEN, Kurt Vowinckel Verlag, Neckargemünd 1962
• Lothar Rendulic: GEKÄMPFT, GESIEGT, GESCHLAGEN - Verlag „Weisermühl", Wels — Heidelberg 1952.

Izvori

1. Oslobodilacki rat naroda Jugoslavije 1941 - 1945 (knjiga 2)
2. Istorijski atlas oslobodilačkog rata naroda Jugoslavije
3. OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 2, strana 68
4. Procena Komandanta Jugoistoka Feldmaršala Vajhsa od 1. novembra 1943.
5. Procena Komandanta Jugoistoka feldmaršala Vajhsa od 1. novembra 1943.
6. Naređenje operativnog odeljenja 2. oklopne armije od 18. decembra 1943.
7. Operacija Citen
8. Zbornik NOR, tom IV, knj. 20. d. 47, s. 155.
9. Procena Komandanta Jugoistoka Feldmaršala Vajhsa od 1. novembra 1943, Zbornik dokumenata Vojnoistorijskog instituta, tom XII, knjiga 3, dokument 156
10. Direktiva Komande Druge oklopne armije potčinjenim jedinicama od 27. februara 1944, Zbornik dokumenata Vonoistorijskog instituta, tom XII, knjiga 4, dokument 26

Povezano

Nemačka zimska ofanziva 1943/1944 na Wikimedijinoj ostavi

• Operacija Kugelblic
• Operacija Citen
• Operacija Panter
• Operacija Šnešturm
• Prva banjalučka operacija NOVJ
• Operacija Valdrauš
• Operacija Napfkuhen
• Druga tuzlanska operacija NOVJ
• Operacija Adler
• Operacija Drežnica
• Operacija Emil
• Spisak osovinskih operacija u Jugoslaviji
• Spisak diverzantskih napada NOVJ decembra 1943.