Sporazum iz Tordesillasa

Sporazum iz Tordesiljasa (port. Tratado de Tordesilhas, šp. Tratado de Tordesillas) je sporazum između Portugala i Španije o kolonijalnoj podjeli svijeta.^[1] Sporazum određuje liniju podjele novog svijeta samo između Portugala i Španije i to meridijanom udaljenim 1550 kilometara zapadno od Zelenortskih Ostrva. Linija se nalazila na 46-om meridijanu, zapadno od Griniča, i predstavljala je jednu trećinu udaljenosti od Zelenortskih ostrva do ostrva koje je otkrio Kristifor Kolumbo na svom prvom putovanju (Kuba).^[2] Po ovom sporazumu, sva zemlja koja se nalazila istočno od ove linije pripadala je Portugalu, a sva zemlja koja se nalazila zapadno, pripadala je Španiji. Španija je ratifikovala ovaj sporazum 2. jula 1494. godine, a Portugal 5. septembra 1494. godine.

Originalna stranica Sporazuma, čuvana u muzeju u Lisabonu

Kantinova mapa svijeta iz 1502 prikazuje meridijan o kojem se govori u sporazumu

Uzroci

Mapa portugalske imperije(1415-1999).
crveno - stvarne teritorije;
ružičasto - istraživanja, područja uticaja, trgovine i polaganja prava na suverenitet portugalske krune;
plavo- glavna pomorska istraživanja, rute i područja uticaja.

Mapa obje imperije u periodu Iberijske unije (1581-1640)
crveno/ružičasto - španska imperija
plavo/svijetlo plavo - portugalska imperija
Istražena, ali nenaseljena područja nisu prikakzana (npr. amazonski bazen).

Odmah po otkrivanju Amerike, pojavile su se razmirice između Portugala i Španije. Postojeća papska bula Aeterni regis iz 1481. godine dodjeljivala je svu zemlju južno od Kanarskih Ostrva Portugalu. Ovo se nikako nije sviđalo Špancima, koji su smatrali da, samim tim što je njihov podanik otkrio zemlju i polažu pravo na istu. Koristeći svoj uticaj na novog papu, Španca po rođenju, Aleksandra VI, Španci su izdejstvovali novu bulu Inter caetera, po kojoj je sva zemlja 100 liga zapadno od Azorskih ostrva, pripadala Španiji (osim ako već neka druga hrišćanska zemlja ne polaže pravo na nju, zaključno sa božićem 1492. - pošto se još uvijek mislilo da je u pitanju daleki istok, a ne novi kontinent), bez obzira na to da li je na sjevernoj ili južnoj polulopti. Ova bula nije uopšte pominjala Portugal, ali ga je praktično onemogućavala da zauzme cijelu Indiju, što je bio i cilj portugalskog kralja João II. João II je odmah otpočeo pregovore sa aragonskim kraljem Ferdinandom II i kastiljskom kraljicom Izabelom I kako bi pomjerio liniju razgraničenja na zapad. Kako je ovo bilo protivno papskoj buli, postignut je novi dogovor, koji je sankcionisao Papa Julije II bulom iz 1506. godine.

Sama podjela je malo poštovana na djelu, iako su Portugalci otkrili zemlju istočno od meridijana 1500. godine, nisu se libili preći liniju razgraničenja, niti su im to Španci branili. Sporazum je bio ništavan u godinama Iberijske imperije, kada je španski kralj ujedno bio i portugalski kralj (od 1580. do 1640. godine). Novim sporazumom u Madridu iz 1750. godine, Portugalu je priznat suverenitet nad zaposjednutim teritorijama u Južnoj Americi.

Linija razgraničenja

Linije razgraničenja (1495–1545)

Sporazum je specificirao liniju razgraničenja u ligama od Zelenortskih ostrva. Linija nije bila specificirana u stepenima, niti je identifikovana neka topologija (npr. ostrvo) sa druge strane Atlantskog okeana. Sporazum, međutim, kaže da se sama linija utvrđuje zajedničkim putovanjem (portugalsko-španske delegacije), koje se nikada nije desilo.

Kamen graničnik Sporazuma u jednom parku, Montevideo, Urugvaj

• Španci su prvi, uz pomoć Haimea Ferera, 1495. godine, a na zahtjev Španskog kralja i kraljice, pokušali odrediti liniju razgraničenja. Haime je tvrdio da je linija razgraničenja na 18° zapadno od centralnog od Zelenortskih ostrva. Kako se tada vjerovalo da se Fogo, centralno zelenortsko ostrvo nalazi na 24°25' zapadno od Griniča, Haime Ferer je postavio liniju razgraničenja na 42°25' zapadno od Griniča. Treba napomenuti da je tadašnja zamisao o zakrivljenosti zemlje dovela do predstave da je zemljina sfera 21,1 % veća od stvarne zemljine sfere. Ako se ovo uzme u obzir, kao i činjenica da je jedna liga sadržavala 6152,64 metra, stvarna linija bi bila na 47°37' zapadno od Griniča.
• Najranije Portugalsko tumačenje potiče iz Kantinove mape svijeta iz 1502. godine. Na karti je ucrtana linija razgraničenja prolazila preko ušća Amazona u Atlantik (na krati je za ušće napisano: Todo este mar he de agua doçe - Cijelo ovo more je pitka voda!) što se procjenjuje da je na 42°30' zapadno od Griniča.
• Godine 1518. Španci su ponovo procijenili da je linija razgraničenja na 47°24' zapadno od Griniča, u trenutku kada je zamisao o zakrivljenosti zemlje bila takva da je smatrano da je za 7,7 % manja nego što stvarno jeste, što je u stvarnosti bilo 45°38' zapadno. Međutim, opis obale kuda bi ova linija prolazila, veoma je zbunjujuća, pa je po opisu obale u pitanju linija negdje između 49° i 50° zapadno.
• 1524. godine sami španski moreplovci, su dali svoje mišljenje od tome gdje se linija nalazi. Linija je procijenjena na 47°17' zapadno (uz manju zemljinu sferu od 3,1%), odnosno 46°36' zapadno.
• 1524. godine su i portugalski moreplovci, su dali svoje mišljenje od tome gdje se linija nalazi. Oni su je postavili na 21°30' zapadno od mjesta Santo Antao (Zelenortska Ostrva), odnosno (22°6'36" na stvarnoj zemljinoj sferi).

Antimeridijan

Sam sporazum, zbog činjenice da zemlja nije ploča je bio prilično ništavan, jer je Španija mogla ići na zapad i doći do posjeda, koje su idući na istok Portugalci već otkrili. Ovo se, normalno, nije dovodilo u pitanje sve dok Portugal nije otkrio veoma vrijedna Molučka ostrva, 1512. godine, zbog čega su Španci protestovali, tvrdeći da je po sporazumu Zemlja podijeljena na dvije polulopte, zapadnu koja pripada Španiji i istočnu koja pripada Portugalu i da predmetna ostrva pripadaju zapadnoj, odnosno španskoj hemisferi. Razmirice, koje su uključivale i razne propale dogovore, trajale su sve do 1529. godine, kada su strane uspjele da se dogovore u Saragosi. Sporazum iz Saragose je utvrdio da će se Španija zadovoljiti sa 350 hiljada dukata u zlatu, a da će ostrva ostati unutar istočne, odnosno portugalske hemisfere. Antimeridijan, kako je nazvan će prolaziti 17° istočno od Molučkih ostrva, preko ostrva Las Velas i Santo Tome.

Molučka ostrva su grupa ostrva zapadno od Nove Gvineje, a u 16. vijeku, bilo je jedino mjesto u svijetu gdje se uspješno uzgaja biljka od koje se dobija začin karanfilić, a njegova vrijednost, u to vrijeme, je bila jednaka vrijednosti zlata. Na najvećem ostrvu arhipelaga, portugalci su napravili tvrđavu, koje su zauzeli Holanđani, poslije pada Iberijske unije, oko 1640. godine. Španci su opet, 1666. godine, preuzeli arhipelag od Holađana u sklopu akcije ponovnog zauzimanja Filipina.

Antimeridijan nije podijelio zemljinu sferu na dva jednaka dijela, Španija je dobila 169° zemljine sfere, a Portugal 191°. Osim toga, antimeridijan je podijelio zemlju tako da je Španija dobila na istoku uglavnom Pacifik, dok je većina kopna pripala Portugalu. Bez obzira na sporazum, Španija je u više navrata pokušala da kolonizuje Filipinska ostrva iako su ona prilično unutar Portugalske hemisfere. Španski kralj Filip II je 1565. godine uspio da kolonizuje Filipine, podižući Manilu, kao trgovačku stanicu.

Osim Brazila i Molučkih ostrva, Portugal je vremenom kolonizovao i Angolu, Mozambik, Gvineju Bisao, Sao Tome i Principe u Africi, kao i Gou, Daman i Diu u Indiji i Istočni Timor i Makao na Dalekom istoku

Reference

1. Emma Helen Blair, ed., The Philippine Islands, 1493–1803 (Cleveland, Ohio: 1903). Frances Gardiner Davenport, ed., European Treaties Bearing on the History of the United States and Its Dependencies to 1648 (Washington, DC: Carnegie Institute of Washington, 1917), 100.
2. Chardon, Roland (1980). „The linear league in North America”. Annals of the Association of American Geographers 70: 129–153 [pp. 142, 144, 151]. JSTOR 2562946.

Literatura

• Edward G. Bourne, 'The History and Determination of the Line of Demarcation by Pope Alexander VI, between the Spanish and Portuguese Fields of Discovery and Colonization', American Historical Association, Annual Report for 1891, Washington, 1892; Senate Miscellaneous Documents, Washington, Vol.5, 1891–92, pp. 103–30.
• James R Akerman, The Imperial Map (Chicago: University of Chicago Press, 2009) 138.
• Leonard Y. Andaya, The world of Maluku: Eastern Indonesia in the early modern period (Honolulu: University of Hawaii Press, 1993, ISBN 0-8248-1490-8.
• Emma Helen Blair, ed., The Philippine Islands, 1493-1803 (vol 1 of 55) (Cleveland, Ohio: 1903-1909), containing complete English translations of both treaties and related documents.
• Stephen R. Bown, 1494: How a family feud in medieval Spain divided the world in half (New York: Thomas Dunne Books, 2012) ISBN=978-0-312-61612-0.
• Charles Corn, The Scents of Eden, (New York: Kodansha, 1998), ISBN 1-56836-202-1.
• Armando Cortesao, "Antonio Pereira and his map of circa 1545", Geographical Review 29 (1939) 205-225.
• Frances Gardiner Davenport, ed., European Treaties bearing on the History of the United States and its Dependencies to 1648 (Washington, DC: Carnegie Institution of Washington, 1917/1967).
• Translation of the Treaty of Tordesillas by Davenport.
• Henry Harrisse, The Diplomatic History of America: Its first chapter 1452—1493—1494 (London: Stevens, 1897).
• Edgar C. Knowlton, "China and the Philippines in El Periquillo Sarniento", Hispanic Review 31 (1963) 336-347.
• CARVALHO, Carlos Delgado de (1884-1989). História diplomática do Brasil (ed. fac-sim.). Brasília: Senado Federal, 1998.
• Oliveira Lima. Descobrimento do Brasil. in: Livro do Centenário (1500-1900) (v. III). Rio de Janeiro: Imprensa Nacional, 1902.
• Demetrio Magnoli. História da Paz. São Paulo: Editora Contexto, 2008. 448p. ISBN 85-7244-396-7
• SILVA, Luciano Pereira da. In: Carlos Malheiro Dias (coord.). História da Colonização Portuguesa do Brasil (v. I). Porto: Litografia Nacional, 1923.

Spoljašnje veze

Treaty of Tordesillas (Tratado de Tordesillas) na Wikimedijinoj ostavi

• Treaty of Tordesillas (about.com)
• Treaty of Tordesillas (Portuguese) from Archivo General de Indias
• Treaty of Tordesillas^{[mrtav link]} English translation from Blair
• Compact Between the Catholic Sovereigns and the King of Portugal Regarding the Demarcation and the Division of the Ocean Sea^{[mrtav link]} English translation from Blair
• Vertrag von Tordesillas Digitalisat des Archivo General de Indias (PDF-Datei; 8,48 MB)
• Englische Übersetzung des Vertrages von der Yale Law School
• Deutsche Welle - 1494: Portugal e Espanha dividem o mundo
• Tratado em formato digital arquivado na Torre do Tombo Arhivirano 2015-09-15 na Wayback Machine-u
• O Tratado de Tordesilhas, Fonte: Luís de Albuquerque (dir.), Tratado de Tordesilhas e Outros Documentos, Lisboa, Publicações Alfa, 1989, Portal da História, Manuel Amaral 2000-2013