Velika osovinska operacija u cilju uništenja Bihaćke republike i jugoslovenskih partizana. From Wikipedia, the free encyclopedia
Operacija Vajs ili "Bijelo" (njemački: - slučaj Bijelo), poznata kao Četvrta neprijateljska ofenziva, je bila združena osovinska operacija protiv partizanske države u Jugoslaviji (tzv. Bihaćke republike), u toku Drugog svjetskog rata.
| Operacija Weiss (Bijelo) Četvrta neprijateljska ofenziva | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Segment Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji | |||||||||
 Oklopni delovi 7. SS divizije u Hercegovini, aprila 1943. | |||||||||
| |||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||
 Treći Reich Italija Četnici (MVAC) NDH |
 Partizani (NOVJ) | ||||||||
| Komandanti i vođe | |||||||||
| Alexander Löhr Mario Roatta Rafael Boban Draža Mihailović[1] Zaharije Ostojić Dobroslav Jevđević Pavle Đurišić |
Josip Broz Tito Koča Popović | ||||||||
| Angažirane jedinice | |||||||||
| Treći Reich:
|
NOVJ: | ||||||||
| Snage | |||||||||
| 150,000 vojnika (12,000-15,000 četnika), 12 zrakoplovnih eksadrila |
oko 18,000 vojnika | ||||||||
| Žrtve i gubici | |||||||||
Treći Reich:[2]
Teški gubici Talijana i četnika. |
| ||||||||
Tisuće ubijanih i raseljenih civila od strane neprijatelja | |||||||||
Ofenziva je trajala od 20. siječnja[3][4] do kraja ožujka[5] 1943. godine. Velika nemačko-italijanska operacija je pokrenuta sa namerom okruženja i uništenja Bihaćke republike i glavnine ustaničkih snaga u Jugoslaviji. Sile osovine su okupile devet divizija, šest njemačkih, tri talijanske, te dvije hrvatske divizije i velik broj četničkih i ustaških formacija. Procjenjuje se da je preko 150 000 osovinskih vojnika napalo znato malobrojnije partizanske snage, uz koje su bili i ranjenici. Glavni osovinski pravci napada bili su usmereni na Liku, Kordun, Baniju i Bosansku Krajinu.
Najpoznatija bitka četvrte neprijateljske ofanzive je Bitka na Neretvi, kojom su partizani potpuno preokrenuli tok ove operacije. Tokom februara oni su naneli teške gubitke Italijanima u dolini Neretve, nakon čega su početkom marta izvršili proboj iz osovinskog obruča, rasturivši četničke snage. Usled partizanske kontraofanzive, izmenjen je plan operacije »Vajs II«, pa će prema Livnu, umesto četiri nemačke divizije, napasti samo dve - 7. SS i 369. vražja.[6]
Iako su nemačke, ustaške, italijanske i četničke snage delovale koordinisano, bitka je okončana pobedom NOVJ, koja je uspela da ostvari suštinu svog ofanzivnog plana, i pritom sačuva Centralnu bolnicu. Nemci su postigli delimičan uspeh, privremenim posedanjem teritorije i komunikacija, i suštinski neuspeh, jer nisu uspeli da razbiju NOVJ. Najveći gubitnici bili su Italijani, koji su pretrpeli teške gubitke i bili prinuđeni da prepuste odbranu mostarske oblasti Nemcima, i posebno četnici, čija je najveća dotadašnja koncentracija razbijena od strane NOVJ.
U jugoslavenskoj historiografiji, četvrta neprijateljska ofanziva, za razliku od operacije Weiss, traje od 20. januara do kraja aprila 1942. godine, i uključuje operacije NOVJ po završetku osovinske operacije, kao što su prodor NOVJ u Hercegovinu, bitku na Drini, pa čak i prodor NOVJ u Crnu Goru aprila 1943.[7]
Nakon operacije Belo, usledila je operacija Crno (Schwarz), poznata kao peta neprijateljska ofenziva. Operacije "Bijelo" i "Crno" posle nje, bile su prelomne u drugom svetskom ratu u Jugoslaviji. Silom prilika na ratištu, Nemci su bili prinuđeni da počnu tretirati protivnika kao organizovanu operativnu celinu, odnosno vojsku.[8]
Na istočnom i na afričkom frontu armije Nemačke i Italije pretrpele su teške poraze kod Staljingrada i El Alemejna. U Zapadnoj Africi (Alžir i Maroko) iskrcale su se sveže i dobro opremljene američke i britanske armije. Očito i s vojničkog gledišta ratna se sreća okrenula i inicijativa je u rukama Saveznika. Nemački zapovednici strahuju da bi se Savezničke armije mogle iskrcati na Balkanskom poluostrvu i time otvoriti novi front itekako potreban armijama Sovjetskog Saveza koje su kod Staljingrada zaustavile nemačke armije, ali sada im treba pomoć američkih i britanskih armija koje pod hitno moraju otvoriti novi front u Evropi.
Zbog svega spomenutog, a kako je baš na Balkanskom poluostrvu snažan otpor partizanskih odreda koji su zauzeli veliki deo teritorija, tu pod hitno nemačke armije moraju nešto učiniti i osigurati 'mekani trbuh' na kojim im preti opasnost po celu pozadinu svih trupa.
Hitler je tokom jeseni 1942. doneo odluku o čišćenju jadranskog zaleđa. On u pismu Musoliniju kaže da mu je »rasprostranjenost Titovih pobunjeničkih organizacija« postala »predmetom preneraženja i briga«.[9] Pokazalo se da su posadne divizije i trupe NDH nedovoljne da uspostave nadmoć nad partizanima, pa su komandantu trupa u Hrvatskoj dodeljene još tri divizije. Odluka je imala dva osnovna motiva:
Hitler je naredio Vrhovnoj komandi Jugoistoka da konačno uništi ustanak u okupiranoj Jugoslaviji i u zimskim operacijama razbije »Titovu državu« na prostoru između Karlovca, Ogulina, Gospića, Knina, Sanskog Mosta i Gline. Hitler je takođe insistirao na razoružanju četnika u završnoj fazi operacije, iako su Italijanima pružali ogromnu pomoć u borbi protiv ustanka. Ovo je dogovorio na sastanku sa najvišim italijanskim rukovodstvom 18. decembra 1942 i u tom duhu je izdao odgovarajuća naređenja generalu Leru, komandantu Armijske grupe „E“ i komandantu Jugoistoka.
Plan Zimske operacije su izradili nemački zapovednik Jugoistoka general Aleksandar Ler i zapovednik italijanske 2. armije general Mario Roatta. Njemci su u ofenzivne trupe uključivali samo one četničke jedinice koje su imale potpisane ugovore s NDH.[10] Između osovinskih generala je došlo do razmimoilaženja, jer je italijanski general tražio da se u operacije uključe i ostali četnici, a nemački je to odbijao. Na kraju su se ipak dogovorili i 3. januara 1943. u Rimu je usvojen i konačno dogovoren plan Zimskih operacija, a detalji su razrađeni 9. januara 1943. u Zagrebu, gde je dogovoren i početak operacije 'Vajs' za 20. januara 1943.
Prema ovom planu, operacije je trebalo da se sukcesivno izvedu u tri faze:
12. januara nemački general Rudolf Lüters je izdao zapovest za izvođenje operacije:
U zajedničkom dejstvu sa 5. italijanskim korpusom razbiti partizansku državu u prostoru Karlovac - Ogulin - Gospić - Knin - Bosanski Petrovac, istrebiti bande uključujući i sve ostale neposlušne elemente koji ugrožavaju sigurnost upravljanja u toj oblasti...[11]
Italijanski general Mario Roatta je, poslije dogovora u Rimu i Zagrebu, 15. januara izdao naređenje o uključivanju četnika u operaciju »Weiss« u kojem naglašava:
»Ne sme (naglašavam: ne sme) se dogoditi da spomenute formacije [četnici], za vreme i posle operacije, dođu u dodir sa nemačkim i hrvatskim trupama...«[12]
Nemci nisu hteli četnike u operaciji, i zahtevali su od Italijana da ih razoružaju, ali generalu Roati su bili potrebni:
Naša komanda za Jugoistok predlaže, da se u pogledu četnika, malo sačeka, jer je general Roata emocionalno jako vezan za četnike i tek kada dođe na njegovo mesto neki drugi general, može da se očekuje odlučnija akcija Italijana protiv četnika.[13]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 27. januara 1943.
Njemačko-talijanske pripreme za operaciju »Weiss« vođene su s toliko tajnosti da o tome nije procurila ni jedna vijest. Kad su već sve operativne zapovijesti bile potpisane, Vrhovni štab NOVJ javlja 1. proleterskoj diviziji da ofenziva »vjerovatno neće tako skoro početi«, pozivajući se na obavještajne izvještaje iz Zagreba.[14]
Pošto smo očistili Srbiju, Crnu Goru i Hercegovinu, došli smo Vam u pomoć da razbijemo žalosne ostatke komunističke međunarodne, zlikovačke bande Tita, Moše Pijade, Levi Vajnerta i drugih plaćenih jevreja.[15]
– Četnički proglas narodu Bosne, Like i Dalmacije od 10. februara 1943.
General Dragoljub Mihailović i njegov štab pravili su krajem 1942. planove za uništenje NOVJ i osvajanje oslobođene partizanske teritorije uz pomoć Italijana:
Operacija koju sada pripremam prema zaostaloj Sovjetskoj Republici biće kombinovana. U njoj ima da sudeluju Dinarci zajedno sa Hercegovcima, snage od Otočca, snage sa planine Manjače i Borja i crnogorske snage koje ću uputiti u napad preko Prozora opet prema Glamoču.[16]
– Mihailovićeva depeša od 13. decembra 1942.
U skladu sa opštim planom operacije, Italijani su železnicom transportovali grupaciju od oko 3.000 hercegovačkih četnika pod komandom Petra Baćovića u Knin. General Mihailović 31. decembra 1942. godine javlja svojim komandantima da pripreme za operaciju dobro napreduju, čeka se još samo odobrenje okupatora za prebacivanje crnogorskih četnika, pod komandom Baja Stanišića i Pavla Đurišića, u NDH:
Bajo je već prikupio 1200 ljudi. Pavle je već prikupio 3000 ljudi. Bajovi su u Ostrogu a Pavlovi u Kolašinu. Tetkići [Talijani] kažu da 2. januara pada odluka. Dozvoljavaju za sad pokrete do Nikšića.[17]
– Mihailovićeva depeša od 31. decembra 1942.
2. januara 1943. general Mihailović je izdao direktivu za četničko učešće u operaciji Vajs:
Naša je namera da iz obuhvatnog položaja koga imaju naše snage izvrše koncentričan napad na komuniste na označenoj prostoriji, komunisti unište i time oslobode ovu srpsku teritoriju komunističkog terora.[18][19]
– Mihailovićeva direktiva komandantima korpusa za borbu protiv NOVJ na slobodnoj teritoriji zapadne Bosne, Like i Korduna od 2. januara 1943.
Četnici su tokom ove operacije bili direktno potčinjeni italijanskoj komandi:
Pod italijanskom komandom ima 19.000 četnika grupisanih u bande. Od ovih:
— 3000 duž železničke pruge Ogulin—Vrhovine,
— 8000 između Gračaca i Knina,
— 8000 u Hercegovini.[20]
General Mihailović je bio svjestan da je predstojeća operacija od vanrednog značaja, što se može naslutiti i iz njegove depeše od 24. januara 1943. godine, poslate majoru Petru Baćoviću (pseudonim »Ištvan«):
U ovim presudnim danima želim i tražim samo slogu jer svi radimo na vrlo važnom zajedničkom poslu. Nema uvreda. Ako se sve dobro svrši u ime Boga sve će se bratski urediti pa da niko nikakve uvrede ne podnosi. Događaji će imati željeni tok ako se svi založimo do krajnjih granica i uzdignemo iznad svojih ličnosti. Pozdravlja Vas najsrdačnije vaš uvek dobro želeći Čiča.[21]
– General Dragoljub Mihailović
Operacijama iz Hercegovine trebalo je da rukovodi Istureno odeljenje Štaba Vrhovne komande pod rukovodstvom majora Ostojića. Pod njegovom komandom koncentrisale bi se snage četnika iz Sandžaka, Crne Gore, istočne Bosne i delovi iz istočne Hercegovine. Prema planu, ove snage bi nastupale pravcem iz doline Neretve preko Prozora na zapad, dok bi snage Baćovića i Đujića, te ostali zapadnobosanski i lički četnici, koncentrično sa svojih pozicija napali partizansku slobodnu teritoriju.
Major Zaharije Ostojić, komandant četničkih snaga kojima je bio poveren „istorijski zadatak“ da na Neretvi unište Operativnu grupu divizija NOVJ, bio je uvjeren u uspjeh predstojeće operacije. Smatrajući da, uz pojačanja koja su pristizala iz Crne Gore i Sandžaka te sa istočnobosanskim i hercegovačkim jedinicama koje su se već nalazile na Neretvi, ima na raspolaganju dovoljno snaga sa kojima će, zajedno sa italijanskim i njemačkim trupama, napasti i uništiti partizansku grupaciju. Pun optimizma i samouvjerenja, major Ostojić (pseudonim »Branko«) piše 5. marta 1943. Draži Mihailoviću da je naredio da četničke snage „svom snagom udare boljševike“:
Ukupna jačina naših snaga sa Baćovićem iznosi oko 12.000 boraca. Mislim da smo jači od Boljševika, naš moral je sjajan, pa se nadam ako Bog da, i komandanti budu na visini da će mo postići i ovom prilikom odlučno tučenje i uništenje boljševičkih glavnih snaga, jer su najzad uhvaćeni na udicu. Pretim prekim sudovima, pohvaljujem, obećavam i ubrzavam sve komandante samo da uspemo. O rezultatu izvestiću Vas. Pobeda je sigurno naša. Pozdrav Branko.[22][23]
Ovaj plan su omeli Nemci i vlasti NDH, na čije su insistiranje Italijani obustavili transport četnika iz Crne Gore na teritoriju NDH. Ali, kad je nastupila kriza italijanskog 6. korpusa, nakon teških poraza u dolini Neretve, Italijani su s jedne strane pozvali u pomoć Nemce, a s druge su crnogorske četnike vozovima iz Nikšića prebacili u Mostar. Formacija Lukačevića sastavljena od sandžačkih i istočnobosanskih četnika koncentrisala se u oblasti gornjeg toka Neretve pešačkim maršem.
Operacijama je rukovodio lično Mihailović, čije se sedište do 23. marta 1943. nalazilo u Kalinoviku. U ovoj ofanzivi sve četničke jedinice primale su od Italijana oružje, municiju i hranu, a jedinice Blaža Đukanovića i platu.[24] Otvorena saradnja četničkih vođa sa okupatorima prilikom Četvrte ofanzive imala je negativnog uticaja na moral boraca u četničkim jedinicama.[25][26]
U to vreme na području nekadašnje Jugoslavije nalazilo se oko 700.000 njemačkih i italijanskih vojnika, te ustaša, domobranskih vojnika i četnika. Za samo sprovođenje operacije 'Vajs' predviđeno je 90 000 vojnika. Jedinice planom predviđene za sudjelovanje u operaciji su:
1) nemačke:
ukupno oko 50 000 vojnika. Podršku iz vazduha pružati će im 150 nemačkih aviona.
2) italijanske:
ukupno oko 25 000 vojnika,
3) ustaše:
4) četnici: Mihailović je odredio za učestvovanje u ovim operacijama sledeće četničke jedinice:[24]
Mihailovićeve jedinice se nisu skupile u punom broju. Njihov broj se procenjuje na oko 12 000 do 15 000.[25]
5) partizani:
ukupno oko 42 000 vojnika.
Partizanske snage mogle su računati i na 4. slavonsku diviziju koja je mogla prijeći Savu i udariti po protivniku, ili pak mu ometati nabavku i diverzijama nanositi gubitke i vezati na sebe određen broj jedinica.
20. januara 1943. rano ujutro sve predviđene osovinske jedinice prešle su u napad na svim sektorima, sa izuzetkom italijanske divizije „Re“ koja krenula 22. januara. Napad 717. divizije je predstavljao istočni krak manevra kojim je trebalo preseći partizansku teritoriju na pola. 717. divizija trebalo je drugog dana napada da se u oblasti Vrtoča sastane sa prednjim delovima 7. SS divizije. Za tu svrhu diviziji su, kao pojačanje, stavljeni na raspolaganje Drugi gorski ustaško-domobranski zdrug (brigada) i 202. oklopni bataljon sa 50 tenkova. 7. SS divizija otpočela je napad iz oblasti Karlovca 20. januara u 4 sata ujutro u četiri kolone jačine ojačanog pešadijskog bataljona. Nakon prelaska mosta na Korani, njena desna kolona nastupajući u pravcu Krnjaka naišla je na dva bataljona Kordunaškog NOP odreda, koji su uspeli da je zadrže do 10 sati pre podne.
Partizani nisu imali ni približno tačne podatke o vremenu početka ni veličini neprijateljske ofanzive. Stoga su se u prvim satima operacije osovinske kolone u napredovanju susretale samo s patrolama i manjim delovima, koji su prihvatali borbu sa isključivim ciljem da uspore napredovanje napadača i da omoguće koncentraciju snaga za odbranu. Izuzetak su bile Banija i Lika, gde su 7. odnosno 6. divizija bile u borbenom dodiru sa neprijateljskim ofanzivnim grupacijama još u fazi njihove koncentracije.
Osovinska dejstva na teritoriji Like počela su 20. januara s južne strane Like, sa linije Gračac—Medak u pravcu Bruvna i Udbine. Napad je izvršilo oko 300 četnika, koji su uspeli da iznenade levo krilo 1. ličke brigade, upadnu u selo Glogovo i popale ga. Posle izvršene pripreme jedinica 1. brigade, napad četnika je odbijen. Na odseku 9. brigade, od Lovinca, napadale su dve bojne ustaša i tri bataljona Italijana sa četnicima. Puk divizije „Sasari“ nastupio je iz Gračaca 21. januara ujutro, ali je 1. brigada tokom dana uspešno odbila ovaj napad i odbacila napadača na početne položaje.
369. legionarska divizija je krenula u opšti napad sa osnovice Kostajnica — Petrinja i Glina — Topusko, ostvarivši znatnu koncentraciju snaga na relativno malom prostoru. Ipak, 7. banijska divizija je u velikoj meri paralisala osovinsko napredovanje.
Narednih dana došlo je do koncentracije snaga i do eskalacije borbenih dejstava. Na strani Osovine ispoljio se i napad italijanske divizije „Lombardija“ na desnom krilu 7. SS divizije, a na strani NOVJ u odbrani su angažovane 5., 6., 14. i 15. hrvatska brigada, 1. bataljon 4. brigade i Kordunaški NOP odred. Jedinice NOVJ su posedale taktički dominirajuće položaje i branile ih, intervenišući po potrebi na ugroženim pravcima. Nemci su napredovali sistematski, napadima u više kolona tražeći slabu tačku protivnika i zabacujući se u njegovu pozadinu.
Odlučujući napad Nemci su pokrenuli 26. januara u 22 sata. Jedinice NOVJ su pružile slab otpor, i Nemci su uspeli da prodru u Rakovicu i Drežnik Grad. Ovim je bila kompromitovana odbrana na levoj strani reke Une, i partizani su, vodeći zaštitne borbe, otpočeli evakuaciju Banije i Korduna. U noći 28./29. januara poslednje su se povukle preko mosta u Bihaću jedinice 7. banijske divizije, onesposobivši zatim mostove na Uni. Sa jedinicama se povukao i veliki narodni zbeg od oko 15.000 civila.
Jedinice 7. SS divizije tokom 29. januara sastale su se u Ličkom Petrovom Selu sa kolonom italijanske divizije „Re“ i nastavile prema Bihaću, u koji su ušle istog dana u 16:30. Tako je 7. SS divizija rešila prvi deo operacijskog zadatka, potrošivši za to, umesto planiranog jednog, deset dana.
Mnogi četnički borci su mobilisani u osovinsku operaciju sa pričom da idu u borbu protiv ustaša i NDH, a kada su videli da ih vode protiv partizana, moral je drastično pao.[27] 7. februara major Petar Baćović izveštava generala Mihailovića da i dalje sa Italijanima napada partizane u Krajini, da njegovi ljudi traže da se vrate kući, da su neki četnici prešli partizanima, i da četnici ne mogu držati ništa od teritorije koju su oteli partizanima, izvan italijanske žice:
Prekosutra preduzimam sledeću operaciju: sa 2000 ljudi i italijanskom artiljerijom napadam pravac Strmica —Tiškovac — Srb, gde je gro komunističkih snaga... Dobio sam za vojsku veš i šatorska krila, šest bacača, 2 topa i municiju. Naši ljudi traže da se vrate kući... Đujićevih 130 ljudi sa bacačima i teškim oruđem otišlo je partizanima. Ponavljam, a to mi je i dužnost, da na teritoriji Dinarske oblasti nema ni jedno slobodno mesto, niti su ga dinarci u stanju držati, izvan talijanske žice.[28]
Prema ranijoj zamisli, s obzirom da je uporan i uspešan otpor Prvog hrvatskog i Prvog bosanskog korpusa omogućio neophodno vreme i slobodu akcije, Vrhovni Štab NOV i POJ je na sastanku sa komandantima divizija u Tomislavgradu 8. februara izdao naređenje i specifikovao zadatke:
Operacija je otpočela vrlo uspešno. Druga i Treća divizija su od 15. do 22. februara ovladale utvrđenjima, Prozor, Drežnica, Rama i Jablanica, odbivši ispad Italijana iz Mostara i razbivši glavninu divizije "Murđe". Međutim, 22. februara počela je operacija Vajs II. Vrhovni štab upotrebio je Sedmu banijsku diviziju i Sedmu krajišku brigadu za zaštitu operativnog područja sa zapada. Deveta dalmatinska divizija našla se na pravcu italijansko-četničkog nastupanja sa jugozapada. Time su i ove formacije priključene Glavnoj operativnoj grupi.
Vrhovni komandant Jugoistok javlja da će operacija "Vajs 1", što se nemačke strane tiče, biti okončana između 10. i 15. februara 1943. S obzirom na snagu neprijateljskih napada biće potrebno odmah, bez dugog predaha, započeti sa operacijom "Vajs 2" i "Vajs 3", tako da i one budu završene krajem marta. Operaciju "Vajs 2" vodiće Nemci, a operacijom "Vajs 3" komandovaće Italijani, koji istovremeno nameravaju da sprovedu akciju razoružavanja četnika, na čemu je posebna insistirala nemačka strana.[13]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 28. januara 1943.
Nakon okončanja operacije Vajs I, koja je završena 15. februara pročešljavanjem planine Grmeč i posedanjem okolnih uporišta, Nemcima je trebalo neko vreme za sređivanje i popunu snaga, da bi otpočeli sledeću fazu, Vajs II. U ovoj fazi bilo je planirano čišćenje područja prema zapadu do Neretve. To je trebalo da bude izvedeno dvema borbenim grupama:
Prema planu, dve borbene grupe trebalo je da zahvate snage NOVJ na pravcima svog nastupanja, da ih razbijaju i potiskuju, te da ih koncentričnim nastupanjem okruže i unište u oblasti Livna.
Italijanski general Roata usprotivio se nemačkom predlogu da Italijani razoružaju četnike, koji imaju oko 19.000 boraca.[13]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 4. februara 1943.
Hrvatska: Kod Mostara, u predelu gde su nalazišta boksita, stanje se pogoršalo, jer su komunisti zauzeli - 9. februara 1943. - Imotski i Posušje. Italijanska divizija "Murge" odbila je da Hrvatima pruži podršku. Nalazište boksita, zapadno od Mostara, pokrivaju 10 odsto nemačkih potreba i četvrtinu hrvatskih.[13]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 13. februara 1943.
Međutim, uspesi NOVJ uneli su izmene u osovinski plan. Na ponovljene italijanske zahteve za pomoć, Nemci su iz sastava Severne grupe, ojačavanjem dodatnim snagama NDH, formirali borbenu grupu koja je iz Donjeg Vakufa vozom prebačena u Sarajevo, odakle je trebalo da se probije u Konjic. Usled zaoštravanja situacije, Severna grupa počela je nastupanje i na svom glavnom pravcu tri dana ranije, 22. februara, a istog dana se jedan deo nemačke borbene grupe probio u Konjic. 23. februara nemačka komanda je konstatovala da su partizani osujetili njihov plan, predloživši da se izvođenje operacije Vajs obustavi i sve snage preusmere za Mostar:
Komanda generala Lütersa je predložila da se prekine akcija »Weiss« i da se djeluje sa svim snagama u korist zone Mostar zbog teškoća na koje se naišlo.[29]
– Obavještenje italijanskog oficira za vezu pri Komandi njemačkih trupa u NDH od 23. februara 1943 god.
25. 2. 1943. u Rimu je održan sastanak italijanske i nemačke komande na kome je postignut sporazum da se uporedo sa operacijom "Vajs 2" izvodi i koncentrična operacija "Vajs-Mostar" ka Neretvi, s tim da komandant nemačkih trupa u Hrvatskoj geneial Rudolf Liters komanduje trupama u operaciji "Vajs 2", a komandant italijanskog 6. armijskog korpusa trupama na Neretvi.[30]
Glavnina nemačke Severne grupe, umesto prema Livnu, usmerena je prema Gornjem Vakufu i Prozoru. Nemačka Južna grupa počela je nastupanje prema planu, 25. februara. Nakon borbi sa 5. i 10. krajiškom divizijom, Južna grupa probila se preko Glamoča i 5. marta zauzela Livno. Italijansko-četničke snage su 4. marta zauzele Imotski.
Međutim, Severna grupa naišla je na probleme. Ni nakon iscrpljujućih desetodnevnih borbi ova borbena grupa nije uspela da zauzme Prozor. Njen drugi deo našao se pod napadom snaga NOVJ u Konjicu.
Bitka na Neretvi, poznata i kao bitka za ranjenike, je zajednički naziv za seriju bitaka u dolini Neretve između jugoslovenskih partizana i sila Osovine tokom februara i marta 1943. godine. Partizani su ofanzivom u dolini Neretve tokom februara naneli teške gubitke Italijanima, nakon čega su početkom marta izvršili proboj iz osovinskog obruča, rasturivši četničke snage.
Narodnooslobodilačka vojska je povela ofanzivu u dolini Neretve kako bi osujetila nemačko-italijansku operaciju Weiss. U okviru bitke na Neretvi vođene su borbe za Prozor, Jablanicu, Konjic, Gornji Vakuf i druga mesta. Istovremeno, partizani su slali zaplenjeno naoružanje i municiju sa Neretve svojim snagama u Bosanskoj Krajini:
Držite se pod svaku cijenu kod Drvara. Municiju, topove i ostalo šaljemo odmah kamionom u Glamoč.[31]
– Naređenje vrhovnog komandanta NOV i POJ druga Tita od 28. februara 1943. god. Štabu Prvog bosanskog NOU korpusa za upornu odbranu Drvara
Nakon teških gubitaka na Neretvi, koje je posebno pretrpela divizija Murđe, italijanska komanda je pozvala četnike i Nemce u pomoć. Četnički vođa Mihailović je, uz pomoć Italijana, postavio "mišolovku" u kanjonu Neretve sa namerom da dokrajči partizane. Četničke snage su brojale oko 12.000 i zaposjele sve visove sa lijeve strane Neretve, tako da su partizani bili sa sviju strana opkoljeni u dolini rijeke. U gotovo beznadežnom položaju, partizani napadaju Nijemce kod Vakufa, Italijane kod Prozora, te Talijane, Nijemce, ustaše i četnike u kod Konjica, nakon čega prelaze reku.
– 7. mart 1943: Municija za četnike. Vrhovna komanda je obavještena telegramom o isporuci 30.000 metaka četničkim jedinicama.[32]
– Izvještaj o djelatnosti operativnog odjeljenja komande Jugostoka za mart 1943. godine (31.3.43.)
Na osnovu poslednjih vesti, na prostoru gornje Neretve Nemci su takođe stupili u kontakt sa četnicima i ostavili im patrone i ručne granate.[13]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 9. marta 1943.
Unatoč teškim gubicima, partizani su sačuvali znatne snage, osigurali sigurnost Vrhovnom štabu, spasili svoje ranjenike, te nastavili sa borbama.
I pored zamašne podrške fašističke Italije, četničke snage na Neretvi su potpuno razbijene. Partizani su osovinsko okruženje razbili na sektoru što su ga držali četnici, potukli ih u nizu uzastopnih bitaka i potisnuli u Sandžak i Crnu Goru.[33] Nakon ovoga počinje opadanje Mihailovićevog četničkog pokreta i gubitak savezničke podrške.[33]
Već 2. marta 1943, italijanski VI korpus kontaktirao je nemačku 718. diviziju i tražio garanciju "da nemačke trupe neće preći liniju od Konjica do Rame." Divizija je odgovorila da je već imaju naređenje da "ne pređu južno od te linije."[34] Komandant nemačkih trupa u Hrvatskoj reportirao je u skraćenom izveštaju za prve dve nedelje marta, da je operacija "Vajs" zaključena i da "gonjenje neprijatelja južno i istočno od Neretve nije moguće zbog političkih obaveza prema Italijanima."[35]
- 21.2.43: Uputstvo komande jugoistoka Komandantu njemačkih trupa u Hrvatskoj o odnosu prema četnicima pod italijanskom komandom. Sve naoružane formacije koje ne pripadaju italijanskoj armiji ili oružanim snagama NDH imaju se smatrati neprijateljima i tako se prema njima i odnositi; Italijanskoj komandi 2. armije je upućena molba, da pomoćne četničke jedinice drži dalje od njemačkih trupa.[36]
– Izvještaj o djelatnosti operativnog odjeljenja komande Jugostoka za februar 1943. (28. februar 1943. godine)
Nemci su, ipak, prešli Neretvu na nekoliko mesta kako bi nastavili gonjenje partizana. Bilo je nekoliko oštrih sukoba, poput onog oko sela Bijela (juzno od Konjica) 20-21. marta 1943, gde Nemci izgubili jedan tenk usled partizanske vatre.[37] Italijani nisu mogli učiniti mnogo povodom toga na području Konjica, jer nisu imali trupe tamo. Na jugu je, međutim, situacija bila drugačija. Dana 17. marta 1943, u Grabovici, Italijani nisu dozvolili 369. pješadijskoj diviziji da pređe reku da napreduje ka Gornjoj Grabovici.[38]
Tokom četvrte neprijateljske ofanziva okupatorske i kvislinške jedinice izvršile su paljenje i pustošenje čitavih krajeva i masovno istrebljenje civilnog stanovništva, koje se povlačilo sa narodnom vojskom, ne čekajući dolazak Nemaca, ustaša i četnika.[39] Usled brutalnih mera represija koje su sprovođene nad civilima, mnogi su bili primorani da napuste svoje domove zimi, u veoma teškim uslovima, noseći sa sobom samo najosnovnije. Izbeglice, uglavnom žene, deca i starci, prelazile su ogromna rastojanja, gladni, po snegu i pod bombama. Svedočanstva iz zbega opisuju strahotu takvog putovanja, tokom kojeg su mnogi izgubili živote usled gladi, hladnoće i bolesti, dok su neki stradali od avijacije ili ubijeni od neprijatelja. Uobičajen prizor bila su mrtva deca pored puta - ubijena, umrla od gladi, ostavljena, smrznuta.[39] Očevidi ovo opisuju kao jednu od najstrašnijih epizoda drugog svetskog rata.[39]
Okončan je prvi deo operacije "Vajs". Naši ukupni gubici: 13 oficira i 322 vojnika, dok se 101 vodi kao nestali. Neprijateljski gubici: 6521 ubijena i 2010 zarobljeno.[13]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 18. februara 1943.
U suštini poslije svih ovih operacija, pokušaj da se otcijepi i uništi znatna masa neprijatelja nije uspio.[40]
– IZVJEŠTAJ ITALIJANSKE KRALJEVSKE VOJNE MISIJE U HRVATSKOJ OD 22. FEBRUARA 1943.
Nemačka komanda Jugoistoka zaključila je "Mihailović kao vojni komandant zatajio" i da snosi glavnu krivicu za neuspjehe u osovinskoj operaciji:
Dosadašnje borbe pokazuju da je Mihailović kao vojni komandant zatajio. Mihailović snosi glavnu krivnju za dosadašnje neuspjehe zbog nepravilne procjene vremena, prostora i zemljišta i zbog toga što nije iskoristio opće date mogućnosti.[41][42]
– Procjena situacije komande Jugoistoka za mart 1943. (1. april 1943.)
Svoj komentar o četničko-partizanskim borbama na Neretvi i u istočnoj Hercegovini dao je i general Paul Bader, njemački opunomoćeni komandant Srbije. U izvještaju o situaciji u okupiranoj Jugoslaviji za drugu polovinu marta 1943. godine, general Bader ističe:
Snage Draže Mihailovića nisu položile svoj prvi ozbiljni ispit. Tome su pridonijeli mnogi razlozi: nesposobnost, kukavičluk, nedostatak discipline kod komandanata, nedostatak čvrstog vođenja vojnika i konačno, ne od najmanje važnosti, precjenjivanje borbene snage vlastitih trupa s najviših komandnih mjesta.[43][44]
Nakon što su pomogli Nemcima u slamanju partizanske slobodne teritorije, četnici su dobili lokalnu vlast u zapadnoj Bosni. Nemci su 6. marta 1943. godine pozvali na konferenciju u Banja Luku sve četničke komandante i to: Radića, Tešanovića, Drenovića, Marčetića, Mišića. Rezultat sastanka bio je pismeni sporazum sklopljen, u kome, pored ostalog, stoji:
Četničko vođstvo izričito naglašava nemačkoj vojnoj sili svoju lojalnost i obavezuje se da neće ni u kom slučaju raditi protiv nemačkih i hrvatskih interesa.
Četnička komanda će sve osobe, koje Nemačka komanda traži da se izruče, predati Nemačkoj komandi u Banjoj Luci.
Četničko vođstvo se obavezuje da će pojedine četnike i četničke jedinice koje se nalaze izvan ugovorom označenih granica, u toku od 8 dana, povući iza ugovorenih linija.[45]
Britanski premijer Vinston Čerčil je nakon masovnog učešća četnika u osovinskoj operaciji uputio oštru notu jugoslovenskom premijeru Slobodanu Jovanoviću, opominjući ga da izveštaji ne ostavljaju sumnju da se Mihailović u borbi protiv partizana “povezao, direktno ili indirektno, s italijanskom okupacionom vojskom”. Čerčil ga podseća da je Britanija dve godine podržavala Dražu Mihailovića i slala mu materijalnu pomoć, ali je neprihvatljivo “da njegovi neprijatelji nisu Nemci i Italijani, upadači u njegovu zemlju, nego njegovi sugrađani Jugosloveni, a na prvom mestu oni koji se u ovom času bore i daju svoje živote da oslobode svoju zemlju od jarma stranaca”. Čerčil je najavio da to više neće trpeti.[46]
O učešću četnika u četvrtoj neprijateljskoj ofanzivi je bilo reči na beogradskom procesu 1946. godine četničkom vođi generalu Mihailoviću. Mihailović se branio da nije učestvovao u ofanzivi okupatora, nego je odredio svoje snage nezavisno od neprijateljskog plana.[25] Takođe se branio samovoljom potčinjenih.
U završnoj reči je ponovio: "U Četvrtoj ofanzivi nisam imao nikakve veze sa okupatorom."[47] Uprkos Mihailovićevoj odbrani, sudsko veće je utvrdilo drukčije činjenično stanje:
Utvrđeno je da je Mihailović rukovodio lično, i preko Ostojića i drugih komandanata, a preko Ostojića naročito operacijama četničkih snaga u kojima su od januara do polovine aprila 1943. zajedno sa Nemcima, Italijanima i ustašama učestvovale u četvrtoj neprijateljskoj ofanzivi protiv jedinica Narodnooslobodilačke vojske i pomagale okupatoru da ponovo okupira od Narodnooslobodilačke vojske oslobođenu teritoriju.[24]
– Presuda Dragoljubu Mihailoviću i ostalima
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
