Marko Terencije Varon

Marko Terencije Varon (lat. Marcus Terentius Varro, 116. – 27. st. e.), poznat i kao Reatinski (Reatinus, jer je rođen u gradu Reate na sabinskoj teritoriji) da bi ga se razlikovalo od njegovog savremenika Varona Atacinskoga, bio je najveći polihistor u rimskoj književnosti, koga je Kvintilijan (X, 1) nazvao "najobrazovanijim od Rimljana" (Romanorum eruditissimus).

Statua Marka Terencija Varona u rodnom Rietiju

Životopis

Varon je rođen u gradu Reate (današnji Rieti) u porodici koja je pripadala viteškom staležu. Bio je učenik rimskog filologa Lucija Elija Stilona, a kasnije je u atinskoj Akademiji učio kod filozofa Antioha iz Askalona. U politici je bio Pompejev pristalica te je dostigao položaj pretora, nakon što je obavljao dužnosti narodnog tribuna, kvestora i kurulnog edila. Nakon Cezarove pobede nad Pompejem u građanskom ratu izbegao je kaznu za podršku Pompeju jer ga je Cezar dva puta pomilovao, jednom pre a drugi put nakon bitke kod Farsala. Varon je bio i član dvadesetočlane komisije koja je 59. godine st. e. sprovodila Cezarovu agrarnu politiku naseljavanja veterana na teritorije Kapue i Kampanije. Godine 47. st. e. Cezar ga je postavio za nadzornika prve javne biblioteke u Rimu.

Nakon Cezarove smrti Marko Antonije je 43. st. e. proskribovao Varona, zbog čega je ovaj izgubio veliki deo svoje imovine. Kako je postepeno nestajalo republike, Varon je stekao simpatije Oktavijana Avgusta, te se napokon, pod okriljem njegove zaštite i u uslovima mira koji je uspostavljen s principatom, mogao posvetiti nauci i književnosti.

Od mnogobrojnih njegovih dela za istoričare je posebno značajan spisak konzula Rimske Republike, koji se nalazio uklesan na Avgustovom trijumfalnom slavoluku. Ovaj spisak, poznat i pod nazivom "Varonska hronologija", premda uključuje tzv. diktatorske godine te sadrži još neke specifičnosti, smatra se izvanredno značajnim istorijskim izvorom.

Dela

Varon je bio pesnik, satiričar, antikvar, pravnik, geograf, gramatičar i naučnik, a pisao je i dela iz oblasti obrazovanja i filozofije. Napisao je više od 600 knjiga i umro s perom u ruci.

Od svih dela koje je napisao u celini nam se sačuvao jedino spis O poljoprivredi (De re rustica). Kada ga je napisao Varon je imao već 80 godina. Spis se sastoji od tri knjige i ima dijaloški oblik, ne bez doze dramatičnosti: prvi se dijalog prekida vešću o nekom ubistvu, a treći incidentima do kojih je došlo na izborima. Prva knjiga bavi se samim seoskim imanjem, zgradama i opremom na njemu, te uopšte poljoprivrednom godinom. Druga knjiga bavi se uzgojem krava i ovaca. Treća knjiga bavi se sitnijim životinjama: pilićima, ribama, pčelama itd. Delo je po književnoj vrednosti bolje od sličnog dela Katona Starijeg, a karakterišu ga povremeni živahan humor i istančani osećaj za seoski život.

Od 25 knjiga Varonovog dela O latinskom jeziku (De lingua Latina, objavljeno oko 43. st. e.) sačuvano nam je šest knjiga. Tu se sistematski izlaže latinska gramatika: njegova etimologija, morfologija i sintaksa. Premda sadrži mnoga apsurdna etimološka objašnjenja, delo je značajno zato što je bilo prvo takve vrste u antičkom Rimu te zato što povremeno daje neka vredna lingvistička zapažanja. Knjige 5-10, koje su došle do nas, posvećene su Ciceronu.

Menipske satire (Saturae Menippeae), u 150 knjiga, od kojih nam je sačuvano oko 600 manjih fragmenata, bile su satire pisane po uzoru na kiničara Menipa iz Gadare, mešavinom proze i poezije, ponekad u dijaloškom obliku ili u dramatskom stilu. U njima su date kritičke opaske o životu u Rimu, uz navođenje mnogih ličnosti i scena, među njima i mitoloških. Pisane su snažnim, jasnim i inventivnim jezikom. Mnoge opaske, odišući humorom i moralizatorskom nostalgijom za pristojnošću prošlih vremena, usmerene su protiv pohlepe i raskoši te protiv svakakvih filozofskih i pesničkih piskarala koji su nicali u Varonovo doba.

Užem polju književnosti pripadaju 10 knjiga pesama (4 knjige satira i 6 knjiga tragedija), koje su sve izgubljene.

Slike (Imagines), nazvane i Sedmice (Hebdomades), oko 39. godine st. e., u 15 knjiga, davale su oko 700 portreta slavnih Grka i Rimljana s popratnim tekstom u prozi i kratkim epigramima u elegijskim distisima. Premda je ovo delo izgubljeno, od njega u krajnjoj liniji potiče mnogo od onoga što danas znamo o nekim važnim ličnostima rimske istorije.

Među drugim važnim delima jesu:

• Starine (Antiquitates rerum humanarum et divinarum) sastojale su se od 41 knjige, od kojih su 25 knjiga bile libri rerum humanarum, tj. prikaz rimskih istorijskih starina, a 16 knjiga libri rerum divinarum, tj. obrada rimskih verskih starina. To nam je delo izgubljeno, a poznajemo ga samo iz odlomaka i brojnih citata kod antičkih pisaca, naročito Avgustina.
• O rimskom narodu (De gente populi Romani) o najstarijoj rimskoj istoriji i hronologiji.
• O životu rimskog naroda (De vita populi Romani) o istoriji i životnom stilu rimskog društva.
• Discipline (Disciplinae) o slobodnim veštinama: gramatici, dijalektici, retorici, geometriji, aritmetici, astronomiji, muzici, medicini i arhitekturi. Sve ove discipline, osim poslednje dve navedene, činiće u srednjem veku trivium i quadrivium i predstavljaće uzor za Marcijana Kapelu.
• O filozofiji (De philosophia).
• O obliku filozofije (De forma philosophiae).
• Logisticoricon, u 76 knjiga, sa dijalozima na različite istorijske i filozofske teme.
• O religiji (Res divinae), od koga nam je sačuvano dosta fragmenata kod Avgustina, zahvaljujući tome što se ovaj hrišćanin oštro obračunavao s tim delom u svom spisu Država Božja.
• O trojanskim porodicama (De familiis Troianis), gde se pokušava utvrditi navodno trojansko poreklo nekih uglednih rimskih porodica.
• O svom životu (De vita sua), autobiografski spis.
• O građanskom pravu (De iure civili).

Mnogobrojni su bili Varonovi kritičko-filološki spisi, od kojih su najznačajniji: O Plautovim komedijama (De comoediis Plautinis, gde Varon deli komedije na tri grupe, od kojih samo za jednu grupu od ukupno 21 komedije utvrđuje nesumnjivo Plautovo autorstvo, pa se otada one nazivaju "Varonske komedije"), Problemi oko Plauta (Quaestiones Plautinae), O poreklu scenskih igara (De scaenicis originibus), O scenskom izvođenju (De actionibus scaenicis), O pesmama (De poematis), O pesnicima (De poetis), O sastavljanju satira (De compositione saturarum), O poreklu latinskog jezika (De origine linguae Latinae, posvećen Pompeju), O latinskom govoru (De sermone Latino, o metričkim i pravopisnim pitanjima), O sličnosti reči (De similitudine verborum, o morfološkim oblicima koji odstupaju od pravilnih), O starosti slova (De antiquitate litterarum).

Antički izvori pominju još Varonove Tri knjige o poslanstvima (Legationum libri tres), Anale (Annales), Uvod posvećen Pompeju (Eisagogikos ad Pompeium), Brodski dnevnik posvećen Pompeju (Ephemeris navalis ad Pompeium), Dvanaest knjiga govora (Orationum libri duodecim), te Pohvale (Laudationes), ali se o svim tim spisima ne zna gotovo ništa.

Ciceron je izuzetno cenio Varona, kome je i posvetio drugo izdanje svojih Akademskih spisa (Academica). Pohvale mu izriče i Kvintilijan. Na Varona su uticali kako platonizam tako i stoicizam i pitagorejstvo, ali je ipak smatrao da se jedan stari grad mora pridržavati svoje tradicionalne religije te da je Rim svoju veličinu dosegao delimično i zahvaljujući tome što je pažljivo poštovao verske obrede: ako ništa drugo – smatrao je Varon – religija, makar bila neistinita, ipak je korisna.

Povezano

• Antiquitates rerum humanarum et divinarum

Marko Terencije Varon na Wikimedijinoj ostavi