Na području općine registrovano je 29 nacionalnih spomenika BiH. Pripadaju periodu dugom 1800 godina, različitim civilizacijama, državnim uređenjima, vjerskim i etničkim cjelinama, ali svima im je zajadnička pripadnost kulturi Bosne i Hercegovine.[1] U gradskom naselju su 23 spomenika, od toga 14 unutar starog gradskog jezgra i 9 van prostora ograničenog bedemom. Na teritoriji općine je preostalih 6 spomenika.
[2]
Bedemi i tabije starog grada su se počeli graditi u XIII vijeku, najkasnije do sredine XIV vijeka kao središnji dio kasnijeg obrambenog sistema. Tvrđava je centralni fortifikacioni objekat. Nalazi se na sjeverozapadnom uglu gradskog prostora na vrhu brijega. Opseg tvrđave je 260 m, a površina 4800 m2. Druga faza je period vladavine Hrvoja Vukčića Hrvatinića, na prelazu iz XIV u XV vijek. Treća faza gradnje počinje od smrti Hrvoja Vukčića (1416. godine) i seobom kraljevske prestonice u Jajce, otprilike od polovine XV vijeka do 1463. godine. Zidovi se spuštaju do prirodnih prepreka, sedrenih obala rijeka. Četvrta faza se odvija za vrijeme mađarske vladavine, u doba Matije Korvina, tj. trajanja Jajačke banovine, od 1464. do 1527. godine. U petoj fazi, za vrijeme Otomanske imperije (1528.-1878. godina), grad dobiva konačan oblik. U tvrđavi se kule pretvaraju u bastione, a unutar srednjevjekovnih zidova podignuti su nasipi. Tada su unutar tvrđave sagrađeni barutana i mesdžid.
Katakombe u Jajcu (podzemna crkva, kripta) su izdubljene u živoj stijeni, unutar gradskih zidina, ispod platoa koji se nalazi između Medvjed-kule i Crkve sv. Marije sa Tornjem sv. Luke. U pisanim izvorima Jajce se prvi put spominje 1396. godine, kada se Hrvoje Vukčić Hrvatinić naziva jajačkim knezom, “conte di Jajcze”. Tada grad doživljava izuzetan politički i kulturni razvoj. Pretpostavlja se da je u tom periodu do 1416. godine, Hrvoje Vukčić dao nalog da se isklešu katakombe kao njegova grobnica i grobnica vojvodske porodice Hrvatinića. Objekat Katakombe je čist i osvijetljen, pod nadzorom čuvara i ne prijeti mu opasnost od devastiranja. Okolno područje je izloženo ubrzanom propadanju usljed nedostatka redovnog održavanja i nerašćišćenih okolnih ruševina.[3]
Crkva sv. Marije u Jajcu (pretvorena u Fethija, odnosno Sultan Sulejmanovu džamiju, 1528. godine) sa zvonikom sv. Luke, nalazi se unutar istorijske jezgre Jajca, u podnožju citadele, jugozapadno od nje. U prvoj polovini XV vijeka kada je Jajce promovisano u prestonicu bosanskog kraljevstva, starija romanička crkva iz XII/XIII vijeka adaptirana je u gotičkom stilu. Prema utvrđenim istorijskim činjenicama u ovu je crkvu, nakon udaje za bosanskog prestolonasljednika Stjepana Tomaševića. aprila 1459. godine, kćerka srpskog despota Lazara, Jelena Branković (Mara) kao miraz donijela moći sv. Luke Evanđelista koje je 1453. godine za iznos od 30 000 dukata despot Đurađ Branković otkupio od osmanskog sultana. Novembra 1461. godine u ovoj je crkvi po papinskim poslanicima obavljeno krunisanje posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića. Za vrijeme otomanske vladavine, 1528. godine crkva je pregrađena u džamiju i nazvana imenom sultana Sulejmana II. Objekat džamije je nekoliko puta gorio u požarima. Najteže je oštećena u požaru 1658. godine, a u posljednjem požaru 1832. godine od zgrade su ostali samo zidovi. Od polovine XIX vijeka objekat nije u upotrebi. Toranj Sv. Luke je u dobrom konstruktivnom stanju, pa nije neophodno vršiti dodatnu konstruktivnu sanaciju. Međutim, Crkva sv. Marije izložena je propadanju jer se radi o objektu bez krova, koji je izložen djelovanju atmosferilija. Osim toga objekat je bez upotrebne funkcije i, shodno tome, bez redovnog održavanja.
Posmrtni ostaci posljednjeg bosanskog kralja
Historijski spomenik zvani Kraljev grob u Zastinju, nalazi se na zaravanku Borovi, na oko 520 m nadmorske visine, na južnoj padini brda Hum, koje okružuje Jajce sa juga, iznad Kozluka, na desnoj obali Vrbasa. Na zapadu tog zaravanka leži ploča (stećak), koju narod zove Kraljevim grobom. Povijesni podaci se odnose na smrt posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića 1463. godine.
Na temelju tradicije i historijskih vijesti 8. juna 1888. Ćiro Truhelka iskopao je kraljev kostur koji je prenio u Sarajevo, pažljivo sastavio i prenio u župnu crkvu u Jajcu. Nije poznata sudbina dva novčića, željeznog prstena i okova nađenih u grobu.
Tokom rata 1992-1995. godine, napušten je Franjevački samostan, a kovčeg sa kostima je prenijet u Split. Konzervacija kostura izvršena je u Konzervatorskom zavodu Hrvatske u Splitu. Kosti su svečano prenesene u Jajce 1997. i nalaze se u Franjevačkom samostanu, u staklenom lijesu.
Sinan-begova ili Okića džamija nalazi se u Gornjoj Mahali, neposredno ispod zidina starog Jajca, i vlasništvo je Sjedinjenog vakufa IVZ BiH. Prema neprovjerenim podacima nastala je oko 1689. godine kao zadužbina Sinan – bega Džabića. Ovu džamiju mještani nazivaju i Okića džamija, zbog toga što su u njoj dugi niz godina imami bili iz porodice Okić. Objekt je Sinan-begove džamije oštećen tijekom rata u BiH, 1993. godine, kada su izgorjeli svi drveni elementi objekta – munara i krovna konstrukcija. Od tog je momenta izložen izravnom utjecaju kiše i mraza, tako da je kompletna vanjska i unutarnja žbuka otpala.[4]
Omerbegova kuća u Jajcu
Omerbegova kuća se nalazi u sklopu srednjovjekovnog grada i locirana je uz objekat Travničke kapije. Potiče iz druge polovine XVII stoljeća. Predstavlja karakterističan primjer bosanske stambene arhitekture iz osmanskog perioda, sa prizemljem građenim od krupno rezanih kamenih blokova, koji nose sprat građen u «bondruk» sistemu sa ispunom urađenom od opeke (u originalu vjerovatno sedra), sa strmim četvorovodnim krovom od šindre. U relativno je dobrom stanju.
Džamija Esme Sultanije u centru grada
Esme Sultanije džamija sa pratećim objektima: šadrvanom, stambenim objektom, mektebom i haremom, nalazi se u centru jajačke čaršije, u glavnoj ulici koja povezuje Travničku i Banjalučku kapiju. Esma sultanija, supruga bosanskog namjesnika Mehmed paše Muhsinovića sagradila je ovu džamiju i dva mosta na Vrbasu. Pripada centralnom potkupolnom tipu džamije, sa natkrivenim sofama i kamenom munarom. U potpunosti je srušena 1993. godine. Svi fragmenti su uklonjeni sa lokacije i odvezeni u nepoznatom pravcu.[5] Obnovljena je 2010.
Rimokatoličko groblje Hrast nalazi se nedaleko od jajačkog Franjevačkog samostana i ostataka Crkve Blažene Djevice Marije. Datumi na nadgrobnim spomenicima u njegovoj jugoistočnoj – donjoj strani, datiraju od 1719. godine.
Burića kuća se nalazi kod Crkve sv. Marije i jajačkih Katakombi. Vjerojatno je izgrađena u drugoj polovici 18. stoljeća. To je objekat tradicionalne arhitekture karakteristične za Jajce, koji su imali slične karakteristike – jako kameno prizemlje, sprat sa drvenim stupovima i ispunom od dasaka, čerpića ili sedre, sa nizovima prozora i natkrivene strmim drvenim krovom. Bila je građena na dvije etaže. Poseban akcent objektu davao je visok četverostrešni krov sa klasičnim pokrovom od drvene šindre i nezaobilaznim badžama na krovu. Osnova prizemlja bila je pravilan pravokutnik dimenzija 11,50 x 9,50 m. Streha krova izlazila je iz ravni zida za približno 50 cm cijelom dužinom objekta, osim dijela krova koji je natkrivao drvenu verandu, gdje je prepust iz razloga natkrivanja stubišta i verande bio veći. Objekt Burića kuće je u toku rata u Bosni i Hercegovini 1992 – 1995. godine gotovo u potpunosti uništen. Krovna konstrukcija i katna etaža objekta su zapaljeni i srušeni. Ostali su sačuvani samo kameni zidovi prizemlja do visine prodora međuspratne drvene konstrukcije u zid. Gornje zone zidova stalno su izložene djejstvu nepovoljnih vremenskih uticaja.
Saračeva kuća, zgrada Financija (Niža stručna škola) i Stara osnovna škola (Niža muzička škola)
Muzej AVNOJ-aSvetilište u PodmilačjuVodenice na Plivskim jezerima
Kršlakova kuća (Kapetanovića kuća, Kršlakova kuća broj 2) je smještena u sjeverozapadnom dijelu grada, u stambenoj zoni smještenoj ispod jajačke tvrđave. Građena je pred kraj 18. vijeka. Ima vrlo čiste oblike koji karakterišu gradsku stambenu arhitekturu Jajca. Ovoj arhitekturi poseban akcenat daje visok četverostrešni krov koji je izvorno bio pokriven drvenom šindrom. Objekat se ne koristi za stanovanje pa je izložen propadanju.
Kršlakova stara kuća, mjesto i ostaci historijske građevine, je bila smješten u Donjoj mahali. Imala je suteren, prizemlje i sprat, a po tlocrtnoj koncepciji čiste oblike dosta karakteristične za gradsku stambenu arhitekturu Jajca, sa visok četvorostrešni krovom sa klasičnim pokrovom od drvene šindre. Objekat je u toku ratnih dešavanja u Bosni i Hercegovini u potpunosti uništen. Ostali su sačuvani samo kameni zidovi prizemlja i ulazna kapija, dok je spratna konstrukcija zapaljena i srušena. Ostaci zidova su izloženi konstantnom djelovanju vremenskih uticaja.
Muzej AVNOJ-a u Jajcu sa pokretnom imovinom je objekat smješten u južnom dijelu grada, na desnoj obali rijeke Plive, u blizini vodopada. Objekat se gradio od 1932 - 1934. godine za potrebe Sokolskog društva u Jajcu. Pri svom povlačenju iz Jajca 1942. godine, partizanske su jedinice zapalile pomenuti objekat. Tom prilikom izgorjela je kompletna unutrašnjost objekta i drvena konstrukcija krova. Ono što je spaljeno i uništeno 1942. godine od strane partizana, obnovljeno je od istih godinu dana kasnije, uoči historijskog zasjedanja AVNOJ-a.
