Anglosaksonsko pravo

Anglosaksonsko pravo ili Common Law (opće/zajedničko pravo - prevedeno sa engleskog ^[1]) je uz Kontinentalno i Šerijatsko najrašireni pravni sistem na svijetu.

Anglosaksonsko pravo Common Law
Karta svijeta sa državama u kojima se prakticira Anglosaksonsko pravo Karta svijeta sa državama u kojima se prakticira Anglosaksonsko pravo

Suština tog pravnog sistema je da se bazira na presedanima (Precedentno pravo), a ne kao evropsko Kontinentalno pravo na kodificiranim zakonima.^[2]

Common Law raširen je po anglosaksonskim državama, od matičnog Ujedinjenog Kraljevstva (osim Škotske) preko Sjedinjenih Američkih Država do brojnih država članica britanskog Commonwealtha.^[2][1]

Historija

Taj sistem iznikao je u Engleskoj na praksi koju su razvili londonski sudovi. Institucionalna baza za nastanak i razvoj - anglosaksonskog prava kao centralnog prava, nasuprot lokalnim običajima, trasirana je nakon Normanskog osvajanja Engleske 1066., osnivanjem stalnog kraljevskog suda u Westminsteru. Vremenom se kraljevski sud - Curia Regis, kao jedinstveni sud kojim je predsjedao kralj, počeo zamjenjivati nizom specijalnih sudova, od onog za domene i financijske predmete - Exchequer, općeg za parnice između privatnih ličnosti - Common Pleas, do onog za veće civilne ili kaznene predmete - King’s Bench. ^[1]

Antagonizam tih sudova sa lokalnim i feudalnim sudovima prevladan je formiranjem centraliziranog pravosudnog sistema. Intervencija jednog od londonskih sudova pokretala se zahtjevom za izdavanje kraljevskog naloga (writ) lokalnom sudiji da presudi u predmetu koji mu je dat. U povodu toga zahtjeva moglo je doći i do prijenosa predmeta pred sud u Westminsteru. Tako formiran sistem bio je naglašeno formalistički, jer je tužitelj morao odabrati pravu vrstu tužbe tražeći izdavanje odgovarajućeg tipa kraljevskog naloga, u suprornom bi mu tužba bila odbačena iz formalnih razloga. Taj se često paralizirajući formalizam,se od početka 14. vijeka, nastojao prevladati postepenim uvođenjem pravnih sredstava - equitya. Razvoj sistema kraljevskih naloga u prva tri vijeka rada londonskih sudova doveo je do općeg prihvaćanja njihove primjene. ^[1]

Kompromis između centralnih i lokalnih vlasti uspostavljen je Westminsterskim statutom iz 1285., kojim su promjenjeni neki instituti građanskog prava, točnije uveden je De donis conditionalibus, zabrana prodaje feudalnih imanja (koja via legis pripadaju monarhiji) osim legalnim nasljednicima. Time je formalno isključena mogućnost izdavanja novih vrsta kraljevskih naloga, ali je proces samo je privremeno usporen, jer ipak bilo dopušteno da se već postojeći kraljevski nalazi koriste i u slučajevima nalik onima za koje su bili formulirani.^[1]

Centralizacija pravosuđa dovela je i do stvaranja pravničkog staleža, strogo organiziranog u profesionalna udruženja (Inns of Courts), na čelu sa sudačkom elitom i isto tako vrlo centraliziranog.^[1]

Specifičan položaj pravničkog staleža, naročito sudija, čini suštinu Anglosaksonskog prava kao prava kreiranog sudskom praksom, nezavisnog o parlamentu. Razvoj formalnih apstraktnih shema tužbi (writs, actions) bio je praćen empirijskim stvaranjem prava sistemom presedana. Sukus tog sistema je ideja da se pravni stav na kojem je bila bazirana odluka u riješenom slučaju uzima kao obligatna platforma za donošenje odluka u svim kasnijim sličnim slučajevima. Doktrina - Stare decisis, koja korjene ima u 13. vijeku, bila je teorijski formulirana tek u drugoj polovici 18. vijeka.^[1] Bazu za razvoj tog sistema činile su zbirke važnijih odluka londonskih sudova (Reports). To je omogućilo održavanje fikcije po kojoj sudovi nisu stvorili - Common law, već su ga samo otkrivali u presedanima, prilagođujući ga različitim slučajevima u praksi. ^[1]

Političke promjene i zakonodavne intervencije u kontinentalnoj Evropi tokom 19. vijeka, kao i teorije Jeremy Benthama presudno su utjecale na reformu Anglosaksonskog prava i reorganizaciju sudova. Zakonom o sudovima (Judicature Act) iz 1873. reformiran je pravosudni sistem i unificirana procesna baza za Common law i Equity low u smislu da isti sud sudi primjenom obaju prava. Dotadašnja brojnost specijalnih tužbi nadomještena je jednom jedinom vrstom, kojoj odgovara jedan tip naloga - Summons. ^[1]

Jurisdikciju ranijih londonskih sudova u prvom je stupnju preuzeo Visoki sud pravde (High Court of Justice), koji ima tri odjela za Građansko pravo (Chancery, Family i Queen’s Bench Division) i jedan za Krivično (Crown Court). U drugom stupnju postoji jedinstveni - Žalbeni sud (Court of Appeal). Samo u izuzetnim slučajevima moguće je predmet u trećem stupnju iznijeti i pred Dom lordova (House of Lords).^[1]

Cijenjeni pravnik i sudac iz 19. vijeka William Blackstone određuje - Common law kao zajedničke običaje kraljevstva, koje dijeli u tri vrste:

1. Opći običaji, univerzalna pravila za čitavu Kraljevinu, koji formiraju Common law u njegovom striktnom značenju;
2. Posebni običaji, koji se odnose na stanovnike pojedinih oblasti;
3. Običajno prilagođeni - specijalni zakoni (the laws) koje su primjenjivali specijalni sudovi opće i dosta široke jurisdikcije.
4. Zakonsko pravo, odnosno kodificirano pravo na snazi (lex scripta, statute law, legislation)

U njega ubraja sve zakone donešene u Parlamentu, akte Parlamenta koji nisu zakoni i pisane akte upravnih i drugih državnih organa. U kodificirano pravo kraljevstva Blackstone ubraja i zakone, odluke i dekrete koje izdaje monarh uz pristanak Dom lordovaGornjeg i Donjeg doma u Parlamentu.^[3]

Ujedinjeno Kraljevstvo je jedinstvena država u Međunarodnom pravu, ioko ono obuhvaća tri glavna pravna sistema;

• Englesku i Wales
• Škotsku i
• Sjevernu Irsku.

Historijski gledano Common law iz Engleske se primjenjuje u Walesu od 1536. on je direktno utjecao i na Irsku, ali je samo djelomično na specijalni pravni sistem u Škotskoj.^[2]

Od 1973. Ujedinjeno Kraljevstvo prolazilo je fazu ntegracije u pravni sistem Evropske Unije, koji se bazira na Kontinentalnom pravu, pa su usvojene neke modifikacije. Tako je i Evropska konvencija o ljudskim pravima iz 1950. usvojena u Parlamentu Ujedinjenog Kraljevstva - 1998. kao Human Rights Act..^[2]

Anglosaksonski tip prava je do svog punog izražaja došao nakon stvaranja Sjedinjenih Američkih Država i njegovog političkog utjecaja na druge države. Jedna od osnovnih karakteristika američkog pravosuđa je da sudije imaju znatno veću slobodu u donošenju odluke i izboru sankcija.^[3]

Povezano

• Kontinentalno pravo
• Šerijatsko pravo

Izvori

1. „common law” (hrvatski). Hrvatska enciklopedija LZMH. Pristupljeno 12.2. 2019.
2. „Common law” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 12.2. 2019.
3. „Anglosaksonsko pravo” (hrvatski). Besplatni seminarski. Pristupljeno 12.2. 2019.

Vanjske veze

• Common Law (na portalu Encyclopædia Britannica) ()
• The Common Law ()
• Common law ()