termin koji se odnosi na umjetnost Vikinda i naroda Skandinavije u periodu od 8. do 11. vijeka From Wikipedia, the free encyclopedia
Vikinška umjetnost, često nazivana i nordijska umjetnost, je široko prihvaćeni pojam za umjetnost Skandinavskog poluotoka i udaljenih vikinških naselja, posebno onih na Britanskim otocima i Islandu, u razdoblju vikinškog doba od 8. do 11. vijeka. Vikinška umjetnost dijeli mnoge zajedničke elemente s keltskom umjetnošću, barbarskom umjetnošću, kasnijim romaničkim stilom i istočnoevropskom umjetnošću.[1]
.jpg)
Regionalno porijeklo Vikinga nalazi se na Skandinavskom poluotoku, najsjevernijem poluotoku kontinetalne Evrope, a naziv "Viking" dolazi iz izvornog pojma na jeziku skandinavskih naroda za obalne pljačke, aktivnost od koje su strepili mnogi njima susjedni narodi. Drugo ime Vikinga, "Norsemen" ili "Norse" ("Sjeverni ljudi") jasno oslikava njihovo porijeklo iz sjevernih krajeva.
Vikinški su pljačkaši napadali bogata naselja na obalama sjeverozapadne Evrope od kasnog 8. do sredine 11. vijeka. Kao predkršćanski trgovci i morski pljačkaši, Vikinzi prvi puta ulaze u historijske zapise 793. godine nakon napada na hrišćansku zajednicu na otoku Lindisfarne.
Vikinzi su u početku koristili svoje izdužene brodove za invaziju i napade na evropske obale, luke i riječna naselja ovisno o sezoni u godini.
Kasnije se vikinška aktivnost diversificirala na trgovačka putovanja istočno, južno i zapadno od njihove skandinavske domovine, uključujući i redovita putovanja riječnim sustavom Rusije do Crnog i Kaspijskog mora, te zapadno do obala Britanskih otoka, Islanda i Grenlanda. Postoje dokazi da su Vikinzi doputovali do otoka Newfoundlanda u današnjoj Kanadi puno prije nego je Kristofor Kolumbo u svojem putovanju otkrio "Novi svijet".
Trgovina i gospodarska razmjena doveli su do osnivanja naselja i kolonizacije mnogih od tih udaljenih teritorija.[2]
Mada su prva proučavanja historije vikinške umjetnosti započela u kasnom 19. vijeku, studija vikinške umjetnosti postiže zrelost u ranom 20. vijeku, nakon što je norveški arheolog Haakon Shetelig objavio rad s detaljnim opisima rezbarijama ukrašenih drvenih površina na Oseberškom brodu otkrivenom 1904.
Tek su 1966. godine engleski arheolog David M. Wilson i njegov danski kolega Ole Klindt-Jensen objavili knjigu Viking Art i time stvorili temelje sistematizaciji ovog područja umjetnosti kao i njenom kronološkom okviru, koji se još i danas koristi.
David Wilson slijedećih godina nastavlja pisati radove o vikinškoj umjetnosti na engleskom jeziku, a kasnije mu se pridružuje historičar norveške umjetnosti Signe Horn Fuglesang s nizom vlastitih značajnih djela iz ovog područja. Ovo dvoje naučnika se smatraju najvećim autoritetima u proučavanju vikinške umjetnosti i njenoj promociji.
Današnje znanje o vikinškoj umjetnosti općenito se temelji na arheološkim nalazima trajnih predmeta, pogotovo od metala i kamena, dok su predmeti od manje trajnih materijala kao što je drvo, kost, bjelokost i tekstil vrlo rijetki. Postoje historijski izvori koji otkrivaju da se prakticiralo vrlo elaborirano ukrašavanje tijela tetoviranjem, ali čovječja koža se kao nalaz nije uspjela očuvati. Preživjelo umjetničko svjedočanstvo danas je stoga prilično oskudno. Arheološka istraživanja u toku i sporadični nalazi, naravno mogu poboljšati situaciju, kao što se to desilo u nedavnoj prošlosti.
.jpg)
Drvo je van svake sumnje najvažniji materijal vikinških umjetnika, pošto je relativno lak za obrađivanje, jeftin i ima ga u obilju u Sjevernoj Evropi. Važnost drva kao umjetničkog medija vidljiva je kod sporadičnih očuvanih primjeraka umjetničkog ukrašavanja drva pri kraju vikinškog doba, kao što je Oseberški brod iz ranog 9. vijeka i rezbarije Urneške drvene crkve iz kasnog 11. vijeka. Graham-Campbell je to ovako rezimirao: "Ovi izvanredni ostaci omogućuju nam da barem donekle steknemo dojam o izvornom korpusu vikinške umjetnosti kojeg smo izgubili. Dodatne informacije dobili smo od malih izrezbarenih predmeta iz otpornijih materijala kao rogova, jantara i morževe bjelokosti. Takvo je što neizbježno i s umjetnošću tekstila, mada znamo da su tkanje i vez bili razvijene vještine."[3]
S iznimkom Gotlandskog oslikanog kamenja pretežito prisutnog u Švedskoj u rano vikinško doba, izgleda da se umjetnička obrada kamena nije prakticirala na Skandinavskom poluotoku do 10. vijeka, kada su stvoreni kraljevski spomenici u Jellingu u Danskoj. Upotreba kamena kao materijala za ukrašavanje počela se širiti u kasnijim razdobljima i pod utjecajem kršćanstva.
Nalazi u drvu i kamenu se značajni, ali rijetki i s određenim kronološkim diskontinuitetom, stoga se rekonstrukcija historije vikinške umjetnosti danas temelji na studijama dekorativne obrade metala iz raznih izvora.[4] Razni su razlozi očuvanja predmeta od metala do današnjih dana, no najvažnija je trajnost plemenitih metala kod kojih je najviše vidljiva umjetnička izražajnost i umijeće.
Nakit su nosili i muškarci i žene, ali različitog tipa. Vikinške žene višeg društvenog statusa nosile su par broševa koji su pričvršćivali odjeću ispod ramena. Oblici i stil su se uvelike razlikovali ovisno o regiji, no mnogi su koristili šupljikave dekoracije. Često su se nosili s teškim ogrlicama. Muškarci su pak nosili prstenje na prstima, narukvice na rukama i metalne ukrasne obruče oko vrata, te broševe s izrazito dugom iglom. Oružje im je često bilo bogato ukrašeno, kao npr. dio mača oko balčaka. Vikinzi su za izradu nakita najviše koristili srebro i broncu (bronca je ponekad bila pozlaćena), no pronađeni su rijetki raskošni primjerci nakita u punom zlatu, vjerojatno vlasništvo kraljeva ili visokog plemstva.
U grobnicama vikinškog razdoblja često su pronađeni ukrašeni metalni predmeti za svakodnevnu upotrebu, u skladu s raširenim običajem zakapanja pokojnika zajedno s dobrima u njegovom vlasništvu. Obično je pokojnik zakapan odjeven zajedno s predmetima iz svakodnevnog života kao nakit, kućanski predmeti, alat i oružje. Vrlo značajni, iako rijetki, jesu nalazi predmeta od plemenitog metala u obliku zalihe, koju je vlasnik zakopao kako bi spriječio krađu i nikad je nije otkopao. Moguće je da su ta blaga bila i žrtve bogovima.
U posljednje je vrijeme zbog povećane popularnosti korištenja detektora metala među kolekcionarima amaterima, došlo do velikog broja pojedinačnih nalaza metalnih predmeta i ukrasa (vjerojatno slučajnih gubitaka) što je brzo povećalo korpus novog materijala za studije.
Vikinški novac je vrlo čest nalaz potrage detektorima metala, ali ipak čini zasebnu kategoriju studija predmeta iz vikinškog doba, pošto se njihov dizajn i ukrašavanje razvijao nezavisno od osnovnih stilova vikinške umjetnosti.
Drugi izvori informacija o vikinškoj umjetnosti je skaldska poezija, složeni oblik usmenog pjesništva iz vremena Vikinga i zapisan mnogo vjekova kasnije.[5] Mnogi stihovi pjevaju o obojenim ukrasima na drvu ili kamenu koja se nisu sačuvala, osim u iznimnim slučajevima. Skaldski pjesnik iz 9. vijeka Bragi Boddason, na primjer, spominje četiri nezavisne scene naslikane na štitu. Jedna od tih scena prikazuje ribarenje boga Thora, koji se kao motiv pojavljuje i u pjesmi Úlfra Uggasona iz 10. vijeka u opisu slika iz novoizgrađene dvorane na Islandu.
Stalna umjetnička tradicija prisutna gotovo u cijelog sjeverozapadnoj Evropi od 4. vijeka na dalje stvorila je temelje razvoju vikinške umjetnosti. Od tog razdoblja se umjetnost na skandinavskom području izrazito fokusirala na cijeli spektar isprepletenih animalnih dekoracija prisutnih na različitim predmetima.
Historičar umjetnosti Bernhard Salin prvi je sistematizirao germanske animalne ukrasne motive, podijelivši ih u tri stila (I, II i III).[6] Arwidsson je podijelio zadnja dva stila[7] u tri dodatna podstila: stil C, na vrhuncu tokom 7. vijeka do 8. vijeka, sve dok ga nije zamijenio stil D (pogotovo u južnoj Skandinaviji). Stilovi C i D dali su inspiraciju ukrašavanju animalnim motivima tokom vikinškog doba, koji čini stil E ili poznatiji kao stil Oseberg/Broa. Stilovi D i E razvili su se unutar širokog skandinavskog konteksta, općenito se držeći sjeverozapadne evropske tradicije animalnog ukrašavanja, s manjim utjecajem iz područja izvan Skandinavije.
Umjetnost vikinškog doba organizirana je u labavom nizu stilskih faza, koje usprkos bitnom preklapanju u stilu i vremenu, mogu biti biti definirane i po formalnim elementima dizajna i po ponavljanju određenih kompozicija i motiva:
Nije čudo da se ove stilske faze u svom najčišćem obliku nalaze samo na Skandinavskom poluotoku, dok se na drugim vikinškim teritorijima pojavljuju značajne primjese vanjskih kultura. Na Britanskim otocima, na primjer, historičari umjetnosti su definirali zasebnu "insularnu" verziju skandinavskih motiva, često odmah do "čistih" vikinških dekoracija.
Stil Oseberg predstavlja početnu fazu onoga što danas nazivamo vikinškom umjetnošću.[8] Ime je dobilo po arheološkom nalazištu u blizini farme Oseberg kod Tønsberga u Vestfoldu u Norveškoj gdje je pronađena čuvena Oseberška lađa, vrlo dobro očuvan i bogato ukrašen vikinški brod. Osim broda pronađeno je mnoštvo raznih dekoriranih predmeta od drva.[9]
Karakteristični motiv stila Oseberg je "zvijer koja stišće kandžama". Ovaj je motiv ono što jasno razdvaja ranu vikinšku umjetnost od raznih stilova koji su mu prethodili. Osnovna njegova karakteristika su kandže zvijeri koje stišću rubove oko nje ili drge zvijeri ili pak dijelove vlastitog tijela. Stil Oseberg je još uvijek sadržavao elemente prethodnog Vendelovog perioda, koji danas nije općenito prihvaćen kao nezavisni stil.[10]
Dugački preko 21 metara, Oseberški brod se danas nalazi u Muzej vikinških brodova u Oslu i predstavlja najznačajniji primjer ovog stila. Unutar broda su se u prošlosti nalazila i tijela dviju žena i mnoštvo vrijednih predmeta koji su na žalost opljačkani još u davnoj prošlosti. Pramac broda iz 834. godine ukrašen je glavom zvijeri razjapljenih usta, čija je površina prekrivena ukrasima u obliku isprepletenih životinja koje se uvijaju i isprepliću kandžama uhvaćene jedne za druge. Glava pramca predstavlja spoj animalnih figura i motiva pletera.
Stil Borre karakterizira širok spektar geometrijskih motiva u obliku pletera ili čvorova i zoomorfnim motivom jedne životinje. Prvi je put definiran u dijelovima opreme za jahanje od pozlaćene bronce pronađene u arheološkom nalazištu u blizini sela Borre u okrugu Vestfold u Norveškoj po kojem je dobio ime. Stil Borre dominirao je Skandinavijom od kasnog 9. do kasnog 10. vijeka, što je potvrđeno i dendrokronološkom analizom s drugih nalazišta u kojima u pronađeni predmeti upravo tog stila.[11]
"Zvijer koja stišće kandžama" s izduženim tijelom nalik na traku ostaje karakteristična i za ovaj stil, kao što je to bilo u ranijem stilu. Novost i vizualna karakteristika koja karakterizira ovaj stil su gusti geometrijski motivi koji ispunjavaju sav prostor na raspolaganju. Životinje s tijelima izduženim u trake tijesno su isprepletene i ispunjavaju cijelu površinu tvoreći zatvorenu kompoziciju. Rezultat toga je potpuni nedostatak pozadine, što čini osnovnu karakteristiku stila Borre. Ova je kareakteristika u oštrom kontrastu s otvorenijom i fluidnijom kompozicijom čestom u slijedećem stilu Jellinge koji se djelomično vremenski preklopio sa stilom Borre.
Još više specifična karakteristika stila Borre simetrični "lanac od prstenova" (ili "traka od prstenova") s dvostrukim konturama, s povezanim krugovima odvojenim poprečnim linijama i unutar romboidne površine. Lanac od prstenova stila Borre ponekad završava sa životinjskom glavom u visokom reljefu, kao na kopčama pojaseva iz Borrea i Gokstada.
Izbočenja i dezeni u metalu često su urezivani kako bi oponašali fligransku žicu korištenu u najfinijim primjercima umjetničke obrade metala.[12]
Stil Jellinge je faza u skandinavskoj animalnoj umjetnosti tokom 10. vijeka.[13] Karakteristika ovog stila su upadljivo stilizirana i tijela životinja, često izdužena u trakaste oblike, ali bez guste zbijenosti tipične za prethodni stil.[13] U prošlosti se smatralo da je začetnik stila niz spomenika u Jellingu u Danskoj, kao što je veliki runski kamen Haralda Plavozubog, ali kasnija su ih istraživanja kategorizirala u stil Mammen.[13]
Stil Mammen je dobio ime po arheološkom nalazu koji ga je definirao, ratnoj sjekiri iz raskošno opremljene grobnice u blizini Mammena u Jutlandu u Danskoj (prema dendrokronološkim podacima, drvo korišteno za izgradnju grobne prostorije posjećeno je u zimu s 970. na 971. godinu). Bogato ukrašena srebrnim umetcima s obje strane oštrice, ova je željezna sjekira vjerojatno bila paradno oružje za ceremonije i dokazuje da je vlasnik vjerojatno imao status princa. Dodatna potvrda tome je kvaliteta odjeće kojom je pokopan, s elaboriranim utkanim ukrasima i ukrašena dodacima od svile i krzna.
S jedne strane, na sjekiri iz Mammena nalazi se prikaz velike ptice s krestom, okruglim okom i uspravnom glavom i kljunom. Široki spiralni motivi ocrtavaju njen kuk, iz te točke izlaze tanka izdužena krila. Desno krilo se isprepliće s vratom ptice, dok se lijevo krilo isprepliće s tijelom i repom. Na vanjskim rubu krila vidljivi su polukružni urezi tipični za dizajn stila Mammen. Rep je prikazan kao trostruka vitica, koja se proteže do ruba sjekire s otvorenim kukasto oblikovanim krajevima, što je općenito karakteristično za ovaj stil. Na vrhu, u blizini drške, na sjekiri iz Mammena vidljiv je isprepleteni čvor na jednoj strani i trokutna lujdska maska (sa širokim nosom, brkovima i bradom poput spirale). Maska je omiljeni motiv stila Mammen preuzet iz prethodnih stilova.
Na drugoj strani sjekire vidljivi su biljni motivi s lišćem koji se širi iz spirala na bazi i tankim viticama koje se šire i isprepliću oko glave sjekire prema dršci.
Stil Ringerike dobio je ime po okrugu Ringerike sjeverno od Osla u Norveškoj, gdje se lokalni crvenkasti pješčenjak eksploatirao za izradu rezbarenih kamenih blokova s motivima tipičnim za ovaj stil.[14]
Tipski nalaz najčešće korišten za definiranje stila Ringerike je 2,15 metara visoki izrezbareni kamen iz mjesta Vang u Opplandu. Osim runskog natpisa uz desni rub, glavna površina kamena Vang ispunjena je uravnoteženim vitičastim ornamentom koji izbija iz dvije spirale na dnu kamena. Glavne stabljike vitica se dvaput križaju prije nego završe s viticama u obliku luka. Na križanjima izbijaju nove vitice i pojavljuju se novi kruškoliki motivi iz centra vitica prema gornjem vrhu. Iako je komopzicija po koncepciji aksijalna, glavna simetrija crteža proizlazi iz distribucije vitica. Iznad vitičastog uzorka prikazana je velika životinja u raskoraku vanjskih rubova istaknutim dvostrukim konturama sa spiralno označenim kukovima. Ako se usporedi animalni motiv kamena Vang sa sličnim animalnim oblicima na sjekiri iz Mammena, motivima na sjekiri nedostaje aksijalnost prisutna na kamenu Vang, a vitice su puno manje uređene. Prikaz u stilu Mammen je valovit, a onaj na kamenu Vang napet i ravnomjerno zakrivljen, ove dvije karakteristike označavaju ključne razlike između ukrasa u stilu Mammen i stilu Ringerike. Međuodnos između dva stila je, međutim, jasan, osobito ako se usporede životinjski prikazi s kamena Vang s onima pronađenim na kamenu Jelling Stone.
Stil Ringerike u metalurgiji je najviše vidljiv iz dva primjerka bakrenih vjetrokaza s pozlatom: jedan iz mjesta Källunge u Gotlandu, drugi iz Söderale u Hälsinglandu. Na vjetrokazu iz Söderale vidljiv je ukras s dva aksijalno izgrađene krivulje u obliku zmija iz kojih izlaze slimetrično postavljene vitice. Zmijske glave i tijela imaju bogatije ukrase od onih na kamenu Vang: imaju istaknute usne i kruškasto oblikovane oči orijentirane prema njuški, tipičnu karakteristiku stila Ringerike.
Stil Ringerike je skandinavski animalni stil iz kasnog 10. i početka 11. vijeka, izrastao iz ranijeg stila Mammen. Dobio je ime po skupini runskog kamenja ukrašenog animalnim i biljnim motivima iz oblasti Ringerike sjeverno od Osla. Najčešći motivi su lavovi, ptice, životinje s tijelima oblikovanim u trake i spirale. Neki se elementi tada pojavljuju po prvi put u umjetnosti Skandinavije, kao različite vrste krstova, palmeta i petlji koje vežu zajedno dva motiva.[13] Većina ovih motiva ima svoj odgovarajući element u anglosaksonskoj umjetnosti i otonskoj umjetnosti.
Stil Urnes bio je zadnja faza skandinavske animalne umjetnosti i trajao je od druge polovice 11. vijeka do ranog 12. vijeka.[15] Dobio je ime po sjevernim vratima Urneške drvene crkve u Norveškoj, ali većina nalaza toj stila je runsko kamenje iz Upplanda u Švedskoj, stoga ga naučnici preferiraju zvati "runski stil".[15]
Stil je okarakteriziran prikazima tankih i stiliziranih životinja isprepletenih u guste motive.[15] Glave životinja prikazane su u profilu, imaju tanke oči u obliku badema i privjeske na nosevima i vratu uvijene prema gore.[15]
Rani stil Urnes vremenski je definiran na temlelju runskih kamena U 343, U 344 i srebrne zdjele iz 1050. pronađene u nalazištu Lilla Valla.[16] Rana verzija ovog stila na runskom kamenju odnosi obuhvaća runsko kamenje Engleske koje se odnosi na period Danegelda, łnuta Velikog i radova Åsmunda Kåressona.[16]
Srednji stil Urnes je čvrsto kronološki definiran pojavom novca kojeg je izdo has received a relatively firm dating based on its appearance on coins issued by Harald Hardrada (1047.–1066.) i Olaf Kyrre (1080.–1090.). Dvije drvene rezbarije iz Osla datirane su na 1050.-1100. i daska iz Hørninga je dendrokronološki datirana na 1060.-1070.[17] Postoje mešutim dokazi da se srednji stil Urnes razvio prije 1050. na način kako je prikazan od runskih majstora Fota i Ballija.[17]
Srednji stil Urnes neko je vrijeme postojao paralelno s kasnim stilom Urnes runskog majstora Öpira.[17] On je bio poznat po stilu u kojem su životinje izuzetno tanke i formiraju kružne motive u otvorenim kompozicijama.[17] Ovaj stil nije jedinstven za Öpira i Švedsku, već s pojavljuje i na dasci iz Bølstada i na stolici iz Trondheima u Norveškoj.[17]
Runsko kamenje iz Jarlabankea pokazuje karakteristike i ovog kasnog stila i srednjeg stila Urnes majstora Fota i Ballija i baš će se ovaj Fot-Balli tip umjetnosti miješati romaničkim stilom u 12. vijeku.[17]
Urnes-romanički stil ne pojavljuje se na runskom kamenju što sugerira da je tradicija izrade runskog kamenja izumrla u doba pjave ovog miješanog stila, kao što je vidljivo u Gotlandu i na švedskom kopnu.[18] Urnes-romanički stil može se nezavisno datirati zahvaljujući prikazima iz Osla iz perioda 1100.-1175., dendrokronološkom datiranju Lisbjerškog pročelja u Danskoj na 1135., kao i irske relikvarije koji su datirani na drugu polovicu 12. vijeka.[18]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.