NOVJ je nastala juna 1941. godine formiranjem prvih partizanskih odreda, a 1. marta1945. godine je prerasla u Jugoslovensku armiju, regularnu vojnu formaciju Demokratske federativne Jugoslavije. Narodnooslobodilačkom vojskom je rukovodio Vrhovni štab, a njeni pripadnici nazivani su partizani. Partizanska strategija odbacivala je držanje krutih frontova, jer isprva nije bila dorasla da se nosi sa najjačom i najsurovijom armijom sveta, bez teškog naoružanja, mehanizovanih jedinica i vazduhoplovstva. Snage NOVJ borile su se u potpunom zaokruženju neprijatelja, bez pomoći sa strane, sve do jeseni 1943. godine.[6]
Iako je, prema nemačkom izveštaju, bila najača vojna formacija koja se borila protiv sila Osovine na Balkanu[7], od strane Saveznika je prihvaćena tek u drugoj polovini 1943. godine. Partizanima je jedini izvor snabdevanja bilo otimanje od neprijatelja, sve do 1944. kada je pomoć od Britanaca počela stizati u primetnim količinama.[8]
Prema nemačkim procenama, snage jugoslovenskih partizana su oktobra 1943. brojale oko 100.000 ljudi.[7] Oktobra 1944. godine NOVJ je imala 18 korpusa sa 50 divizija i oko 500.000 naoružanih boraca. Te snage vezivale su za sebe 6 njemačkih korpusa, 19 njemačkih divizija, 24 njemačka puka, ustaško-domobranske i četničke jedinice, ukupno oko 1,100.000 neprijateljskih boraca.[9]
Od jeseni 1944. Jugoslovenska armija je držala svoj deo savezničkog fronta u Europi, između Crvene armije u Mađarskoj i zapadnih saveznika u Italiji.
»Partizanski odredi zovu se narodnooslobodilačkim i zbog toga što to nisu borbene formacije bilo koje političke partije ili grupe — u konkretnom slučaju i Komunističke partije bez obzira na to što se komunisti bore u prvim redovima — već su to borbeni odredi naroda Jugoslavije u kojima treba da se bore svi rodoljubi sposobni za oružanu borbu protiv okupatora, bez obzira na političko uvjerenje.«[10]
–Tito, 10. augusta 1941.
Zbog čestih reorganizacija tokom rata, partizanska vojska je nekoliko puta menjala nazive:
Narodnooslobodilački partizanski odredi Jugoslavije (NOPOJ) - od juna 1941. do januara 1942.
Narodnooslobodilačka partizanska i dobrovoljačka vojska Jugoslavije (NOP I DVJ) - od januara 1942. do novembra 1942.
Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i POJ) - od novembra 1942. do marta 1945.
Bilo je zbilja isuviše jasno svima nama koji smo služili sa partizanima da su oni postojali u vrlo konkretnoj i borbenoj formi pre nego smo se uopšte pojavili na sceni – pa čak i, u danima kada smo snabdevali četnike, uprkos našim pogrešnim naporima – i da bi oni postojali, i verovatno trijumfovali, bez obzira na kurs koji smo odlučili da zauzmemo.[11]
Kratkotrajni Aprilski rat, komadanje Jugoslavije, stvaranje NDH i ostalih kvinslinških tvorevina, teror okupatora i ostalih kolaboracionista stvorili su raspoloženje kod naroda (prevashodno srpskog) da se okupatoru treba suprotstaviti. Politbiro CK KPJ je 4. jula 1941. godine doneo odluku o početku oružane borbe. Ova odluka je inspirisana ulaskom SSSR-a u rat protiv Nemačke i angažovanjem glavnih Hitlerovih snaga na Istočnom frontu, kao i pozivom Kominterne svim porobljenim narodima Evrope da se uključe u rat protiv sila Osovine, kao najvećeg zla čovečanstva.
Prva partizanska jedinica je bio Sisački partizanski odred, osnovan blizu Siska22. juna1941. Ipak, razne vojne organizacije sa više ili manje veze sa KPJ su bile uključene u razna pružanja otpora silama osovine koji su izbili u područjima Jugoslavije naseljenim uglavnom Srbima nakon početka operacije Barbarosa. U Beogradu je osnovan Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije, a KPJ je zvanično odlučila da pokrene oružani ustanak 4. jula1941, danom koji se kasnije slavio kao Dan borca - državni praznik SFRJ. 7. jula 1941, Valjevski partizanski odred je izvršio akciju u selu Bela Crkva u Rađevini. Taj dan se nakon oslobođenja slavio kad Dan ustanka u Srbiji.
Neki od stranih očevidaca opisivali su partizansko ratovanje u okupiranoj Jugoslaviji. Ovako ga opisuje Fitzroy MacLean, šef britanske vojne misije:
Rat koji su partizani vodili bio je neobičan. Nije bilo ustaljenog fronta. Kako su se, uglavnom, borili pešadijskim naoružanjem, sa ograničenim zalihama municije, protiv dobro obučenog, dobro naoružanog, dobro opremljenog, dobro snabdevenog i motorizovanog neprijatelja, podržanog oklopnim jedinicama, artiljerijom i avijacijom, morali su da izbegavaju frontalnu borbu u kojoj bi neizbežno gore prošli. Da bi uspeli, bilo je nužno da očuvaju inicijativu, da ne dozvole da ona pređe u ruke protivnika. Cilj je bio da se napadne neprijatelj tamo gde je predstavljao najizdašniju metu, gde je bio najslabiji i, iznad svega, gde je to najmanje očekivao. Podjednako je bilo važno da se, kad postignu cilj, ne zadržavaju, već da odmah nestanu u okrilje brda i šuma, gde ih potera ne može doseći.[12]
Ovako partizansku taktiku sažima Basil Davidson, po zanimanju istoričar, iz britanske vojne misije:
Njihova taktika se može sažeti u nekoliko općih principa. Rani odredi živjeli su i rasli eliminisanjem policijskih postaja, otimanjem par pušaka i ovdje par tamo, postupno postajući hrabriji i uvježbaniji, rijetko se boreći u mjestu, uvijek u pokretu. Iz tih ranih iskustava izraslo je solidno opće razumijevanje uslova koji jedino mogu pružiti nadu u uspjeh: održati najviši mogući stupanj iznenađenja, napadati neprijatelja u pozadinu ili u bok, odbiti bitku pod neprijateljskim uvjetima, izbjeći odmazde god je moguće, ali nikada ne dopustiti da opasnost od njih bude izgovor za neaktivnost.[13]
Normalno, partizani napadaju noću, jer se u toku dana zadržavaju na položajima i čekaju podatke... Napad noću izvode po svim pravilima borbene veštine; nastupaju u prikupljenim formacijama a zatim, kad stignu na pogodno odstojanje za bacanje ručnih bombi, napadaju munjevito i otvaraju vatru iz automatskog naoružanja, stvarajući zaglušujuću buku. Napadaju životinjski, ispuštajući divlje krikove da bi zaplašili protivnika. Kad smatraju da je njihov napad postigao izvestan uspeh, u neprijateljske formacije odmah ubacuju svoje „trojke“ koje, zatim, stižu u našu pozadinu... Kako je poznato, neprijatelj je u napadima noću uvek imao uspeha, jer mi za to nismo unapred bili pripremljeni, čak i kad smo bili obavešteni o ovim napadima. [...]
Partizani svoje položaje brane tako da napred isturaju manje jedinice, snabđevene automatskim oružjem. Pomoću ovih jedinica uspevaju da nametnu borbu i da prisile naše rezerve da se angažuju pre vremena, tako da, kad stignemo do njihovog glavnog položaja, više ne raspolažemo rezervama. U ovom momentu oni kreću u protivnapad i imaju verovatnoću za uspeh.[14]
–Zabeleška italijanskog guvernatorata Crne Gore iz prve polovine 1943. o organizaciji i načinu vođenja borbe jedinica NOV i POJ
Vrhovni štab je od početka rata poklanjao pažnju vojnom obrazovanju starešina. Za teorijsku obuku starešina koristili su pravila kojima se raspolagalo, uglavnom pravila bivše jugoslovenske vojske.[15] Doktrina bivše jugoslovenske vojske bila je izrazito ofanzivna i zasnovana na iskustvima srpske vojske iz Prvog svetskog rata.[15] Ta taktičko-operativna pravila su korisno poslužila za sticanje osnovne teorijske podloge partizanskog rukovodećeg kadra. Mnoge odredbe tih pravila: o napadu kao rešavajućem vidu borbe, aktivnosti i privremenosti odbrane, iznenađenju, značaju i veštini manevra, ekonomiji snaga i sredstava, korišćenju zemljišta, a posebno odredbe o borbama u naročitim prilikama (noću, na planinskom zemljištu, u šumama i oko reka), mogle su se stvaralački prilagoditi partizanskim uslovima ratovanja.[15]
Partizani su vodili gerilski rat koji je postepeno dobijao sve više podrške kod stanovništva. Oni su imali nekoliko bitnih prednosti u odnosu na ostale ratne aktere. Prva prednost je bio mali, ali pouzdan kadar veterana iz Španskog građanskog rata, koji su imali iskustva u modernom ratu sa okolnostima koje nisu bile mnogo drugačije od Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Druga prednost je bilo dvodecenijsko iskustvo ilegalnog rada, konspiracija, disciplina i povezanost partijske organizacije u svim krajevima Jugoslavije. Još jedna prednost, koja je postajala sve važnija u kasnijim etapa rata je bila činjenica da su partizani osnovani na ideološkoj, a ne na nacionalnoj bazi. Zato su mogli da očekuju barem nekakvu podršku u bilo kom kraju zemlje, za razliku od ostalih paravojnih formacija ograničenih na teritorije sa srpskom ili hrvatskom većinom. Ovo je omogućilo partizanima da budu pokretljiviji i da popunjavaju redove većim brojem potencijalnih regruta.
Mi ne garantujemo mir i spokojstvo, već donosimo dosledno i do kraja pooštrenu borbu protiv svih narodnih neprijatelja; a takva borba, uz učešće svih — sposobnih da se bore, upravo je jedina trajna i sigurna garancija za brzo postizanje pobede i trajnog mira.[16]
»U ime slobode i nacionalne nezavisnosti Komunistička partija Jugoslavije poziva sve rodoljubive narodne elemente da se ujedine u borbi protiv zajedničkog neprijatelja — fašističkog okupatora i domaćih izdajnika ... učinimo da naša zemlja bude okupatoru grobnica, a ne baza za njegovo snabdjevanje!«[17]
Ustanak protiv nemačkog i italijanskoga okupatora je izbio jula 1941. prvo na području centralne Srbije i Crne Gore. U njemu su učestvovali još nedovoljno razlučene pristalice komunističkih partizana i srpskih rojalističkih četnika pod vođstvom pukovnika Dragoljuba Mihailovića. U jesen 1941, partizani su osnovali Užičku republiku na oslobođenoj teritoriji u zapadnoj Srbiji. Narodni komiteti su organizovani da deluju kao civilne vlade u oslobođenim teritorijama, a čak je i pokrenuta proizvodnja oružja i municije u oslobođenom Užicu.
„Komunističke i prema nama neprijateljske nacionalno orijentisane srpske bande u poslednje vreme tako su organizovane da se već može govoriti o neprijateljskim jedinicama. Njihova vojnička organizacija poznaje čete i bataljone, koji često stoje pod odgovornim vodstvom nekadašnjih srpskih oficira."[18]
–Izveštaj šefa generalštaba Gravenhorsta od 16. septembra 1941.
Nakon četničko-partizanskog sukoba, ustanak je slomljen snažnom nemačko-italijanskom ofanzivom nakon koje su usledile teške represalije, kao i rat između partizana i četnika koji su imali nepomirljive političke ciljeve u budućnosti. Novembra 1941, nemački vojnici su slomili Užičku republiku, dok se glavnina partizanskih snaga povukla u Sandžak, a potom u Bosnu.
Tokom operacija u istočnoj Bosni, početkom 1942. godine, nemačke trupe su spalile čitava naselja.
Iznenađujuća je bila činjenica da su Dangićevi ljudi redovno izbegavali borbu s nemačkim trupama i na njih nisu otvarali vatru. Manji odredi i pojedinci, koji više nisu imali nikakav izlaz, predavali su se bez borbe i polagali svoje oružje. To isto je učinio jedan kompaktni odred od oko 400 ljudi. Pri tome su ljudi izjavljivali da su oni to radili po naređenju majora Dangića, pošto im je on bio zabranio da se bore protiv nemačkih trupa.[21]
–Izveštaj Opunomoćenog komandanta u Srbiji od 5. februara 1942. komandantu Jugoistoka
Početkom 1942. godine, težište borbe se prenelo na područje NDH, gdje su mnogi Srbi ustali na oružje kao odgovor na ustaške zločine. Tokom prvih nekoliko mjeseci 1942. godine, Prva proleterska brigada pod komandom Koče Popovića je vodila borbe u istočnoj Bosni. Dangićevičetnici, koji su držali ovo područje, nisu želeli borbu protiv Nemaca već samo protiv ustaša. Oni su se ponudili Nemcima kao saveznici protiv partizana. Za partizane je Istočna Bosna bila od presudne važnosti, zbog planiranog povratka u Srbiju i dizanja ustanka na proleće 1942. godine. Partizani su početkom marta poduzeli ofanzivu na području Istočne Bosne, tokom koje su zauzeli bitna četnička uporišta: Vlasenicu, Miliće, Srebrenicu, Bratunac, Fakoviće i Drinjaču.
Prva partizanska artiljerija u Lici, juna 1942, zaplenjena od Italijana.
U Vlasenici su odmah objavili da su je oslobodili od petokolonaša, a pored toga pozvali su muslimanski svet da im javi imena oficira koji su ih maltretirali i ubijali.[22]
–Izveštaj majora Đurića generalu Mihailoviću od 26. marta 1942.
U ovom periodu, Foča je postala centar slobodne teritorije poznate kao Fočanska republika. Neposredno po partizanskom zauzimanju istočne Bosne, aprila 1942. godine je usledila udružena osovinska operacija Trio, poznata kao treća neprijateljska ofanziva, koju je predvodio njemački general Paul Bader. Proleteri su tada izvršili iscrpljujući Igmanski marš preko zaleđene planine da bi izbegli uništenje.
U junu i julu 1942. okupatori su uz pomoć ustaša i četnika poveli veliku ofanzivu protiv partizanskog uporišta na Kozari, u zapadnoj Bosni. Nakog teške bitke na Kozari, koja je vođena preko mesec dana, osovinske snage su uspele da poraze partizane, čineći masovne zločine i deportujući 68.600 Kozarčana, uključujući 23.000 djece, u koncentracione logore.[23]
Veliki narodni zbor u oslobođenom Bihaću, novembra 1942.
Krajem jula i sredinom avgusta 1942. godine, partizanske brigade su izvršile prodor iz istočne u zapadnu Bosnu, oslobađajući niz gradova od ustaša, Nemaca i Talijana. Partizanski prodor u Zapadnu Bosnu komandant italijanske 2. armije general Mario Roata s gorčinom je prokomentarisao: "Evo ih ovdje, kompaktni i obnovljeni feniks".[24] Neke od većih borbi iz ovog perioda su borbe za Livno, bitka za Kupres, borbe za Jajce i konačno Bihaćka operacija, kojom je zaokružena velika slobodna teritorija u Bosni i Hrvatskoj nazvana Bihaćka republika.
Narod nas svuda vrlo srdačno dočekuje. U Konjicu je podeljeno stanovništvu dosta životnih namirnica.[25]
Bitka za Bihać od 2. do 4. novembra je jedna od najvećih pobeda Narodnooslobodilačke vojske u 1942. godini. U njoj je osam brigada NOVJ uništilo ustaško-domobranske garnizone u Bihaću i okolnim mestima. Ovo je veoma uzdrmalo autoritet NDH i ograničilo domen važenja njenih ustanova. Oslobađanjem Bihaća povezana je slobodna teritorija u Bosanskoj Krajini i centralnoj Bosni sa slobodnom teritorijom u Dalmaciji, Lici, Kordunu i na Baniji. Tako je formirana neprekidna slobodna teritorija od Karlovca do Livna na kojoj su obrazovane mnoge vojne i civilne institucije, poznata kao Bihaćka republika. Oslobođeni Bihać postao je vojno, političko i kulturno središte Narodnooslobodilačkog pokreta.
Nije bilo ni jednog nemačkog vojnika kome je partizanski rat bio drag. U nedeljama nakon mog dolaska na Balkan primio sam zahteve više od 1000 vojnika svih činova u kojima oni traže premeštaj na rusko ratište, iako su tamo stalno vođene velike borbe.[26]
Tokom 1943. na području NDH vođene su presudne borbe koje su odredile budućnost Jugoslavije u sledećim decenijama. Krajem januara 1943. godine udružene snage Osovine u prvoj fazi ambiciozne operacije Weiss su zauzele prostranu slobodnu teritoriju, poznatu kao Bihaćka republika, a glavnina partizanskih snaga je iz zapadne Bosne započela proboj ka istočnoj Hercegovini i Crnoj Gori. Četnički vođa Mihailović je, uz pomoć Italijana, postavio "mišolovku" u kanjonu Neretve da ih dokrajči. Četničke snage su brojale oko 12.000 i zaposjele sve visove sa lijeve strane Neretve, tako da su partizani bili sa sviju strana opkoljeni u dolini rijeke. U gotovo beznadežnom položaju, oni napadaju Nijemce kod Vakufa, Italijane kod Prozora, te Talijane, Nijemce, ustaše i četnike u kod Konjica, nakon čega početkom marta prelaze reku. Unatoč teškim gubicima, partizani su sačuvali znatne snage, osigurali sigurnost Vrhovnom štabu, spasili svoje ranjenike, te nastavili sa borbama. I pored zamašne podrške fašističke Italije, četničke snage su na Neretvi potpuno razbijene.[27] Nakon ovoga počinje opadanje Mihailovićevog četničkog pokreta i gubitak savezničke podrške.[27]
Partizani se skoro dve godine nalaze u neprestanoj borbi. U njihovim redovima se bore iskusni borci provereni u španskom ratu i, na žalost, veoma inteligentni.[14]
–ZABELEŠKA GUVERNATORATA CRNE GORE IZ PRVE POLOVINE 1943. O ORGANIZACIJI I NAČINU VOĐENJA BORBE JEDINICA NOV I POJ
Tokom marta, aprila i maja 1943. Šesta lička i Osma kordunaška divizija NOVJ, uz sadejstvo Šeste i 14. primorsko-goranske brigade, povele su ofanzivu u Lici protiv garnizona NDH, italijanskih i četničkih snaga. Tokom ove operacije oslobođena je cela Lika izuzev Gospića. Napad na Gospić izveden je od 30. aprila do 3. maja1943, međutim, ustaško-domobranska posada uspela je da odbije napade. Nakon toga Gospić je držan u blokadi do kraja maja. U borbama su na strani snaga NDH učestvovali i medački četnici, koji su imali ugovor o saradnji sa NDH.[28]
Maja 1942, piloti dva aviona koji su pripadali ratnom vazduhoplovstvu NDH, Rudi Čajavec i Franjo Kluz, su prešli na stranu partizana u Bosni i kasnije se koristili svoje avione protiv snaga Osovine, što je prvi primer pokreta otpora koji je imao svoje vazduhopovstvo.
Maja 1943. godine udružene snage četiri osovinske države (nacističke Nemačke, fašističke Italije, Bugarske i NDH) započinju operaciju Švarc protiv jugoslovenskih partizana. Juna 1943. došlo je do odlučujuće bitke na Sutjesci, kojom su partizani izvršili proboj iz osovinskog obruča, rasturivši njemačke snage u blizini rijeke Sutjeske u jugoistočnoj Bosni. Delovi bolnice su ostali okruženi - poubijani su bez milosti, ranjenici i liječničko osoblje. Ukupno je stradalo oko 7,500 partizana, više od trećine koji su ušli u borbe. Među poginulima je bilo 597 partizanki, što je "nezabilježeni primjer gubitaka žena-boraca u istoriji ratovanja".[29] I pored gladi, teških gubitaka, ekstremnih fizičkih napora i neprekidnih borbi, partizani su zadržali visok moral i borbenost, što im je priznao i neprijatelj.[30] Njemački glavnokomandujući general Rudolf Lüters je u svom izvješću opisao "komunističke pobunjenike" kao "dobro organizirane, vješto vođene i s borbenim moralom koji izaziva čuđenje".
Nemački ulazak u Split, oktobra 1943.
Kapitulacija Italije rujna 1943. godine je predstavljala izuzetno važan događaj u svetskim razmerama, obzirom da su sile Osovine ostale bez ključnog člana, a zapadni saveznici stekli uporište u kontinentalnoj Evropi. Partizani su od talijanskog sloma imali velike koristi: stekli su kontrolu nad prostranim teritorijem, zaplijenili velike količine oružja i municije, prišlo im je na tisuće dobrovoljaca (uključujući i neke Talijane), uspostavili su veze sa savezničkim snagama u Italiji i osjetili su silan moralni polet, jer je slom Italije predskazivao i njemački slom.[27] Odlazak Italijana za četnike je značio gubitak izvora snabdijevanja i vlasti nad velikim dijelom seoskih područja u Crnoj Gori, Hercegovini, sjevernoj Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Lici, koje su držali uz talijanski pristanak.[27] Očekujući skoro iskrcavanje Saveznika, četnički vođa Mihailović je naredio antiosovinsku ofanzivu u bivšoj italijanskoj zoni. No, dolazak Saveznika je izostao, a četnici su nakon šest nedelja borbe potpisali "ugovore o primirju" sa Vermahtom.
Tokom septembra i oktobra 1943. godine, partizani su držali veći deo primorja, a između 11. septembra i 2. oktobra vođena je bitka za Split sa nemačkim snagama koje su pokušavale da prodru u grad.
Snaga neprijatelja na dalmatinskoj obali iznosi do 12 000 ljudi i oružje su dobili u takvim količinama, da to odgovara najmanje dvema italijanskim divizijama. Već danima napadaju naše položaje.[31]
–Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 5. oktobra 1943.
Istovremeno, borbe su vođene diljem okupirane Jugoslavije. Snage Trećeg udarnog korpusa NOVJ napale su 29. septembra1943. nemačko-ustaško-domobranski garnizon Tuzla, i zauzele ga nakon četvorodnevnih borbi. Još pet dana je trajalo odbijanje nemačkih pokušaja ponovnog prodora u grad. Snage Trećeg korpusa pretrpele su znatne gubitke (preko 550 izbačenih iz stroja[32]), ali su gubici osovinskih snaga bili znatno veći (oko 3.000 ljudi[33] - uglavnom zarobljenih, među kojima 130 oficira i jedan general). Ratni plen uključivao je 25 topova, 140 mitraljeza i puškomitraljeza, 2.200 pušaka i oko 20 vagona municije[33]. Sledećih 40 dana, Tuzla je bila najveći slobodni grad i središte prostrane slobodne teritorije.
Nemci su sa svih strana pokušavali da prodru na teritoriju koju su partizani držali nakon kapitulacije Italije. Od 25. septembra do 12. novembra 1943. godine vođena je tzv. Romelova ofanziva (Operacija Istra i Operacija Wolkenbruch) sa ciljem likvidacije partizanskih snaga u Slovenačkom primorju, Istri, Gorskom kotaru i Žumberku.
Borbene akcije, koje su se otuda razvile izgubile su karakter gerilskog rata. U stvarnosti, u borbama sa posadnim trupama na odlučujućim mestima pojavljuju se brojno jake, planski vođene i — bar za planinsko ratovanje — dobro naoružane i opremljene jedinice. U sadejstvu sa anglo-američkim vazduhoplovstvom, koje ponovo napada železnička čvorišta i sa neprijateljskim lakim pomorskim snagama koje nastoje da parališu pomorski saobraćaj i na Jadranu, one otežavaju dotur u zabrinjavajućim razmerama. Osim toga, one sprečavaju privredno iskorišćavanje zemlje tako što drže u rukama važne industrijske oblasti i područja sa poljoprivrednim viškovima ili ih drže u šahu.[34]
–Izveštaj feldmaršala fon Vajhsa Vrhovnoj komandi Vermahta od 1. novembra 1943.
Tokom 1943. godine partizani su uspeli da steknu moralnu, kao i ograničenu podršku Saveznika, koji su do tada podržavali generala Mihailovića. Nakon Teheranske konferencije partizani su zvanično priznati za legitimnu silu od strane Saveznika.
Politički, najvažnije odluke su donete 29. novembra1943. na zasedanjuAVNOJ-a u bosanskom gradiću Jajcu, kada je osnovana privremena vlada, zabranjen povratak kralja Petra II Karađorđevića u Jugoslaviju, Tito proglašen za maršala i predsednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, te zacrtana budućnost Jugoslavije kao države sastavljene od federalnih republika.
U poređenju sa partizanima, njemački vojnik je slabije obučen za vođenje borbe u planinama i često nije dorastao fanatično borbenim partizanima, koji su se potpuno srodili sa zemljištem, a pored toga imaju podršku stanovništva. Teškoće na jugoslovenskom ratištu naročito u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Slavoniji, ravne su teškoćama na istočnom i afričkom frontu, a veliko prostranstvo i pošumljenost terena predstavlja izuzetne teškoće.[35]
Od 22-24. aprila1944. godine izveden je uspešan desant 26. dalmatinske divizije NOVJ na Korčulu, što je predstavljalo primenu partizanskog načina ratovanja na moru. Nemačka 2. oklopna armija bila je prinuđena da drži brojne međusobno izolovane posade na jadranskim ostrvima radi zaštite plovnih puteva i sprečavanja operacija NOVJ i saveznika. Te nemačke posade predstavljale su privlačne mete za iznenadne prepade. U desantu na Korčulu jedinice NOVJ su uspele da zavaraju i iznenade neprijatelja, nanesu mu znatne gubitke, zaplene značajnu količinu ratnog materijala i po okončanju akcije bezbedno se vrate u baze.
Spuštanje nemačkih padobranaca tokom desanta na Drvar, maja 1944.
Krajem maja 1944. godine, Nemci su preduzeli jednu od taktički najspektakularnijih operacija u Drugom svetskom ratu, vazdušni desant na Drvar (operacija Rösselsprung), čiji je cilj bio da se zarobi Tito i ukloni vođstvo partizanskog pokreta. Za napad na Titov štab komanda Druge oklopne armije pripremila je u strogoj tajnosti padobransko-jedriličarsku desantnu grupu, i sedam oklopno-motorizovanih borbenih grupa u garnizonima koji su okruživali Drvar. U operaciji »Rösselsprung«, komanda 2. oklopne armije je angažirala oko 16.000 njemačkih vojnika i tri hiljade četnika.[36] Napad je počeo u zoru 25. maja teškim bombardovanjem Drvara i padobransko-jedriličarskim desantom na grad. Istovremeno su oklopne borbene grupe krenule u proboj prema Drvaru radi spajanja sa padobrancima. Vrhovni štab NOV i POJ je u to vreme bio sakriven u pećini iznad Drvara. Nemački SS padobranci su naišli na nepopustljivu odbranu zatečenih partizana, polaznika Oficirske škole i Pratećeg bataljona Vrhovnog štaba, što je rezultovao velikim žrtvama sa obe strane. Protivnapad Treće ličke brigade, koja je oko 11 sati pre podne stigla iz Trubara, prisilio je Nemce na defanzivu i omogućio izvlačenje članova Vrhovnog štaba i raznih ustanova. Naredni dani protekli su u neizvesnim i iznenadnim susretnim borbama nemačkih napadnih grupa sa brigadama u pratnji Vrhovnog štaba. Tito sa članovima štaba evakuisan je avionom 3. juna sa Glamočkog polja, a nemačka operacija okončana je neuspehom 6. juna. Nemački gubici su bili 789 ubijenih, 929 ranjenih i 57 nestalih. Nemci su gubitke partizana procenili na 6.240 mrtvih zajedno sa zarobljenima, uključujući i mnogo civilnih žrtava.[37]
Spitfirei jugoslovenskog BAF-a uoči prve misije 18 avgusta 1944. sa aerodroma Kana u Italiji.
U junu 1944. godine partizani su stekli stalno vazduhoplovstvo dobivši avione, opremu i vežbu od Britanaca. Na predlog brigadnog generala Ficroja Maklina, osnovan je balkanski odsek RAF-a (Balkan Air Force, skraćeno BAF), sa ciljem da prenosi pošiljke i obezbeđuje vazdušnu podršku partizanima.
Tenkovi Crvene Armije se kreću ka Beogradu.
Sa savezničkom vazdušnom podrškom i uz pomoć Crvene armije, u drugoj polovini 1944. partizani su preusmerili pažnju na Srbiju, u kojoj je bilo relativno malo borbi od pada Užičke republike. Tokom bitke za Srbiju partizani su vodili borbu za oslobođenje od okupatora i dolazak na vlast, dok su četničke jedinice, ostavši bez savezničke podrške, ušle u potpunu kolaboraciju sa Nemcima u pokušaju da sačuvaju pozicije i spreče dolazak na vlast komunističkih konkurenata.[38] Zbog toga, kralj i emigrantska vlada su se odrekli četnika i priznali NOVJ kao regularnu vojsku. Tokom prvih dana avgusta grupa divizija NOVJ (2, 5. i 17) uspela je da se probije iz Crne Gore i forsira Ibar. 21. avgusta u zapadnu Srbiju prodrla je Prva proleterska divizija, uskoro za njom Šesta lička, a početkom septembra i Dvanaesti korpus. Ove snage oslobodile su mnoge gradove (Gornji Milanovac 12. septembra, Valjevo 18. septembra, Aranđelovac 20. septembra) i uspostavile bazu za predstojeći napad na Beograd.
12. septembra 1944. jugoslovenski kralj Petar II Karađorđević je javno pozvao sve vojno sposobne da pristupe Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije, a one koji to odbiju osudio kao izdajnike koji "zloupotrebljavaju ime kralja i autoritet krune" radi pravdanja saradnje sa neprijateljem:
U ovom sudbonosnim i za Jugoslaviju velikim danima, kada pobedonosne armije Sovjetskog Saveza stoje na našoj granici s jedne strane, a američke i britanske s druge strane, kada je dan naše slobode u punom svanuću, pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence da se ujedinite i pristupite Narodnooslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom. (...) tom našom narodnom vojskom, koja je jednodušno priznata, podržavana i pomagana od naših velikih saveznika, Velike Britanije, Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Država Amerike. Svi oni, koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga, ni pred narodom ni pred istorijom.[39]
–Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije (12. septembra 1944.)
Narod na ulicama slavi oslobođenje Beograda oktobra 1944.
12. oktobra započela je Beogradska operacija, jedna od najvećih i najznačajnijih bitaka na Balkanu u Drugom svetskom ratu, u kojoj su združene jedinice NOVJ i Crvene armije nanele nemačkoj Armijskoj grupi "Srbija" težak poraz. Oslobođenjem Beograda 20. oktobra1944. godine okončana je 1287 dana duga nemačka okupacija glavnog grada Jugoslavije. Beograd je (uz djelomično Pariz) bio jedini glavni grad u Evropi u čijem je oslobađanju sa armijama velikih antifašističkih sila ravnopravno učestvovala regularna vojska, Narodno oslobodilačka vojska Jugoslavije.[40]Beograd je po oslobođenju postao vojni, politički i administrativni centar i sedište vlade nove, druge Jugoslavije.
Artiljerija 19. divizije tuče položaje neprijatelja tokom bitke za Knin.
Istovremeno u Dalmaciji, partizani su krajem novembra 1944. godine započeli bitku za Knin, protiv udruženih Nemaca, ustaša i Đujićevih četnika. Bitka za Knin predstavlja završnu i najuspešniju fazu ofanzive Osmog dalmatinskog korpusa za oslobođenje Dalmacije od Nemačke okupacije. Ofanziva NOVJ u Dalmaciji je trajala od 13. septembra1944. godine, a završni napad usmeren na opkoljavanje i uništenje nemačkih utvrđenih položaja u oblasti Knina trajao je od 25. novembra do 5. decembra. U ovim borbama Osmi korpus je teško porazio i gotovo prepolovio snage nemačkog 15. brdskog armijskog korpusa i dovršio oslobođenje Dalmacije.
Krajem 1944. godine Narodnooslobodilačka vojska je kontrolisala celu istočnu polovinu Jugoslavije - Srbiju, Makedoniju i Crnu Goru, kao i dalmatinsku obalu. Istovremeno, nemačka komanda Jugoistoka je formirala Sremski front, kako bi zaustavila prodor NOVJ i Crvene Armije ka zapadnim oblastima zemlje. Sremski front je bio deo šireg Istočnog fronta Trećeg Rajha u Europi. Gornjim krakom se nadovezivao na dravski front od Virovitice do ušća u Dunav, a donjim na drinski front od Zvornika do ušća u Savu.
Partizanska vojska je već odavno prerasla u regularnu borbenu formaciju uporedivu s vojskama drugih malih država, i beskrajno superiorniju od većina njih, a posebno od predratne Jugoslovenske vojske, u taktičkoj vještini, poljskoj vještini, vodstvu, borbenom duhu i vatrenoj moći.[41]
Godine 1945, partizani, koji su sada prerasli u regularnu Jugoslovensku armiju i brojali 800.000 ljudi [42], su porazili Vermaht, ustaše i četnike, probivši Sremski front početkom proljeća, zauzevši Sarajevo početkom aprila i ostatak Hrvatske i Slovenije do polovine maja. Nakon zauzimanja Rijeke i Istre, koje su pre rata pripadale Italiji, partizani su ušli u Trst dan pre Saveznika.
Uspešna borba jugoslovenskih partizana je postala inspiracija mnogim antikolonijalnim pokretima širom sveta. 1950-ih godina, kada su predstavnici francuske kolonijalne vlasti ponudili Ho Ši Minu da prihvati autonomiju koju mu nude, i obustavi besmislenu borbu golorukih bandi protiv nesrazmerno nadmoćnije sile, vođa vijetnamskih partizana je odgovorio:
Moj narod žudi za nezavisnošću i imaće je. Da li ste zaboravili nedavne primere šta bande odrpanaca mogu učiniti protiv modernih trupa? Da li ste već zaboravili herojstvo jugoslovenskih partizana protiv Nemaca? Duh čoveka je moćniji od njegovih mašiha.[43]
Američka administracija je koristila argument da Ho Ši Min može postati "Azijski Tito".[44][45] Jugoslovenska narodnooslobodilačka borba takođe je bila velika inspiracija antikolonijalnoj borbi Alžira protiv Francuske. Pored toga, socijalistička Jugoslavija je vojno i tehnički pomagala alžirski rat za nezavisnost, zbog čega je imala zategnute diplomatske odnose sa Francuskom.
Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "The only source of supply was the enemy; for it was not until 1944 that British supplies began to arrive in appreciable quantities."
Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "It was indeed all too clear to everyone of us who served with the partisans that they had existed in very concrete and combatant form before we had ever appeared upon the scene—and even, in the days when we were supplying the chetniks, in spite of our mistaken efforts—and that they would have existed, and probably have triumphed, whatever course we had chosen to take."
Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "Their tactics could be summarized in a few general principles. The early Odreds lived and grew by eliminating police posts, capturing a few rifles here and a few there, gradually becoming bolder and more practised, seldom standing to fight, always on the move. From these early experiences there grew up a fairly general understanding of the only conditions that could offer hope of success: to maintain the highest possible degree of surprise, to attack the enemy in rear or in flank, to refuse battle on the enemy's terms, to avoid reprisals wherever possible but never to allow threat of them to excuse inaction."
Lothar Rendulic: GEKÄMPFT, GESIEGT, GESCHLAGEN, strana 210 (nem.Es gab keinen deutschen Soldaten, dem der Partisanenkrieg sympathisch gewesen wäre. In den Wochen nach meinem Eintreffen auf dem Balkan erhielt ich Gesuche von mehr als 1000 Soldaten aller Dienstgrade, die um Versetzung auf den russischen Kriegsschauplatz baten, obwohl dort dauernd große Kämpfe im Gange waren.)
Citat po Čarlsu Melsonu (Charles D. Melson): „Red Sun: A German Airborne Raid, May 1944.“ - Journal of Slavic Military Studies, Vol. 13, No. 4 (December 2000), p. 101 - 126. p. 116 f 66.
Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "The partisan army had long since grown into a regular fighting formation comparable to the armies of other small States, and infinitely superior to most of them, and especially to the pre-war Jugoslav army, in tactical skill, fieldcraft, leadership, fighting spirit and fire-power."
„Partizan” preusmjerava ovdje. Za ostala značenja, v. Partizan (razvrstavanje).
_Squadron_RAF,_aka_Balkan_Air_Force_(18_August_1944).jpg)
