Euergetizam

Euergetizam ili evergetizam je neologizam koji su skovali francuski istoričari (fr. évergétism, od grč. εὐεργέτης = dobročinitelj) da bi se označila praksa u antičkim društvima da pojedinci dobrovoljno daju poklone celoj zajednici. Taj je termin prvi upotrebio André Boulanger, a zatim ga je u svojim delima koristio Paul Veyne.^[1][2] Takva "dobročinstva" bila su karakteristična za helenističke kraljeve i rimske careve, ali su ih činili i obični bogati pojedinci za svoj polis, i to počev od 3. veka pne. pa sve do kraja antike, kako svedoče brojni natpisi postavljeni kao znak zahvalnosti lokalnim dobročiniteljima. Određene karakteristike ove pojave nalazimo i u rimskoj republici, gde su bogati senatori takođe ponekad pokretali podizanje javnih građevina ili priređivanje igara.^[3]

Klasično doba

Natpis u čast Aristoksena, sina Demofonovog. Aristoksen je verovatmo bio dobročinitelj vežbališta u Atini. 3. ili 2. vek pne. Muzej u Louvreu.

U staroj Grčkoj začeci prakse koju danas nazivamo euergetizmom sežu do arhajskog doba i aristokratskog ideala darežljivosti, koji je veličao Homer i čije odjeke nalazimo kod Aristotela, koji činove "velikodušnosti" (μεγαλοπρέπεια), kao što je pripremanje hrane za ceo grad, ubraja među vrline koje se očekuju od plemenitog čoveka.^[4] No takva vrsta "dobročinstava" bila je u klasičnoj Atini 5. veka pne. samo sporadično prisutna, jer se suštinski nije slagala s idealom jednakosti građana u atinskoj demokratiji, koja je umesto toga odabrala da imućnim građanima uvede tzv. liturgiju kao svojevrsnu javnu obavezu.

Helenističko doba

S dolaskom helenizma koncept liturgije postepeno se transformisao u eurgetizam. Naime, između 317. i 307. pne. Demetrije Faleranin ukinuo je sve liturgije, uključujući i najskuplje – trijerarhiju i horegiju, te je uveo novu vrstu državnih službenika, koji su se zvali agonoteti: njima je država (bar delimično) davala sredstva za priređivanje javnih svetkovina i festivala. U helenističkom sistemu euergetizma na takve javne položaje postavljani su imućni ljudi, od kojih se očekivalo da novcu koji su dobili iz državne blagajne dodaju i neophodan novac iz vlastitih sredstava. Mnogi počasni natpisi otkrivaju da je visina sredstava koja su agonoteti izdvajali za javne poklone često daleko prevazilazila ona sredstva koja su nekada bila potrebna za horegiju. Tako 284. pne. država uopšte nije sufaninsirala hor, već je njegovo opremanje u potpunosti palo na teret izabranog agonoteta, pesnika Filipida.^[5] Od 3. veka pne. već se sasvim jasno pojavljuje tip političara-dobročinitelja u liku nekog Bulagore sa Samosa (oko 245. pne.), koji je na položaju gradskog magistrata vlastitim novcem plaćao razne darove gradu i zauzvrat dobio počasni natpis i venac.^[6] Aristotel je ovakvu darežljivost na javnom položaju smatrao ciničnim sredstvom bogatih oligarha, "da bi narod, uzimajući učešća na žrtvenim gozbama i gledajući grad ukrašen zavetnim spomenicima i građevinama, poželeo da se to uređenje produži".^[7]

Rimsko doba

Veyne je smatrao da su helenistički političari-dobročinitelji bili simptomi slabljenja demokratije, jer su povećavali stepen zavisnosti građana od nekolicine bogatih ljudi. Drugi, npr. Philip Gauthier, ^[8] pokazivali da je do dekadencije i kvarenja sistema došlo tek u rimsko doba, kad je sistem uprave u grčkim gradovima de facto počeo da se zasniva na bogatim pojedincima koji čine usluge svom gradu. Oni nisu na sebe preuzimali samo panes et circenses, nego i izgradnju javnih građevina i puteva, što je na natpisima označeno skraćenicom D.S.P.F. (de sua pecunia fecit = "svojim novcem je podigao"). Ova faza počinje negde oko 150. pne. i njoj pripadaju ekstremni oblici počasti koje su iskazivane lokalnim dobročiniteljima, uključujući i zasnivanje njihovog kulta. U tom su periodu neki grčki gradovi i zvanično nazvali Rimljane "opštim dobročiniteljima" (κοινοὶ εὐεργέται). Eurgetizam je izvorno usredređen samo na građane, ali se pod rimskom vlašću postepeno širio i na strance i robove, što je pripremilo teren za pojavu episkopa i bogatih hrišćana kao lokalnih dobročinitelja u doba ranog hrišćanstva. Praksa euergetizma slabi od krize 3. veka, da bi sasvim nestala nakon Justinijanove smrti.

Reference

1. Arjan Zuiderhoek, The Politics of Munificence in the Roman Empire: Citizens, Elites and Benefactors in Asia Minor, Cambridge; New York: Cambridge University Press, str. 6.
2. Angela V. Kalinowski (1996). „Patterns of Patronage: The Politics and Ideology of Public Building in the Eastern Roman Empire (31 BCE - 600 CE)”. Pristupljeno 2013-04-30.
3. The Oxford Classical Dictionary (3rd ed.), 2003, s.v. euergetism, str. 566.
4. Aristotel, Nikomahova etika, 1119b–1122a.
5. Christian Habicht, Athènes hellénistique, Belles Lettres, 2000, str. 75.
6. The Oxford Classical Dictionary (3rd ed.), 2003, s.v. euergetism, str. 566.
7. Aristotel, Politika, 1321a31–42 (prev. Ljiljana Stanojević-Crepajac).
8. Philippe Gauthier, Les cités grecques et leurs bienfaiteurs, Athens-Paris, 1985 (BCH Suppl. XII).