Чиэхийэ

Чиэх Өрөспүүбүлүкэтэ (чх Česká republika), кылгастык Чиэхийэ (Česko) диэн Орто Эуропа дойдута уонна ЭУ кыттыылааҕа. Кирбиилэhэр Польшалыын хотугулуу-илин, Германиялыын арҕаа, Австриялыын cоҕуруу уонна Словакиялыын илин. Киин уонна ордук улахан куората Прага. Чиэхийэ төрүкү үс регионтан турар: Богемия, Моравия уонна Силезия.

Чиэх Өрөспүүбүлүкэтэ Česká republika
Ыҥырыыта: "Pravda vítězí"  (Czech) "Кырдьык куоhурар"
Өрөгөй ырыата: Kde domov můj? (Дьиэм ханнаный?)
Location of Czech Republic Location of the  Чиэхийэ  (orange) – in Эуропа  (camel & white) – in the Эуропа Унията  (camel)  —  [Legend]
Киин куората (уонна саамай улахан куорат)		Прага 50°05′N, 14°28′E
Ил тыла		Чиэх тыла
Олохтоохтор ааттара		Чиэхтэр
Дьаhалтата		Парламент республиката
-	Президент	Милош Земан
-	Премьер миниистир	Иржи Руснок
Independence		(formed cca 870)
-	from Austria-Hungary	October 28, 1918
-	Czechoslovakia dissolved	January 1, 1993
ЭУ кыттыыта		May 1, 2004
Иэнэ
-	Бүтүн	78,866 km² (117th) 30,450 sq mi
-	Уу (%)	2
Олохтоохторо
-	20081 estimate	▲10,424,926 (78th)
-	2001 census	10,230,060
-	Олохтоох чиҥэ	132/km² (77th) 341/sq mi
БИО (АКП)		2007 estimate
-	Total	$250.057 billion[1] (39th²)
-	Per capita	$24,229[1] (35th)
БИО (номинал)		2007 estimate
-	Total	$174.999 billion[1] (39th)
-	Per capita	$16,956[1] (36th)
Дьини (1996)		25.4 (low) (5th)
КСИ (2005)		▲0.891 (high) (32nd)
Валюта		Чех кроната (CZK)
Кэм зоната		CET (UTC+1)
-	Сайыҥҥы кэм	CEST (UTC+2)
Ил домен		.cz³
Телефон кода		[[++4204]]
1	June 30, 2008 (See Population changes - 1st half of 2008).
2	Rank based on 2005 IMF data.
3	Also .eu, shared with other European Union member states.
4	Shared code 42 with Slovakia until 1997.

Этимологията

Дойду аата V үйэттэн киэҥник биллэр славян бииһин ууһун этнонима буолар. Бастатан туран, бу «чиэх» этноним *-хъ православиены кыччатыыга көмө оҥоһуллубута. *кылаас- кыламсах тылынан бэлиэтэниллэр *кылаас- кылаасс уонна *кылаас- кылаасс баар буолара, ол эбэтэр бу тыл ис хоһооно» аҕа ууһун чилиэнэ".

I үйэҕэ Римскай ааттарынан «бойобуой» (бойобуой дойду) — «бойобуой кельт биис уустара» (бойи- кельт биис уустара) диэн ааттаммыттара.

Устуоруйата

Чехтэр сирдэрэ ааспыт үйэ бүтүүтүттэн ыла Примысловичтар холбоһон олорбуттара биллэр. Чехской хронике «Козьма Пражского хронике» В лете Родства Христова 894. Борис сүрэхтэниитэ, Сибэтиэй христианскай итэҕэл бастакы кинээһэ». Бу чахчыны кырдьыктаахтык бигэргэтэр боппуруос мөккүөрү үөскэтэр. Чиэхийэ (Богемия) наһаа күүстээх, ол гынан баран, религиознай конфликтар (ХVII үйэҕэ отучча сыллаах сэрии иччитэхсийбиттэрэ. Кэлин Габсбург сабыдыалыгар түбэспит уонна Австро- Венгрия сорҕото Богемия, Моравия уонна Силезия төрүт сирдэринэн буолбут.

Бу судаарыстыба бастакы сэриитин кэнниттэн Чиэхийэ, Словакия уонна Подарпатскай нууччалар холбоһон, Чехословакия 1918 сыллаахха тутулуга суох республиканы тэрийбиттэрэ. Бу дойдуга бэрт аҕыйах ахсааннаах омук олорор эрээри, Чехословакия Германия судетскай уобалаһын аннексиятыгар 1938 сыллаахха Мюнхенскэй сөбүлэһиитин түмүгэр, Словакия отделениетыгар аҕалыллыбыта. Чиэхийэ судаарыстыбата Германия оккупацияламмыт буолан, 1939 сыллаахха богемия уонна Моравия протектората диэн ааттаммыта.

1945 с. ыам ыйыгар Прагаҕа Советскай Союз буолбута. Ыам ыйын 6 күнүгэр сарсыарда Россия норуоттарын (КОНР) босхолооһун комитетын 1- кы дивизиятыгар генерал- майор Бунченко командирдаах бастакы кыргыһыыларга Збрлава уонна Радотина киирбиттэрэ, онтон бүтүн дивизия соҕурууҥҥу, соҕуруулуу- арҕаа уонна арҕаа оройуоннарга Прагы ылбыттара[12]. Ыам ыйын 3 күнүгэр 1945 сыллаахха 3- с гвардейскай уонна 4- с гвардейскай танковай армия 1- кы Украина фрона Прагаҕа киирбиттэрэ.

Иккис аан дойду сэриитин кэнниттэн Чехословакия Советскай эйгэҕэ киирбитэ уонна Социалистическай дойду (ССРС) буолбута. 1968 сыллаахха Варшавскай дуогабар сэриитэ Александр Дубчека салалтатынан дойду лидердэрин сорунууларын бүтэрэн, партийнай правлениены уонна сааскы бырааһынньык кэмигэр «киһи сирэйин кытта социализмы» тэрийбитэ.

1989 с. Чехословакия барархатскай революция түмүгэр Социалистическай сайдыы суолуттан туораабыта. 1993 с. тохсунньу 1 күнүгэр аан дойду Чиэхийэ уонна Словакия («барархат развод») үөрэхтээх икки, үөрэхтээх.

Чиэхийэ НАТО 1999 сыллаахха уонна Европа сойууһугар 2004 сыллаахха киирбитэ. Чиэхийэҕэ киириини сэргэ Шенген сөбүлэһиигэ илии баттаабыта уонна 21 күнүттэн 2007 сыл ахсынньы ыйыттан Чиэхийэ сир кыраныыссаларыгар пограничнай хонтуруол тохтотуллубута. 2008 сыл кулун тутар 31 күнүгэр Шенген сөбүлэһиитин дойдуларыттан кэлбит авиарейстарга эмиэ көтүрүллүбүтэ. 2009 сыл тохсунньу 1 күнүттэн Чиэхийэ государственноһа - Европа сойууһун Сэбиэтин председателэ 6 ый устата (бэс ыйын 1 күнүгэр диэри 2009 сылга диэри).

Экономика

Чиэхийэ - индустриальнай дойду. Сүрүн салаалара - уматык-энергетическэй, металлургия, массыына оҥоруута, химическэй, чэпчэки уонна аһылык.

Чиэхийэ посткомунистическай государстволарын ортолоругар саамай туруктаах уонна ситиһиилээхтик экономическай системалаах. Кини сүрүн тирэҕэ-промышленность (массыына оҥоруута, электротехника уонна электроника, химия, ас промышленноһа, хара металлургия) уонна өҥө эйгэтэ. Тыа хаһаайыстыбатын уонна ойуур хаһаайыстыбатын анала, ону тэҥэ хайа хостуур промышленноһа кырата кыра уонна салгыы аччыыр.

Бүгүн Европаҕа массыынаны оҥорооччулартан биирдэстэрэ. 2014 сылга 1 037 226 массыына атыыланна.

Социализм охтубутун кэннэ 1989 с. Чиэхийэ ССРС структуратын утумнаабыта, саҥа усулуобуйаҕа энергетика өттүнэн көдьүүһэ суох, үүнэ- тэһиинэ суох уонна салаа өттүнэн эргэрбит экономика структурата буолбута. Привод сырьетугар, ыарахан массыынаҕа уонна байыаннай промышленноска хара металлургия үлэлии турар. Оҥорон таһаарар табаардар ассортимена дойду объективнай кыахтарын биллэрдик куоһарда, ол аата производство бытархай кээмэйдэригэр уонна кини көдьүүһүн намтатыыга тиэрдилиннэ. Тас эргиэн сэп директордарыгар бас бэринэрэ, ССРС наадатыгар уонна сайдыылаах дойдулары кытта тэҥнээтэххэ кырата суох этэ.

Өссө 1990-1992 сс. ССРС ыһыллыар диэри (РСФСР кэнники сылларга) сорох принципиальнай уларыйыылар — оптовай уонна розничнай предпринимательство көҥүлүн кииннээн киллэрии, тас эргиэн монополиятын суох оҥоруу, бас билии сыһыаннаһыыларыгар боччумнаах уларыйыылар бэлиэтэммиттэрэ-т. н. малая уонна улахан приватизация, ону таһынан 1948 сыллаахха коммунистическай режим олохтоммутун кэннэ национализациялааһын. Ол түмүгэр ВВП- га судаарыстыба өлүүтэ 97 %- тан 20 %- тан итэҕэһэ суох аҕыйаабыт. Омук капиталын тас дойдуларга тардыы тас дойдулар инвестицияларын тардыы, кинилэр таһымнарынан дойду нэһилиэнньэтин дууһатыгар — киин уонна Илин Европаҕа эрэ буолбакка, аан дойдутааҕы кээмэйгэ саарбахтаммат лидер. Ити промышленноһы уларытыыга уонна модернизациялааһыҥҥа уонна наадалаах техническэй уонна көмө инфраструктуратын сайыннарыыга кылгас болдьоххо сыһыаннаан көмөлөспүтэ. Силиэстийэ уларыйыыта ССРС экономикатын арҕаа Европаҕа перериентацията буолбута.

1995 сыллаахха Чиэхийэ урукку коммунистическай дойдулар ортолоругар экономическай бииргэ үлэлээһини уонна сайдыыны тэрийиигэ ылыллыбыта.

Харчы кээмэйэ-крон (1 крон = 100 геллер), ону таһынан 1995 сылтан бүүс- бүтүннүү конвертуем. Атын посткоммунистика дойдуларыттан уратыларга национальнай валютата кыараҕас девальвацияларыттан уонна Чиэхийэттан туораабыппыт. 1990- с сыллар бүтүүлэригэр аан дойду валюта сыһыаннаан курса биллэ улааппыта.

Аҕа дойду сэриитин уонна экономика структуралара уларыйыыларын кэнниттэн, 1997-1998 сс. Чиэхийэ экономиката уларыйан, тустаах кириисиһи көрдөрөн, 1999 сыл ортото эрэ буола сылдьыбыта. Омук иэһин уонна үлэтэ суох буолуу үрдээһинэ бэлиэтэннэ. Кризис көстүүлэрэ рынок экономикатын дойдуларыгар, бастатан туран, Евросойуус (ол чэрчитинэн — Германия) экспортизациялааһын, тас дойдулар инвестицияларын тардыы уонна ис тутулу улаатыннарыы суолунан кыаллыбыта. 2004 сыл ыам ыйыгар Дьобуруопа экономическай үүнүүтэ биллэ түргэтээбитэ уонна, өнүкүлээх популистскай сылга 6-7% тиийбитэ.

1990 сылга тиийбит ВВП промышленноһын ирээтэ 62% кыччаабыт, бастаан аҥара кыччаабыт, оттон билигин 38 %- ҥа тиийэр, сайдыылаах дойдулар ортолоругар олус сэдэх. Хара металлургия уонна байыаннай промышленность бэйэтин суолтатын 2004 сылтан Чиэхийэ нефтээх уонна газ) нефть уонна газ сыаналарын түргэн сырьеҕа үрдүүрүн үрдүнэн, массыына уонна электротехническэй промышленность суотугар сүтэрбитэ. Дойду нэһилиэнньэтин тас эргиэнин кээмэйинэн Японияны, Великобританияны, Францияны эбэтэр Италияны урутуур лидердэртэн биирдэстэрэ.

Чиэхийэ экономикатын 2009 сылга күүскэ сайдарыгар аан дойду финансовай кризиһэ улаханнык сабыдыаллаабыта. 2010 сыл бастакы аҥарыгар дойду экономиката сыыйа кризистэн барбыта. 2020 сыллааҕы туругунан аан дойду посткомунистическай дойдуларын ортолоругар үлэ төлөбүрүн орто кээмэйэ (Эстония — ааспытын кэннэ-1195,08 уонна Словении-булуу 1181,35) суох саамай кыра (тыл кэнниттэн минимальнай (тыл кэнниттэн)— €700 Эстония— €550,). 2020 сыл үһүс кварталыгар Чиэхийэҕэ үлэ төлөбүрүн орто кээмэйэ 35 402 Км. (бэлэмнэнии 1352,89, бруто) уонна 28 501 Кв. (ночоокко 1089,13, суох) үрдүк. 2021 сыл тохсунньу 1 күнүттэн Чиэхийэҕэ үлэ төлөбүрүн алын кээмэйэ 15 200 кв (бэлэмнэнии 580,99, бруто) уонна 13 528 кв (ночоокко 517,08, суох) үрдүк.

Экономическай актыыбынай нэһилиэнньэ уопсай ахсаанын 51,5 %- нын ылар. Атын дойдулар ортолоругар Чиэхийэ уратыта — экономическай өттүнэн актыыбынай нэһилиэнньэ 48 %- нын ылар дьахталлар дьарыктаах буолуулара үрдүк. Дьахталлар үксүн доруобуйа харыстабылын, үөрэхтээһин, эргиэн уонна общественнай аһылык эйгэтин салааларыгар үлэлииллэр. Дьахтар үксэ ыал олоҕун таһымын өйүүр сыалтан экономическай наадатыгар үлэлиир. Үлэтэ суох буолуу таһыма 2,1 % (Q3/2019), ол аата 1999-2004 сс. (10,5% диэри).

Чиэхийэ Өрөспүүбүлүкэтин тас өттүгэр олорор - Австрияҕа, Германияҕа, АХШ, Канадаҕа, Австралияҕа уонна да атын дойдуларга. Бу — xix- XX үйэ саҕаланыытыгар, политическай эмиграция баран, 1948 с. уонна 1968 с. событиелар саҕаламмыттара.

Чиэхийэҕэ үөрэҕэ суох буолуу суоҕун кэриэтэ (цыганнар омуктарын бэрэстэбиитэллэрин ортотугар көрсүһэр). Грамотаны билиңңи таһымы өссө бастакы өрөспүүбүлүкэ кэмигэр (1918-1938 сс.) типичнэй этэ: оччолорго нэһилиэнньэ 95 %- на базовай үөрэхтээх этэ. Кэнники сылларга үөрэх таһыма биллэ улааппыт. Хас биирдии үһүс экономическай актыыбынай орто үөрэхтээх (12-13 саастаах үөрэх таһымыгар сөп түбэһэр), оттон онус гражданина үрдүк үөрэҕи ылар. Типичнэй үлэһит саамай кырата, орто профессиональнай бэлэмнээх буолар. Чиэхийэ үлэһиттэрин үрдүк квалификациялара — Чиэхийэ экономикатын биир сүрүн уратыта. Билиҥҥитэ дойду орто уонна үрдүк үөрэхтээх нэһилиэнньэтин дуоһунаһыгар ордук сайдыылаах Европа дойдуларыттан хаалан иһэр^[2].

Үөрэх

3- тэн 6- гар диэри саастаах төрөппүттэр оҕо саадыгар (чешаҕа) туттараллар. Оҕо сада).

Базовое школьное образование (чеш. Primen vzdron) орто оскуолалар ситимнэрэ (чеш. Билиҥҥи курдук, төрөппүт оҕолоругар 9 сыл устата үөрэххэ ылар эбээһинэстээхтэр, быраабыла курдук, 6- тан 14- гэр диэри саастаахтар.

9 саастаах орто оскуоланы бүтэрээт, 15 саастарыгар Чиэхийэ оҕолоро улахан оскуола ступеныгар (чешаҕа) көһөллөр. Sekundrn vzdron) араас көрүҥүнэн атыыланыан сөбүн туһунан кэпсииллэр.:

Орто оскуола (чеш. Таас дьиэни ис дьыала отделыгар 1-2 тыһ.солк. Střední škola)

Орто профессиональнай үөрэхтээһин (чеш. Таас дьиэни ис дьыала отделыгар 2-3 сылга орто анал училище (чеш. Střední odborné učiliště, (SOU))

Матуриттаах орто үөрэх (чеш. Чөркөөх) - гимназияҕа 4 сыл (чеш. Толлуман орто анал оскуолата (чеш. Střední odborná škola (SOŠ))

Чиэхийэ үрдүк үөрэхтээх, Чиэхийэ университетын сиригэр- уотугар бастакы, Карл университет 1348 сыллаахха аһыллыбыта уонна Сорбонтон илин өттүгэр аҕа баһылык буолар. Чехатааҕы техническэй университет 1707 сыллаахха аан дойдуга бастакы туспа техническэй вузтары быһыытынан тэриллибитэ. Билигин Чиэхийэҕэ 26 государственнай ВУЗ, 2 ведомственнай үрдүкү оскуолалар (полиция уонна оборона министерствотын) уонна 48 чааһынай үрдүк үөрэх заведениелара үлэлииллэр. Чех тылыгар государственнай вузтарга үөрэтии толору босхо буолар, студеннарга олорор дьиэлэрин уонна аһы- үөлү төлүүр эбээһинэс эрэ буолар, уопсай дьиэлэр, остолобуойдар кампустарга государство дотацияны ылар уонна онон устудьуоннар сыаналарын сорҕотун эрэ төлүүллэр.

Үрдүк үөрэххэ киирэргэ гимназиялар эбэтэр орто анал оскуола выпускниктара эрэ сөптөөх бырааптаахтар. Онон оскуола үрдүк үөрэххэ киирэргэ бэлэмнэнии 13 сылын ылар. Дойдуга 390 тыһ. устудьуон үөрэнэр, онтон 40 тыһ. омук гражданнара. Быһа холоон 12,5 тыһ. чиэх устудьуоннара кыраныысса таһыгар үөрэнэллэр.

Чиэхийэ үөрэҕин тиһигэ гражданнарга да, атын омуктарга да тэҥ кыаҕы биэрэр. Ити үөрэх бары түһүмэхтэригэр, үрдүк үөрэҕи киллэрэн, Б2орон, омук сиригэр ылбыт нострификатын киирэригэр эмиэ сыһыаннаах.^[3]

• Чиэхийэ университеттара чааһынай уонна государственнай учреждениеларга араараллар. Кинилэр икки ардыларыгар сүрүн уратылара-үөрэххэ ылыы уонна үөрэтии сыаната:
• Чиэхийэ государственнай вузтарыгар диплом эбэтэр аттестат, чиэх тылын билии уонна атын предметтэргэ улахан киирии экзаменнары профильнай предметтэргэ сөп түбэһиннэрэн, европейскай оскуола программатыгар сөп түбэһиннэрэн үөрэтэллэр. (чиэхтии тылынан үөрэтии - босхо.)

Чиэхийэ чааһынай университеттарыгар киирии экзаменнар үгүстүк наадыйбаттар, оттон үөрэххэ мэлдьи төлөбүрдээх - чешскэйгэ, английскайдыы (сылга ортотунан 2000 евроттан уонна үөһэ))

Быһаарыылар

1. Czech Republic. International Monetary Fund. Тургутулунна 9 Алтынньы 2008.
2. Үлэ ырыынагар үлэһиттэр дефициттэрэ
3. Чехскай вузка киирэргэ бэлэмнэнии