From Wikipedia, the free encyclopedia
In stadi unitar (u stadi central) è in stadi, en il qual la pussanza sur l’entir territori statal vegn exequida a moda centralistica, e quai per ordinari nà da la chapitala.[1] Sco furma speziala dal stadi unitar vegn per part allegà il stadi unitar decentral che dispona d’organs decentrals da l’administraziun autonoma (per exempel en furma da districts u départements), ma ils quals vegnan medemamain survegliads a moda centrala.
Stadis unitars èn structurads en unitads d’administraziun, tut tenor er en corporaziuns autonomas, ma betg en stadis commembers cun atgna statalitad sco che quai è il cas en stadis federals.
Las stentas istoricas/politicas da cuntanscher in stadi unitar numnan ins unitarissem; quellas da stgaffir in urden federalistic vegnan designadas sco federalissem.
Sco exempels per stadis democratics che sa laschan caracterisar sco stadis unitars centralistics numna il politolog Martin Sebaldt Costa Rica, la Finlanda, l’Islanda u l’Israel. Sco stadis unitars decentrals sa laschan percunter numnar: Danemarc, Frantscha, Reginavel Unì, Irlanda, Giapun, Luxemburg, Nova Zelanda, Pajais Bass, Norvegia e Svezia.
Ina regiunalisaziun vaira ferma è da chattar en l’Italia ed en l’India; quests dus stadis designescha Sebaldt sco stadis unitars regiunals. L’Italia saja sa transfurmada entras pliras refurmas da stadi ad in stadi unitar regiunalisà, en il qual tschintg regiuns cun status spezial disponan da dretgs d’administraziun autonoma. Quest concept han ins extendì en furma modifitgada sin las ulteriuras regiuns e fixà en la constituziun.
L’India saja be in’uniun formala, damai ch’ils stadis federativs na disponian, per mancanza d’atgnas constituziuns, da nagina statalitad. En pli haja la regenza centrala a basa dals artitgels 3 e 350 da la constituziun il dretg da structurar quels da nov u d’als schliar e d’exequir sezza lur pussanza guvernativa. Ultra da quai vegnian ils guvernaturs dals stadis federals nominads tras il president statal e lur incumbensas sajan regladas en la constituziun statala.
Sco cas spezial alleghescha Sebaldt plinavant la Belgia. Quest stadi saja – bain betg formalmain, ma de facto – sa transfurmà entras pliras refurmas statalas d’in stadi unitar decentral en in stadi federal.[2]
La noziun ‹centralissem› designescha en general in princip da structurar l’urden social en in territori specific, e quai cun organisar quel a moda centrala.[3] Tenor questa chapientscha generala furma il centralissem il princip cuntrari u cumplementar dal regiunalissem.[4] En la politica munta centralissem las stentas da concentrar tut las cumpetenzas en il stadi en in’instanza centrala superiura. Han questas stentas success, alura vegn la noziun er duvrada per descriver las structuras caracteristicas entaifer il sistem politic respectiv. La furma d’expressiun la pli decidida chatta il centralissem en il stadi unitar organisà a moda centralistica (stadi central), il qual è segnà da la concentraziun exclusiva da la suveranitad politica a nivel naziunal.[5] Daspera vegn la noziun er duvrada en la religiun, per designar structuras centralisticas da l’organisaziun da sistems ecclesiastics, e medemamain en l’economia per circumscriver furmas d’economia planisadas u dirigisticas resp. structuras da concern centralisticas.
In exempel da model per la furmaziun da structuras centralisticas represchenta en l’Occident il svilup da la baselgia catolic-romana. Sco in dals emprims papas ch’ha insistì sin il centralissem roman vala Damasus I (366–384). Per propi è il centralissem roman alura sa furmà en il temp medieval tempriv, cur che la baselgia è vegnida en conflict cun l’idea teocratica da la roialitad germana. Pervi da l’affinitad da las baselgias envers quest urden politic sco er perquai ch’ins temeva ch’i pudess nascher ina problematica da legitimaziun en vista a l’emprova dals retgs ed imperaturs d’‹embratschar› las baselgias en ils singuls pajais, han ins reproducì en la structura da la baselgia il centralissem statal.[6]
Dal temp da l’absolutissem è l’idea dal stadi territorial sa fatga valair envers il model dal stadi a basa da las interdependenzas tranter singulas persunas ed entiras communitads.[7] En la perscrutaziun pli veglia, che focusava surtut sin las centralas da pussanza e lur acturs, han ins savens designà il centralissem a moda pauschala sco segn caracteristic da l’absolutissem. La perscrutaziun pli nova differenziescha percunter pli ferm ed accentuescha – sper l’exercizi da la pussanza centralistic da vart dals monarcs – er la pussanza politica dals stans sco er il regiunalissem da las elitas.[8] Uschia accentuescha la perscrutaziun che s’occupa dals stans per l’ina ils numerus conflicts tranter ils stans ed ils prinzis, ils quals n’èn tuttavia betg adina ids a fin a favur dals prinzis, e fa per l’autra valair ch’ils stans avevan in’impurtanta funcziun da cooperaziun en singuls territoris dal Sontg Imperi roman u en stadis pli pitschens (sco la Svezia u il Danemarc). E la scienza che s’occupa da l’aspect regiunalistic ha pudì mussar che fitg blers magistrats disponivan d’ina spessa rait da relaziuns tar las elitas regiunalas. En questa moda n’ha l’absolutissem betg pudì penetrar en las provinzas fin il pli giudim – almain en ils stadis gronds (Spagna, Frantscha, Austria-Boemia-Ungaria, Brandenburg-Prussia).
In impurtant fundament teoretic ha il centralissem dal stadi monarchic-absolutistic survegnì en furma da la filosofia politica da Thomas Hobbes.[9] Per Hobbes, il qual ha scrit ses ‹Leviathan› sut l’impressiun da la guerra civila englaisa, na sa lascha attribuir pli nagina muntada als stans sco furma d’organisaziun politica e sco cuntrapaisa a la pussanza monarchica. La cuminanza duaja enstagl – pervi da las nauschas qualitads da l’uman che Hobbes prenda en vista – surdar la pussanza politica entras cunvegnientscha ad ina persuna u ad in’assamblea, uschia che sa represchentia en quest center l’unitad reala da tuts. Sviluppà vinavant e cumplettà quest’idea ha il filosof dal dretg John Austin, il qual ha determinà il princip da la pussanza suverana indissolvibla ed illimitabla.[10] La tesa che s’exprima en questas ideas, numnadamain che la pussanza statala vegnia rinforzada tras centralisaziun e che l’uman survegnia protecziun e segirezza per il pretsch da la libertad[11], gioga fin oz in’impurtanta rolla en il discurs teoretic e public areguard la pussanza statala.
En l’Europa vala surtut la Frantscha sco exempel da parada dal centralissem.[12] Ils origins da quel tanschan enavos en il temp da Louis XIII, Richelieu e Louis XIV. Quest ultim ha prendì davent als signurs feudals regiunals lur dretgs politics, uschia che quels èn vegnids degradads a curtisans dal retg. Suenter la Revoluziun franzosa e la constituziun dal stadi naziunal modern ha Napoleun Bonaparte reprendì l’idea dal centralissem. Sin fundament da la tradiziun giacubina-centralistica ha l’idea d’in ferm stadi, en il qual midadas politicas e socialas sa laschan introducir ‹da surengiu›, pudì sa far valair a lunga vista.[13] En la segunda mesadad dal 20avel tschientaner han ins percunter er realisà ideas da decentralisaziun, surtut cun endrizzar corporaziuns territorialas.
La teoria dals sistems metta en dumonda la noziun dal centralissem, sche quella vegn duvrada a moda pauschala per descriver societads modernas. Il sociolog Niklas Luhmann fa valair che «teorias en connex cun ierarchias resp. cun la delegaziun u decentralisaziun che partan anc adina d’in chau u d’in center n’èn betg ablas da descriver las realitads odiernas a moda adequata». Luhmann conceda bain ch’in sistem politic possia organisar il stadi ed il sistem economic a moda pli centrala u decentrala. Ma facticamain na sajan la circulaziun d’infurmaziuns e la communicaziun per ordinari betg chanalisadas fitg ferm ed er la procedura da decisiun na sa preschentia mai a moda dal tuttafatg centralisada. Perquai fa el valair ch’in pensar teoretic che sa restrenschia ad analisar il muster central-decentral na saja betg abel d’explitgar l’interdependenza dals sistems en tut sia cumplexitad.[14]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.