From Wikipedia, the free encyclopedia
Cun economia mundiala è manegiada la totalitad da las relaziuns economicas dal mund tranter tut las economicas publicas statalas. Bernhard Harms, che vala sco fundatur da l’economia mundiala sco disciplina scientifica, ha definì il 1914: «L’economia mundiala cumpiglia tut las relaziuns ed influenzas reciprocas tranter las singulas economias dal mund sco ch’ellas vegnan pussibilitadas tras il traffic modern e regladas e promovidas tras contracts statals internaziunals.»[1] Sco che questa definiziun lascha gia supponer, è l’economia mundiala sa sviluppada en il 19avel tschientaner tras l’industrialisaziun ed en ferma dependenza dal svilup da la spartiziun da la lavur internaziunala, dal traffic e da la communicaziun.
En il decurs dal 19avel e 20avel tschientaner èn las cumparts da l’economia mundiala sa midadas tant areguard lur qualitad sco er areguard lur quantitad. La noziun ‹economia mundiala bipolara› accentuescha en quest connex per il 19avel tschientaner la muntada da l’Europa e da l’America dal Nord e per il 20avel tschientaner la muntada dals pols da las naziuns industrialas dal vest d’ina vart e dal bloc da l’ost da l’autra. A partir dals onns 1990 discurr’ins d’ina ‹economia mundiala tripolara› cun las trais zonas centralas America dal Nord – Europa – Orient Extrem.
En furma da cunvegnas internaziunals vegnan las cundiziuns da basa da l’economia mundiala surtut regladas en ils contracts da l’Organisaziun mundiala da commerzi sco er en cunvegnas (bilateralas) da duana e da valutas.
Il commerzi mundial vegn dominà da las naziuns industrialas, surtut da l’Uniun europeica cun ina cumpart da bundant in terz. L’entir continent african (senza il Proxim Orient) cuntanscha percunter ina cumpart da be 2 fin 3 procent. Ina rolla adina pli impurtanta entaifer il stgomi economic mundial giogan ils uschenumnads emerging markets – surtut la Republica Populara da la China, ma er ils uschenumnads tighers asiatics (Singapur, Taiwan, Hongkong, Corea dal Sid).
La situaziun odierna da l’economia mundiala vegn en general descritta sco economia globalisada.
Il svilup d’entretschaments economics che collian ils umans da territoris situads lunsch in ord l’auter ha gia cumenzà en l’antica. Ils spazis economics da lez temp eran colliads tras rutas da commerzi multifaras (p.ex. la Via da saida). Dal temp da las cruschadas è quest stgomi s’augmentà a moda decisiva, surtut tranter il spazi arab e l’Europa. Er l’Imperi mongolic è stà cumpiglià al stgomi tranter ost e vest. Ma pir en il decurs da l’expansiun europeica han las relaziuns economicas tranter spazis situads lunsch in ord l’auter attribuì a moda decisiva ad accumular chapital en in lieu. L’emprim han ils conquistadores manà a moda vaira unilaterala en l’Europa ritgezzas or dals territoris ch’eran vegnids scuverts da nov u conquistads. En il decurs da la Revoluziun industriala ha alura gì lieu in stgomi tranter singuls spazis economics, il qual ha sbassà per omaduas varts ils custs da producziun. Pervi da questas experientschas praticas han ins bandunà pli e pli fitg il mercantilissem sco teoria economica e cumenzà a remplazzar quel tras la teoria dal commerzi liber. En questa fasa è sa furmada in’economia mundiala en il senn modern.
Il commerzi mundial promova la spartiziun da la lavur tranter ils pajais (‹spartiziun da la lavur internaziunala›) e la spezialisaziun da quella. La basa teoretica per quest’enconuschientscha che dueva manar en l’economia ad ina vieuta da paradigma ha tschentà Adam Smith il 1776 cun si’ovra ‹An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations› che vegn considerada fin oz sco fundamentala. Smith descriva en quella la muntada da la spartiziun da la lavur e da la spezialisaziun per la bainstanza dals subjects da l’economia e per las economias publicas. En ses cudesch ha Smith crititgà il mercantilissem che vegniva pratitgà fin là da las pussanzas grondas europeicas; si’ovra ha inizià l’economia naziunala classica ed il liberalissem economic.
Tranter il 1800 ed il 1913 è il commerzi mundial alura creschì 25 giadas ed è uschia s’augmentà pli ferm che la producziun mundiala.[2] Motivs persuenter èn stads d’ina vart ils svilups en la tecnica da navigaziun (navs a vapur, navs pli grondas, navs d’atschal), da l’autra vart la reducziun dals dazis. Quest ultim punct aveva surtut inizià la Gronda Britannia (che furmava en il 19avel tschientaner per lunschor la pli gronda pussanza maritima dal mund). Betg tut ils stadis han però reducì voluntarmain ils dazis: L’India ha fatg quai sco part dal British Empire e la China e l’Imperi osmanic èn vegnids obligads da far quest pass en rom da tractativas da credit.[3] Il trend d’extender il commerzi n’è er betg vegnì interrut tras il fatg ch’ina retscha da stadis europeics ha cumenzà a pratitgar a partir dal 1870 ina politica da dazis protectivs.
L’Emprima Guerra mundiala ha effectuà ch’il martgà mundial è vegnì dividì tranter las patidas da guerra ostilas. Er suenter la guerra n’ha l’economia mundiala betg cuntanschì il grad d’integraziun dal 1913/14, ed en rom da la crisa economica mundiala a partir dal 1929 è il commerzi mundial schizunt sa sbassà sin sut 50 % dal nivel da pli baud. En ils Stadis Unids èn ils onns 1930 stads segnads da la gronda depressiun. La Gronda Britannia, la Frantscha ed il Giapun han sviluppà cun agid da lur colonias vasts spazis economics; la Germania ha empruvà a partir dal 1933 da liar stadis da l’Europa da l’Ost tras contracts bilaterals.
Suenter il 1945 è sa sviluppada en l’Europa Centrala e dal Vest in’economia segnada da ferma cooperaziun, en la quala eran colliads tras il sistem da Bretton Woods radund 40 stadis tras curs da stgomi fix. Tge influenza ch’è d’attribuir en quest connex al Plan da Marshall è contestà. Tranter il bloc da l’ost e quel dal vest existivan percunter quasi nagins entretschaments commerzials. Ils onns 1970 è quest sistem vegnì per dus motivs en la crisa: per l’ina tras l’automatisaziun pli ferma ed il spustament da plazs da lavur da l’emprim e segund secturs en pajais cun forzas da lavur bunmartgadas, per l’autra tras la pussanza creschida dals pajais da l’OPEC e l’augment dal pretsch d’ieli ch’è stà collià cun quai (crisa d’ieli). Quests svilups han fatg crescher il commerzi mundial per quatter giadas e las investiziuns a l’exteriur per sis giadas.
Cur ch’il bloc da l’ost è dà dapart è il spazi economic che vegn dirigì dal martgà s’extendì fitg ferm. En quel mument è la deregulaziun, sco ch’ella è vegnida fixada en il Washington Consensus dal 1990, sa messa tras en tut il mund. Gia il 2005 ha il commerzi mundial surpassà il cunfin d’in billiun dollars. Quest augment enorm è però anc vegnì surpassà per bler da las transacziuns da finanzas che na sa basan sin nagin stgomi da rauba. Cumbain ch’igl existan en quest connex diversas calculaziuns, èn ins perina ch’il stgomi da raubas a l’entschatta da la crisa da finanzas 2007 muntava damain che 10 % da las transacziuns da finanzas.
La noziun ‹volumen dal commerzi mundial› descriva la summa da la valur da tut las raubas che vegnan stgamiadas en tut il mund tranter ils pajais u ils spazis economics. In aut volumen dal commerzi mundial indeblescha l’autarchia dals pajais respectivs, rinforza però l’export e tras quai er il commerzi da devisas.
In aut volumen da commerzi mundial è in indicatur per in aut nivel dal consum, da la diversitad dals products e da la bainstanza. Crisas economicas sco quella dal 1929 (ch’ha fatg reducir il volumen dal commerzi mundial per 25 %) transportan la crisa en pajais che perdan plazzas tras la diminuziun da l’export.
Ad intgins pajais èsi reussì suenter il 1945 cun sa participar a moda intensiva al commerzi mundial d’augmentar decisivamain lur bainstanza. Quai vala surtut per ils tighers asiatics, il Giapun ed – ils ultims decennis – la Republica Populara da la China. Blers da quests pajais han profità u profitan dal nivel da pajas pli bass ed han l’emprim surtut exportà products da lavur intensiva.
Dapi il 1948 crescha il volumen dal commerzi mundial en media per ca. 6 % ad onn ed ha cuntanschì ozendi sia culminaziun. 70 % da l’export da rauba mundial sa splega tranter ils Stadis Unids, l’Uniun europeica ed il Giapun. La creschientscha dal commerzi mundial è, sper svilups culturals, il pli impurtant factur da la globalisaziun.
Ils dus ultims decennis dal 20avel tschientaner è il volumen d’export s’augmentà pli u main en il medem tempo u be levamain pli ferm che l’economia mundiala sezza; a l’entschatta dal 21avel tschientaner è il commerzi mundial alura creschì a moda surproporziunala, pia bundant pli ferm che la creschientscha da l’economia globala sezza. Tranter il 2000 ed il 2007 è l’export da raubas per exempel s’augmentà en media per 5,5 %, entant che l’economia mundiala è creschida il medem temp en media per 3,0 %.
En il decurs da l’onn 2008 è la crisa da finanzas, la quala aveva cumenzà il 2007 en ils Stadis Unids sco crisa d’immobiglias, s’effectuada a moda adina pli negativa sin l’economia reala. Tras quai èn las ratas da creschientscha realas da l’export da rauba mundial sa sbassadas cuntinuadamain: 6,2 % (2007), 2,0 % (2008) e −13,2 % (2009). Ed er la creschientscha reala da l’economia mundiala sezza è sa diminuida: 3,9 % (2007), 1,3 % (2008) e −2,4 % (2009). A partir dal 2010 ha il commerzi mundial alura puspè pudì sa revegnir da la sfundrada effectuada da la crisa da finanzas.
Ils pli impurtants pajais d’export èn actualmain (situaziun dal 2015) la Republica Populara da la China, ils Stadis Unids, la Germania, il Giapun, ils Pajais Bass e la Corea dal Sid. Ils pli impurtants pajais d’import èn stads il medem onn ils Stadis Unids, la China, la Germania, il Giapun, la Gronda Britannia e la Frantscha. La midada bain la pli eclatanta ha fatg ils ultims decennis la China: Il 1993 muntavan ils exports dal pajais 2,5 % da tut ils exports mundials, pli pauc che per exempel ils Pajais Bass u il Canada cun 3,8 resp. 3,9 %. Il 2015 percunter ha la cumpart da la China als exports mundials cumpiglià betg main che 13,8 %.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
