From Wikipedia, the free encyclopedia
La Republica Populara da la China (chinais 中华人民共和国, Pinyin Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó [tʂʊŋ˥xwa˧˥ ʐən˧˥min˧˥ kʊŋ˥˩xɤ˧˥kwɔ˧˥]), numnada per ordinari China, è in stadi en l’Asia dal Sidost. Cun bundant 1,4 milliardas abitants (2020) è la China suenter l’India il pajais cun la segund gronda populaziun en tut il mund, e suenter la Russia ed il Canada cun la terz gronda surfatscha. Tenor la constituziun socialistica stat la Republica Populara da la China «sut la dictatura democratica dal pievel», vegn però regida da l’entschatta ennà da la Partida communistica da la China a moda autoritara fin totalitara. Fin oz vegnan reproschadas a quella violaziuns dals dretgs umans.[1]
| 中华人民共和国 | |||||
| |||||
| Lingua uffiziala | chinais | ||||
| Chapitala | Peking | ||||
| Schef da stadi | president Xi Jinping (de facto) | ||||
| Schef da la regenza | primminister Li Qiang | ||||
| Surfatscha | 9 600 000 km² | ||||
| Abitants | 1 411 750 000 (2022) | ||||
| Munaida | renminbi (JPY) | ||||
| Fundaziun | 1949 | ||||
| Di da festa naziunala | 1. d’october | ||||
| Zona d'urari | UTC+8 | ||||
| Numer da l'auto | C | ||||
| TLD d'internet | .cn | ||||
| Preselecziun | +86 | ||||
 | |||||
La Republica Populara da la China è vegnida proclamada il prim d’october 1949 da Mao Zedong, suenter avair abattì en la guerra civila burgaisa la Republica da la China. Durant la fomina ch’è resultada da l’uschenumnà ‹Grond sigl enavant› proclamà da Mao (1958–1961) èn mortas tenor stimaziuns var 45 milliuns umans, durant la revoluziun culturala ch’è suandada a partir dal 1966 ulteriurs 20 milliuns. Pir suenter la mort da Mao e la fin dal maoissem en China è il pajais sa sviluppà a partir dal 1978 sin fundament d’ina politica da refurma e d’avertura precauta ad ina pussanza mundiala economica e tecnologica. La Banca mundiala attribuescha il pajais dapli il 2016 als stadis cun in nivel d’entradas sur la media. Tranter il 2000 ed il 2019 è la forza economica dal pajais creschida tut en tut mintg’onn var 8,9 %. Entaifer quest interval è la cumpart da la China al commerzi mundial sa dublegiada ed il product interiur brut è schizunt daventà sis giadas pli grond, uschia ch’il pajais è avanzà vers la fin da quest spazi da temp a la segund gronda economia publica dal mund (suenter ils Stadis Unids). Dapi che Xi Jinping è a la pussanza constateschan observaturs però regress areguard la libertad sociala ed economica ed er ideologicamain ed al plaun internaziunal sa manifestescha in cumportament pli offensiv.[2]
La Republica Populara da la China tutga tar las pussanzas atomaras uffizialas, è sco ina da las tschintg pussanzas victuras da la Segunda Guerra mundiala commember permanent dal Cussegl da segirezza da l’ONU sco er tranter auter commember da l’Organisaziun mundiala da commerzi, da la Banca mundiala, APEC, BRICS, UNESCO, Interpol, e G20.
Tenor surfatscha totala (terra ed aua) è la China cun 9 596 960 km² il quart grond e tenor surfatscha da terren cun 9 326 410 km² il terz grond stadi dal mund. Il territori s’extenda dal piz settentriunal al cunfin sibiric fin il piz meridiunal da l’insla Hainan sur var 5500 kilometers ed en direcziun ost-vest sur var 5200 kilometers. En l’ost e sidost cunfinescha il territori statal cun la Mar Melna sco er cun la Mar da la China Orientala e Mar da la China Meridiunala. En il sid, sidvest, vest e nordvest spartan auts massivs da muntognas, en il nord steppas e deserts, en il nordost ils flums Amur ed Ussuri il pajais da ses vischins.
La China dispona cun 22 133 kilometers dal pli lung cunfin dal pajais da tut ils stadis. Tut en tut ha la China 14 stadis vischins. Igl èn quai cunter la direcziun da l’ura: la Corea dal Nord en il nordost, alura la Russia e la Mongolia, vers vest suondan Kasachstan, Kirgisistan, Tadschikistan, Afganistan e Pakistan, vers sid e sidvest suondan India, Nepal e Butan, e la finala Myanmar, Laos e Vietnam.
La surfatscha fisica, las cundiziuns climaticas ed entras quai il territori abitabel da las singulas regiuns sa differenzieschan fermamain in da l’auter. L’autezza sur mar sa diminuescha dal vest vers l’ost. Las relaziuns topograficas sa laschan sutdivider en tschintg furmas che cumpiglian la suandanta procentuala da la terra franca: muntognas (33,3 %), planiras autas (26 %), batschigls (18,8 %), planiras (12 %) e regiuns collinusas. (9,9 %).
La China dal Vest è segnà d’in caracter autalpin cun singulas planiras autas situadas tranteren. Las pli autas muntognas èn: Himalaya, Tian Shan, Pamir ed Altai. Vers ost suondan plateaus e batschigls da sediments sco il Plateau Mongolic, il Batschigl da Tarim, il Batschigl da Sichuan ubain il Plateau da Yunnan-Guizhou. Xinjiang e la Mongolia Interna èn las parts dal pajais las pli sitgas cun in clima da desert exprimì surtut en ils deserts Gobi e Taklamakan. L’ost è segnà da quatter grondas planiras alluvialas ed a las costas sa chattan gronds deltas. Il toc da la costa al sidost è muntagnard, entant ch’il sid è plitost collinus.
En las auas territorialas da la China sa chattan sparpagliadas var 5400 inslas. Sco insla cun la pli gronda surfatscha recloma la China sezza Taiwan cun ina surfatscha da 36 000 km², alura suonda Hainan cun 34 000 km². Da las 14 muntognas da la Terra cun in’autezza sur 8000 meters sa chattan nov al cunfin chinais u en China. Las autas muntognas situadas en il sid dal Qinghai-Tibet-Plateaus, l’uschenumnà tetg dal mund, cumpiglian per lunschor la gronda part dals pizs fitg auts situads en China. La chadaina dal Himalaja ha en media in’autezza sur mar da 6000 meters. Il pli aut piz da la China è il Qomolangma (Mount Everest) al cunfin vers il Nepal, cun 8848,86 meters è quai a medem temp il pli aut piz dal mund.
Cun ina lunghezza da 6300 kilometers è il Jangtsekiang (en furma curta Jangtse) il pli lung flum da la China e suenter il Nil e l’Amazonas il terz lung flum dal mund. Il Flum Mellen (Huang He) è il segund lung flum da la China; el ha ina lunghezza totala da 5464 kilometers. Ulteriurs gronds flums èn Xi Jiang, Mekong, il Flum da las Perlas e Heilong Jiang. Ils flums culan tenor las relaziuns geograficas dal vest vers ost: da las regiuns autsituadas cun naiv e glatschers atras las planiras vers las costas.
Il pli grond canyon da la China èn las Chavorgias da Dihang dal flum Yarlung Tsangpo en l’auta planira tibetana. Cun ina lunghezza da 504,6 kilometers ed ina profunditad da fin a 6009 meters vala la stretga chavorgia sco la pli gronda dal mund. Il punct il pli bass dal pajais sa chatta cun −154 meters en il Lai Ayding sià or en la Foppa da Turpan en la part orientala da Xinjiang.
Il Lai Poyang, situà al curs central ed inferiur dal Jangtse, è il pli grond lai d’aua dultscha da la China. Sia surfatscha cumpiglia 3583 km². Il pli grond lai d’aua da sal è il Lai Qinghai sin il Plateau da Qinghai-Tibet cun ina surfatscha da 4583 km². Il pli grond chanal è il Grond Chanal. Quel cumenza en il nord da Peking e finescha en il sid a Hangzhou. Sia lunghezza totala munta a 1801 kilometers. La construcziun ha cumenzà en il 5avel tschientaner a.C.; igl è quai la pli lunga e pli veglia via d’aua artifiziala dal mund.[3]
Dapi il 1949 vala en tut la China la medema zona d’urari (UTC+8) che correspunda a quella da Peking.
Cun 18 differentas regiuns climaticas sa preschenta il clima en China a moda tuttina variada sco la geografia. In clima continental prevala en il nordost. L’enviern è lung, igl è fitg fraid e sitg, savens però sulegliv. La stad èsi chaud ed umid (pervi da l’influenza dal monsun da stad). Cun temperaturas da bundant 30 °C ed auta umiditad da l’aria poi esser chamitsch.
In clima da desert sitg tanscha dal desert dal Taklamakan en il vest fin a Peking. Quel è segnà d’envierns fraids cun pauca naiv e da stads fitg chaudas. Vitiers vegn in’extrema sitgira ed ina gronda variaziun da temperatura durant il di. En l’auta muntogna a l’intern da la China regia in clima frestg cun grond cuntrast da las temperaturas. Ils envierns èn extremamain fraids, però glischa quasi l’entir di il sulegl. La stad èsi miaivel e per part plovi.
En l’ost tranter Pekgin ed il Jangtse prevala in clima da monsun moderà. Ils envierns èn frestgs, per part cun schelira, per ordinari sitgs ed i croda be pauca naiv. Il sulegl sa mussa durant questa stagiun be darar. La stad daventi vaira chaud. Il monsun da stad na porta betg be blera plievgia, mabain er gronda stitgaglia. Il clima en il sidost dal Jangtse è subtropic, il pli en il sid tropic. Ils envierns èn qua miaivels fin chauds e plitost sitgs. La stad daventi tropic-chaud cun fermas precipitaziuns ed autas temperaturas. Er la notg na vegni strusch pli frestg.
Las precipitaziuns s’augmentan dal vest vers l’ost e dal nord vers il sid. En ils deserts en il vest da la China Centrala crodan mintg’onn strusch 100 ml plievgia; en il sidost da la China, la regiun la pli umida, èn quai fin a 3000 mm. En tut las regiuns crodan quasi tut las precipitaziuns ils mais da stad. Uschia consista la surfatscha da terren da la China da 36 % terrens cultivads, 24 % pastgiras, 9 % guaud e 2 % regiuns umidas; vitiers vegnan 21 % deserts e 6,5 % terren nuncultivà. Las citads cumpiglian en China 1,5 % da la surfatscha totala.[4]
Ina gronda part da la vegetaziun natirala da la China è vegnida remplazzada u midada en il decurs da la colonisaziun umana da plirs millis onns. Singulas regiuns porschan però spazi per ina gronda varietad da las spezias, uschia che la China è segnada d’ina flora e fauna ordvart ritga e variada. En las zonas tropicas e tempradas da l’emisfera nord dispona la China per lunschor da la pli gronda quantitad da spezias da plantas autoctonas. Tut en tut han ins registrà dapli che 7000 spezias da plantas lainusas (bostgaglia), tranter quellas 2800 plantas cun bist e bundant 300 spezias da gimnosperms. Il gingko ed autras plantas ch’èn daditg mortas or en auters lieus (uschenumnads fossils vivents), èn sa mantegnidas en China. Tranter las fanerogamas (plantas cun flur) dattan en egl las radund 650 fin 800 spezias dad azaleas, 390 fin 450 spezias da primulas e 230 fin 400 spezias da giansaunas. Da la peonia che deriva da la provinza Shandong han ins cultivà en ierts bundant 400 sorts.
Ils guauds da guglias ils pli ritgs ed extendids cumparan en las muntognas dal nordost cun differentas spezias da lareschs, badugns e tieus. En il Batschigl da Sichuan sa mida la vegetaziun tut tenor autezza, uschia che creschan en grond’autezza differentas plantas da guglia, en autezzas mesaunas plantas da feglia e cipressas e giu a bass bambus. Pli lunsch vers sid, en las provinzas subtropicas Fujian e Zhejiang prevalan guauds da feglia semperverds. En regiuns pli sitgas en il vest e nordvest predomineschan cuntradas da pastgira e steppas da bostgaglia natiralas. Quai è surtut il cas en las regiuns semiaridas Shanxi e Shaanxi, en las steppas da la Mongolia Interna e per lung dals deserts dals Batschigl da Tarim e Junggar.
Ils spazis vitals multifars cumpiglian ina fauna fitg variada. Quella tanscha da spezias arcticas en la Mandschuria fin a la gronda diversitad da las spezias tropicas en il sid. Tut en tut datti en China dapli che 6300 spezias da vertebrats, da quai var 2500 che vivan sin la terra cun radund 500 spezias da mammals, 1300 utschels, 380 reptils e 570 amfibis. Da las tschientmillis spezias dad invertebrats saja be menziunada la ritga varietad da radund 150 000 spezias d’insects.
Intginas spezias (t.a. da sturiuns, salamanders u alligaturs) ch’èn gia mortas or en autras regiuns han pudì sa mantegnair en China. Il panda grond viva be en la China dal Sidvest, il chavriel da l’aua exista be en China ed en la Corea; er tranter las schimgias, ils tighers, ils fasans, ils grus e divers auters geners e famiglias datti singuls endemits ch’èn be da chasa en China.
En il sid tropic vivan da tuttas sorts primats sco gibuns, macacs e bleras autras spezias da schimgias. Gronds animals da rapina sco urs, tigher u leopard vivan be en in pitschen dumber en regiuns isoladas. Animals da rapina pli pitschens sco vulp, luf ed aracun vivan en grond dumber en blers regiuns. Antilopas, gazellas, chamutschs, chavals selvadis ed auters animals ad ungla vivan en las regiuns muntagnardas e valladas en il vest. L’elan è da chasa en la part settentriunala da la Mandschuria. Utschels datti en gronda varietad, tranter auter fasans, grus, papagagls, iruns e pavuns. Ils biffels da l’aua tutgan tar ils animals da chasa che servan en il sid sco manadiras, plinavant ils chamels che vegnan duvrads en il nord sitg sco animals da sauma ed ils yaks ch’ins dovra en il Tibet sco bovs d’auta muntogna mez dumestitgads. Surtut la costa meridiunala è ritga da flundras, merluzs, tons, octopus, crabs, giomberets e delfins. Ils flums da la China porschan spazi da viver per differentas spezias da carpas sco salmun, litgiva, sturiun e silur. Bleras auas internas vegnan tratgas a niz per la piscicultura.[5]
Il panda vala per ils Chinais sco ina chaussa sontga da muntada naziunala. Las provinzas Sichuan, Gansu e Shaanxi èn obligadas da dumbrar regularmain ils effectivs. Il dumber da 1864 pandas il 2015 è per var 250 exemplars pau pli grond che tar la dumbraziun precedenta. D’attribuir è questa creschientscha surtut a la staziun d’allevament secundar a Chengdu, nua ch’ils pandas ch’èn sexualmain pauc activs vegnan relaschads suenter l’allevament en libertad.[6]
Emprims territoris natirals protegids han ins stgaffì ils onns 1950. Dapi lura èn vegnids creads en China bundant 2700 reservats da la natira. La surfatscha da tut ils territoris da protecziun munta a 1,42 milliuns kilometers quadrat. Quai correspunda a var 15 % da la surfatscha dal pajais.
La China è savens pertutgada da sitgiras, inundaziuns, burascas da naiv, granella, bovas, orcans da sablun ed incendis da surfatscha. A las costas en il sid e l’ost dal pajais furieschan plinavant savens stemprads tropics e taifuns.
Tut ils gronds flums dal pajais èn pertutgads regularmain d’inundaziuns. Il Jangtse cun ses delta fitg populà pateschan dapi tschientaners d’auazuns. Quai pervi d’erosiun e sitgiras, ma er perquai ch’il curs dal flum natiral è vegnì mess adina dapli en rempars. La construcziun da la Serra da las trais chavorgias è perquai contestada.
Ils pli gronds donns – tant areguard unfrendas umanas sco er sperditas economicas – chaschunan en China terratrembels. Pertutgads èn oravant tut l’ost dal pajais sco er las provinzas meridiunalas ed il Himalaya. Mintg’onn datti var 20 terratrembels d’ina magnituda da 5,0 fin 5,9, trais fin quatter tranter 6,0 e 6,9 e mintga dus fin trais onns in fin dus terratrembels desastrus d’ina magnituda da 7,0 e dapli.
La Republica Populara da la China odierna è il resultat d’in process ch’ha durà duamilli onns, en il decurs dal qual l’Imperi da la China è vegnì substituì e transfurmà en il stadi modern dad oz. Ils eveniments dramatics ch’han accumpagnà quest svilup influenzeschan fin oz ils acturs politics dal pajais.[7]
Enturn il 1800 aveva la China cuntanschì sia pli gronda extensiun e forza economica e produciva var in terz da tut la rauba che circulava en il mund. Areguard la politica interiura ed exteriura sa preschentava l’imperi a l’entschatta dal 19avel tschientaner però plitost a moda instabila resp. flaivla. Sco en l’Europa era la populaziun creschida fitg ferm; l’industrialisaziun ha però cumenzà cun grond retard, damai ch’il pajais era s’isolà fitg ferm vers anora. Il terren cultivà che steva a disposiziun per chau era sa reducì marcantamain. Quai ha manà a tschients sullevaziuns; la Sullevaziun da Taiping (1851–1864) vala sco guerra la pli desastrusa dal 19avel tschientaner, las gronda rebelliuns muslimas n’èn stadas guerras betg main crudaivlas. La bilantscha commerziala suenter l’avertura sfurzada da la China è sa sviluppada a moda negativa. Las pussanzas estras èn sa mussadas adina pli agressivas envers l’Imperi da Qing, e quai senza che quel avess pudì effectuar bler, ni en las Guerras dad opium ni en la Guerra tranter la China e la Frantscha il 1885/86 ni en la Guerra tranter il Giapun e la China il 1895. Gronds territoris en il nord da la Mandschuria ed en l’ost dal Turkestan en ids a perder en ils contracts dad Aigun il 1858 e da Peking il 1860 a l’Imperi dal zar russ. Sper questas sconfittas umiliantas èn vegnids vitiers en il decurs dal 19avel tschientaner divers contracts ineguals ch’han manà ad adina dapli determinaziun externa, perdita da territoris e pajaments da cumpensaziun a stadis esters.
La pressiun da vart da l’exteriur ha rinforzà l’atgna identitad, manà a modernisaziuns en il sectur da furmaziun ed en il militar, ed emprims Chinais han cumenzà a studegiar a l’exteriur. Ins ha fatg emprims pass d’industrialisaziun, per gronda part puspè sin iniziativa da persunas da l’exteriur. La Refurma da tschient dis iniziada da l’imperatur Guangxu ha però fatg naufragi. En la Revolta dals boxists – tar la quala i na sa tracta betg d’ina sullevaziun cunter la regenza, mabain d’in moviment drizzà cunter las pussanzas imperialisticas e la quala la regenza chinaisa ha empruvà da sustegnair – èn s’unidas las forzas ch’avevan la finamira da stgatschar tut ils esters dal pajais; questa ‹sullevaziun› u plitost cumbat dals ‹boxists› (ils emprims dad els avevan ina furmaziun en l’art da cumbat tradiziunal) ha manà a la guerra tranter la China ed ils otg stadis unids (Imperi tudestg, Frantscha, Gronda Britannia, Italia, Giapun, Austria-Ungaria, Russia ed USA). Suenter la sullevaziun han ils victurs sfurzà en l’uschenumnà Protocol dals boxists dal 1901 l’imperatur ad ulteriuras concessiuns. En quest ambient è sa furmada il 1905 a Tokio la lia da la revoluziun chinaisa da Sun Yat-sen che dueva daventar l’organisaziun precursura da la Kuomintang. El ha pretendì la fin da la dinastia da Qing e transfurmaziun da l’imperi en ina republica e stadi naziunal sco er refurmas agraras. L’onn 1911 è prorutta la Sullevaziun da Wuchang e la Revoluziun da Xinhai ch’è suandada ha manà a la renunzia al tron da l’imperatur Puyi. Cun quai è ida a fin la successiun da pliras dinastias ch’aveva prendì si’entschatta 221 a.C. cun l’imperatur Qin Shihuangdi. La fin dal 1911 è Sun vegnì elegì a Nanjing sco president interimistic da la Republica da la China. La proclamaziun da la republica è surtut vegnida beneventada en las citads grondas. Quella è però stada da curta durada, gia il 1914 ha Yuan Shikai schlià il parlament e regì sco dictatur.
Yuan Shikai ha bainbaud gì avunda truppas sut si’autoritad militara per pudair impedir che la China crodia dapart. Ad el n’èsi però betg reussì da franar l’avanzament da las pussanzas estras; tut prosperar d’ina societad burgaisa ha el fatg supprimer e la Kuomintang è vegnida scumandada il 1913. Las elitas dal pajais han perquai vieut en questa fasa il dies al stadi e persequità lur agens interess. Yuan ha laschà proclamar sasez il prim da schaner 1916 sco imperatur, entant ch’il Giapun al ha flaivlentà intenziunadamain cun far las Ventgin pretensiuns. La regenza centrala ha pers pli e pli la controlla politica, il pajais ha cumenzà a dar dapart, ils guvernaturs militars da las provinzas e tschients generals han battì en adina novas allianzas per influenza. I regiva caos e miseria, la populaziun pativa sut la suppressiun. La Mongolia ed il Tibet han declerà lur independenza. Questa fasa segnada da fragmentaziun è però er stada in temp creativ, en il qual il clima spiertal è sa midà sa confruntond cun il pensar dal vest. Il Moviment dals quatter da matg è stà il punct da partenza per divers svilups politics e spiertals ed ha manà a la fundaziun da novas scolas ed universitads. Ils uschenumnads ports da tractats (che stevan sut il domini da stadis esters) han manà nà da l’exteriur chapital e savida, quai che dueva furmar la basa per il svilup da l’economia.
Suenter la Revoluziun d’october en Russia (1917) han er en China circuls adina pli vasts sa laschà fascinar d’ideas socialisticas e communisticas; l’onn 1921 è vegnida fundada la Partida communistica da la China. L’industria sco basa per in moviment proletar mancava en China; perquai ha la Komintern sustegnì tant la Kuomintang sco er la Partida communistica. En rom da l’Emprima front unitara han las duas partidas cooperà cunter ils generals e l’expansiunissem giapunais. Cun agid sovietic è vegnida fundada il 1924 l’academia militara da Whampoa, da la quala èn sortids numerus uffiziers ch’èn daventads impurtants pli tard en l’istorgia da la China, sco Chiang Kai-shek e Zhou Enlai. Suenter la mort da Sun Yat-sen il 1925 hai dà tensiuns en la Front unitara, quai ch’ha retardà il progress en la campagna militara en il nord dal pajais. Suenter avair segirà Shanghai il mars 1927 ha Chiang Kai-shek laschà assassinar ils 12 d’avrigl 1927 millis da communists (apparents) ed abatter ina chauma, uschia che la Front unitara è dada dapart. Chiang, ch’aveva entaifer la Kuomintang l’access sin l’armada, ha isolà entaifer la partida l’ala sanestra ed installà a Nanjing ina cuntraregenza. Il zercladur 1928 èsi reussì a sias truppas d’occupar Peking, uschia che la China è per entant puspè stada unida.
Ils communists ch’eran vegnids stgatschads sin la champagna han empruvà da metter ad ir en intginas citads sullevaziuns e d’endrizzar territoris sut la pussanza da cussegls (soviets). Las sullevaziuns a Nanchang l’avust 1927, Kanton il december 1927 e Changsha il 1930 èn però vegnidas abattidas. A Mao Zedong èsi però, cun agid d’ina strategia adattada a las relaziuns ruralas, reussì suenter la Sullevaziun da la racolta d’atun da tegnair pli ditg sut controlla ina regiun muntagnarda pli gronda en las provinzas da Hunan e Jiangxi e d’endrizzar la ina republica dals cussegls. Suenter esser vegnids enserrads da las truppas da la Kuomintang ha la regiun stuì vegnir rumida il 1934, ed ils manaders da la Partida communistica èn sa retratgas en rom dal Lung marsch en il nord da Shaanxi, nua ch’els èn arrivads in onn pli tard ideologicamain rinforzads ed unids. Durant quest marsch eri reussì a Mao da decider ils cumbats a l’intern da la partida en sia favur e da sa laschar eleger sco parsura dal Comité central.
Il Giapun che sa chattava cun sias truppas gia dapi il 1901, suenter la Sullevaziun dals boxists, en il nordost da la China, ha stratg or da maun il 1931 al general Zhang Xueliang la Mandschuria ed erigì là il stadi vasal Mandschukuo. L’onn 1933 han las truppas giapunaisas conquistà Jehol. En vista a la smanatscha tras il Giapun han ils communists pretendì in’allianza da tut las partidas e forzas armadas. Chiang ha però preferì da consolidar l’emprim il domini da la Kuomintang visavi la Partida communistica. Il december 1936 ha Chiang stuì vegnir sfurzà da dar il consentiment ad ina segunda Front unitara; quella è lura pir vegnida furmada suenter l’Incident a la punt da Marco Polo e l’erupziun averta da la Guerra tranter il Giapun e la China. Malgrà la Front unitada ha Chiang impundì sias truppas efficazias cunter ils communists. Correspundentamain è la Front unitara restada flaivla; vitiers è anc vegnì che las truppas da Chiang eran, malgrà il sustegn dals Stadis Unids e da l’Uniun sovietica, organisads mal ed avevan ina nauscha morala da cumbat. A las truppas giapunaisas èsi reussì uschia d’occupar las grondas planiras e regiuns da costa da la China; a Nanjing han els commess in mazzament en massa da pliras emnas. Ad els n’èsi però betg reussì da controllar a lunga vista ils territoris conquistads. La regenza da Chiang ha stuì sa retrair a Chongqing.
Curt suenter la capitulaziun dal Giapun ha Mao Zedong contractà cun Chiang Kai-shek a Chongqing per sa cunvegnir a moda paschaivla, ma senza success. La Kuomintang ha sinaquai empruvà da dumagnar l’entir pajais sut sia controlla, ma las truppas eran nundisciplinadas e senza incumbensa clera ed ils represchentants da quella corrupts ed temids da la populaziun. Las elecziuns dal parlament ch’han gì lieu l’onn 1947 ha la Kuomintang gudagnà. L’armada populara da liberaziun aveva percunter avunda sustegn en la populaziun. Ella ha conquistà il 1948 la Mandschuria, l’avrigl 1949 Nanjing ed il matg 1949 Schanghai. La regenza da la Kuomintang è fugida il 1945 sin l’insla Taiwan, ha eliminà l’elita locala ed installà ina dictatura.
Il prim d’october 1949 ha Mao Zedong proclamà a Peking la Republica Populara da la China. Cun quai è ida a fin la regenza naziunala da Chiang Kai-shek sin la terra franca chinaisa. La surpigliada da la pussanza entras ils communists n’è stada nagina sullevaziun provocada d’ordaifer, mabain ina revoluziun purtada da grondas parts da la populaziun en China. En in’emprima fasa suenter la proclamaziun da la republica populara, ha la direcziun da la partida e dal stadi realisà dal 1949 fin il 1962 ina refurma agrara, en rom da la quala bunamain la mesadad da la surfatscha utilisabla è vegnida repartida sin var 120 milliuns purs. Grondas proprietaris da terren èn vegnids expropriads. L’onn 1950 ha la Partida communistica relaschà ina lescha matrimoniala ch’ha, en cumplettaziun tar la constituziun, concretisà l’egualitad dad um e dunna. Surtut il dretg da la dunna da decider sezza davart in matrimoni, il scumond da pretender ina dota, l’introducziun d’ina vegliadetgna minimala per la dunna e la repartiziun eguala dals bains en cas da divorzi han meglierà cleramain ed a lunga vista la situaziun da las dunnas chinaisas. Ma da surmuntar la tradiziun culturala pratitgada da vegl ennà ubain d’intermediar a las dunnas en las regiuns ruralas il cuntegn da la nova lescha è sa mussà sco grondas sfidas. Dal dretg d’eleger activ e passiv disponan las dunnas dapi il 1949.[8]
Il favrer 1950 ha la direcziun da la partida e dal stadi fatg in contract d’amicizia e d’assistenza cun l’Uniun sovietica. Economicamain han ins mess l’accent sin il svilup da l’industria en las regiuns urbanas, entant che l’activitad da la Partida communistica durant la guerra civila era stada concentrada sin las regiuns ruralas. Per quest intent han ins furmà sut il chavazzin da la ‹nova democrazia› ina coaliziun da lavurants, purs, pitschna burgaisia e burgaisia naziunala. A chaschun dal 8avel di da partida ha Mao preschentà valurs sco activissem, dischinteress, unitad cun las massas e renunzia al consum, ma senza chattar ina maioritad; confirmada è percunter vegnida l’idea da suandar il model da svilup sovietic cun promover surtut l’industria greva.
A s’allontanar dal model sovietic ha Mao Zedong cumenzà cun ses pled davart las ‹Diesch grondas relaziuns› l’avrigl 1956. El ha inizià il matg 1957 il Moviment da las tschient flurs per mobilisar l’intelligenza. Cur ch’il clom suenter ina critica sanadaivla ha er manà a dumondas criticas envers la partida sezza e singuls manaders da quella, ha la partida reagì cun la Campagna cunter dissidents dal dretg, en rom da la quala almain 400 critichers èn vegnids assassinads ed in mez milliun umans èn vegnids deportads en champs da lavur. Cun annunziar il 1958 il Grond sigl è la China s’allontanada definitivamain da l’Uniun sovietica. En rom da questa campagna è quasi l’entira populaziun rurala vegnida reunida en 26 000 communas popularas ed organisada tenor princips militars. La finamira è stada da far avanzar en ina ‹battaglia da producziun› a medem temp l’agricultura e l’industria greva. Sbagls da planisaziun, caos e catastrofas da la natira han però gì per consequenza che var 30 milliuns umans èn morts tranter il 1960 ed il 1962 da la fom. Liu Shaoqi ha surpiglià ils onns 1963 fin 1964 l’incumbensa da consolidar l’economia; per sias mesiras è el però vegnì crititgà sco ‹revisiunist›.
Sut il pretext da curreger svilups sbagliads e da purifitgar la birocrazia, ha Mao Zedong cumenzà la stad 1966 la Revoluziun culturala. En l’entir pajais han ins organisà giuvens umans en uschenumnadas Gardas cotschnas. Igl ha cumenzà in’unda da terror cunter represchentants e purtaders da decisiuns dal stadi e da l’intelligenza; scolas ed universitads èn per part restadas serradas plirs onns. L’individual dueva vegnir destruì, la revoluziun dueva daventar permanenta. Envers l’exteriur è la China sa serrada anc pli fitg. L’onn 1968 ha cumenzà il Moviment or sin la terra, en rom dal qual 15 milliuns giuvens abitants da regiuns urbanas èn vegnids detaschads a prestar lavur agricula. Il president dal stadi Liu Shaoqi e numerus auters auts funcziunaris da partida èn vegnids crititgads sco ‹revisiunists› e relaschads da lur uffizis. En la fasa da la Revoluziun culturala croda però er la tema creschenta d’ina attatga da vart da l’Uniun sovietica suenter ch’ils dus pajais eran vegnids en discordia. Sco reacziun sin quai è la China sa spruvada da normalisar sias relaziuns cun ils Stadis Unids. Suenter ina visita da president Nixon l’onn 1972 han Peking e Washington stabilì relaziuns diplomaticas; Peking ha er surpiglià la sedia da Taiwan tar las Naziuns unidas. La Revoluziun culturala è ida a fin suenter la mort da Mao il settember 1976 e l’arrestaziun da la ‹Banda da quatter› in mais pli tard.
Cur che Mao è mort, eran ses successurs designads medemamain gia spartids: Lin Biao è mort il 1971 suenter ina tentativa da far in putsch apparenta, Deng Xiaoping han ins mess en connex cun las protestas sin la plazza da Tian’anmen il 1976 suenter la mort dal primminister Zhou Enlai e degradà. Uschia è Hua Guofeng, fin qua pauc enconuschent, vegnì nominà successur da Mao. Ma fin il 190 ha Deng mess a chantun Hua e ses sustegniders che stevan per la cuntinuaziun da la politica da Mao Zedong. Il december 1978 ha il directori da la partida confirmà il curs da las ‹Quatter modernisaziuns› ch’è collià stretgamain cun il num da Deng. Unfrendas da la Revoluziun culturala e d’auters excess èn vegnids reabilitads e las libertads economicas extendidas. L’economia planisada, organisada a moda centrala tenor il model sovietic, han ins remplazzà pass per pass tras l’economia da martgà per pudair augmentar la productivitad dal sistem. Cun l’anteriur inimi da guerra Giapun è vegnì concludì in contract da pasch e d’amicizia, investiziuns estras èn vegnidas admessas pass per pass. Deng ha visità ils Stadis Unids ch’èn daventads sinaquai in impurtant partenari da la politica exteriura. Cun las zonas economicas spezialas han ins designà territoris nua che pudeva vegnir experimentà cun mecanissems da l’economia da martgà ed il 1984 han ins avert ulteriuras 14 citads da costa.
Cuntrari a l’extensiun da las libertads economicas n’han ins però betg schlargià las libertads persunalas. Gia a chaschun dal congress da partida il december 1978 ha la publicitad articulà al mir da la democrazia sia malcuntentientscha cun las limitaziuns da la libertad; suenter ch’era sa manifestada la pretensiun concreta da metter ad ir pass da democratisaziun, han ins serrà il mir. Encunter intellectuals ch’avevan s’acquistà adina dapli libertads, han ins mess ad ir la ‹Campagna cunter la polluziun spiertala›. Las refurmas economicas èn stadas accumpagnadas d’effects negativs sco inflaziun, corrupziun, inegualitad creschenta e mancanza da segirezza sociala, quai ch’ha augmentà il potenzial da protesta. Sa fatg via ha quel la primavaira 1989, a chaschun da la ceremonia da commemoraziun per il secretari general Hu Yaobang ch’era vegnì relaschà il 1987 e mort il 1989. Sa radicalisadas èn las demonstraziuns sin la plazza da Tian’anmen parallel a la visita da Michail Gorbatschow a Peking, e l’entschatta zercladur èn ellas vegnidas terminadas cun la forza. Ils proxims onns è la restituziun da las colonias Hongkong e Macau sut il princip ‹In pajais, dus sistems› stà ord vista chinaisa in impurtant pass per l’ulteriura terminaziun da la colonisaziun da la China. Plinavant han ins reactivà successivamain las relaziuns cun la Russia.
Cumbain ch’ils effects negativs da las refurmas economicas han manà en il directori da la partida a discussiuns cuntraversas, è il temp d’uffizi da Deng stà ina perioda da relativamain gronda unanimitad. La creschientscha economica rapida ch’ha reducì a moda drastica il dumber da persunas che vivan sut la sava da povradad da 250 milliuns il 1979 a 45 milliuns il 1999 ha legitimà las mesiras. Successur da Deng è daventà Jiang Zemin; sut el e ses successurs è la Partida communistica sa stentada da reducir il potenzial da protesta entras accumadaziuns paschaivlas e cun applitgar instruments da giurisdicziun. Sfidas actualas ch’occupan dapi lura la direcziun da la partida e dal stadi èn las relaziuns socialas dals lavurers migrants e da fabrica, l’inveteraziun accelerada sco consequenza da la politica d’in uffant sco er la dumonda suenter dapli statalitad, cumbat cunter la corrupziun ed arbitrariadad statala.
Ils emprims ventg onns dal 21avel tschientaner ha la China enconuschì ina creschientscha economica quasi senza exempel. La forza economica chinaisa è creschida tranter il 2000 ed il 2019 en media per 8,9 % ad onn. En quest interval è la cumpart chinaisa al commerzi mundial sa dublegiada ed è il product interiur brut daventà sis giadas uschè grond, uschia che la China era avanzada vers la fin da quest interval a la segund gronda economia publica dal mund. Quai ha gì effects positivs sin la qualitad da viver da bundant 200 milliuns Chinais ch’han pudì mitschar da la povradad absoluta.
En vista a sia politica exteriura orientada a l’expansiun economica ha la China finanzià ils ultims onns massivamain il svilup en l’Africa. Ultra da quai è il pajais londervi da realisar cun il project One Belt, One Road ina nova ‹Via da saida› che collia per via terrestra e sur la mar l’Asia, l’Africa e l’Europa.
Dapi il 2000 è la China stada il pajais, dal qual èn vegnidas fatgas las pli bleras attatgas da cyber; la finamira è per il pli da s’acquistar know-how sin ils secturs da la tecnologia da quantums, l’intelligenza artifiziala, la tecnica ipersonica e la biotecnologia.
Durant ils onns 2010 ha la China fatg l’emprova da reeducar ils Uigurs en la regiun autonoma Xinjiang en il nordvest dal pajais. La populaziun d’origin tirca e da cretta islamica, uschia vegn crititgà, duaja vegnir ‹sinisada› a moda sistematica. Medemamain è il decenni stà sut l’ensaina dal moviment da protesta a Hongkong per dapli dretgs democratics.
La fin dal 2019 è prorutta en la citad chinaisa Wuhan in’epidemia ch’è sa sviluppada l’entschatta dal 2020 a la pandemia globala Covid-19. Las autoritads chinaisas avevan l’emprim empruvà da zuppentar l’erupziun da la malsogna. Entant che auters stadis èn adina stads pertutgads pli fitg da la pandemia, è la China sezza stada preservada da la segunda unda l’atun 2020 ed ha pudì returnar pli u main a la normalitad. La direcziun da la partida e dal stadi han l’emprim persequità ina politica da nagina toleranza envers Covid-19, vul dir d’isolaziun stricta da persunas, quartiers ed entiras citads pertutgadas. Suenter il naufragi da questa strategia e protestas en l’entir pajais han ins interrut a moda andetga quest proceder. Las proximas emnas hai dà en l’entir pajais in’unda d’infecziuns ch’ha, tenor stimaziuns d’experts internaziunals, chaschunà en China la mort da var dus milliuns umans.
Cun il 14avel plan quinquennal dal 2021 fin il 2025 e las finamiras a lunga vista ch’èn colliadas cun quel, ha la Partida communistica spustà il focus economic en direcziun d’in svilup pli ferm dal martgà intern. En il center stattan mesiras sin ils champs da la perscrutaziun e dal svilup che servan ad augmentar la purschida da bains industrials e servetschs per il consum naziunal. Remartgabel è che tut ils indicaturs cumparan per l’emprima giada mo pli sco valurs visadas e che divergenzas pussaivlas chaschunadas tras forzas dal martgà vegnan renconuschidas explicitamain. Medemamain cuntegna il plan finamiras areguard il provediment d’energia e la politica dal clima.[9]
La China è stada ditg il pajais cun la pli gronda populaziun dal mund e sa chatta dapi il 2023 suenter l’India sin il segund plaz. Il 2021 vivevan en China tenor indicaziuns da l’uffizi da statistica naziunal 1 412 600 000 abitants.[10]
Dal temp da la fundaziun da la Republica Populara da la China aveva il pajais fatg tras dus tschientaners cun gronda creschientscha demografica, ma er cun grondas sperditas pervi da guerras, fominas, epidemias e catastrofas da la natira. Mao Zedong ha considerà in grond dumber da la populaziun sco simbol da grondezza naziunala. Da l’emprima dumbraziun dal pievel ch’è vegnida realisada il 1953 è la finala resultada ina populaziun da bundant 580 milliuns, var 70 milliuns dapli che quai ch’ins aveva stimà. Sco reacziun sin quai han ins cumenzà a propagar vers la fin dals onns 1950 da maridar tard e mesiras cuntraceptivas, essend che sa mussava en las citads ina mancanza da plazzas da lavur e che las regiuns ruralas mussavan in svilup disfavuraivel areguard la relaziun tranter populaziun e terren cultivà. Damai che la mortalitad d’uffants pitschens è sa sbassada fitg e che l’aspectativa da vita è creschida cuntinuadamain (tranter il 1953 ed il 1970 mintg’onn per in onn) è la populaziun tuttina creschida a moda rasanta.
A partir da l’onn 1973 èn stads admess per lètg mo pli dus uffants. Quai è vegnì mess en vigur en las citads, ma er en regiuns ruralas cun excepziun da las minoritads naziunalas. L’onn 1979 è vegnida introducida uffizialmain la politica d’in uffant; quella è vegnida realisada differentamain da regiun tar regiun e per part er cun la forza, per exempel cun aborts sfurzads. Consequenzas da la politica d’in uffant èn stadas naschientschas che na vegnivan betg annunziadas sco er fin a 70 aborts sin 100 naschientschas. Resguardond las naschientschas betg registradas fan ins quint ch’il dumber da naschientschas effectiv sa chattia 15 fin 30 % sur las naschientschas annunziadas. E pervi da la preferientscha culturala per figls èn surtut fetus feminins stads pertutgads d’aborts, uschia che mancan en regiuns nua che la controlla da las naschientschas è vegnida realisada a moda spezialmain severa en las annadas 1980 fin 2010 var 27 milliuns mattas. Ils ultims onns han surtut motivs socio-economics manà ad ina diminuziun cuntinuanta dal dumber da naschientschas. Oravant tut per tema da l’inveteraziun da la societad (en spezial en las citads) han ins bandunà il 2016 la politica d’in uffant, schlargiond quella sin dus uffants per lètg. Suenter che er quai n’ha betg fatg crescher grondamain la natalitad èn vegnids admess il 2021 trais uffants per famiglia.[11]
La finamira da stabilisar la populaziun fin la midada dal millenni sin 1,2 milliardas umans n’è betg vegnida cuntanschida; l’onn 2000 vivevan en China ca. 1,27 milliardas umans. Tenor stimaziuns actualas vegn cuntanschì enturn il 2030 il dumber maximal da ca. 1,442 milliardas umans; silsuenter vegn il dumber da la populaziun a sa sbassar.
Ils 1,4 milliardas abitants sa repartan a moda fitg ineguala sur l’entir territori. La lingia imaginara da Heihe a Tengchong sparta la China en ina part occidentala che cumpiglia ca. 57 % dal territori statal ed en ina part orientala. En ils 43 % da la part orientala dal pajais vivevan l’onn 1982 var 94 % da l’entira populaziun. Numerus circuls en l’ost dal pajais han ina spessezza da la populaziun da sur 800 fin 900 persunas per kilometer quadrat, entant che vasts territoris en la part occidentala dal pajais èn nunabitads.
Suenter ina fugia da la campagna l’onn 1955 ha il stadi cumenzà a distribuir plazzas da lavur, a raziunar il graun ed a registrar il lieu da domicil (sistem da Hukou) e facticamain scumandà la migraziun da la champagna en la citad (en vigur fin il 1984). A grondas migraziuns a l’intern dal pajais han manà ils 17 milliuns da cader e da giuvenils da regiuns urbanas ch’èn – sco mesira d’educaziun – vegnids dischlocads en regiuns ruralas durant la Revoluziun culturala ils onns 1966 fin 1976; plinavant la colonisaziun da regiuns per lung dal cunfin sovietic suenter che la China e l’Uniun sovietica eran vegnids en discordia.
Ils ultims decennis ha la politica da refurma e d’avertura engrevgià la controlla dal Hukou. Dapi lura hai dà migraziuns internas massivas da regiuns ruralas en las aglomeraziuns. A chaschun da la dumbraziun dal pievel han ins stimà la populaziun migranta sin var 275 milliuns. Ils migrants èn dischavantagiads en las citads e disponan savens be d’ina conferma d’annunzia provisorica. Il sistem da Hukou ha per consequenza che persunas ch’èn registradas en vitgs n’han betg in access uschè direct a servetschs citadins sco la prevenziun sanitara u la furmaziun; il sistem vegn revedì be plaunsieu e da questa discrepanza resulta in grond potenzial da conflict.
L’onn 2016 vivevan 9,6 milliardas emigrants da la Republica Populara da la China a l’exteriur u en ina da las duas regiuns d’administraziun speziala. Da quels avevan bunamain 40 % in studi da scola auta terminà. Ils pli impurtants pajais da destinaziun per emigrants eran ils Stadis Unids, Hongkong, Corea dal Sid, Giapun, Canada, Australia, Singapur, Macau, Italia e Bangladesch. Tar var 211 000 da quests emigrants sa tractavi da fugitivs. Il medem onn vivevan en China 1,13 milliuns immigrants, la gronda part da la Corea, da las Filippinas, Brasilia, Stadis Unids, Giapun, Indonesia, Myanmar, Vietnam, Macau e Tailanda. Uschia vegnan sin 1000 burgais in immigrant; 300 000 da quels èn arrivads sco fugitivs. Ils emigrants han procurà per ina circulaziun da chapital vers la China en l’autezza da var 64 milliardas dollars, entant ch’ils immigrants han transferì or da la China daners en l’autezza da 6,9 milliardas dollars.
En il 19avel e 20avel tschientaner hai dà pliras undas d’emigraziun or da la China. Ils Chinais che vivan a l’exteriur furman oz parts susbstanzialas da la populaziun en ils stadis da l’Asia dal Sidost, ma èn er preschents en quasi tut ils ulteriurs stadis dal mund. Els èn s’assimilads differentamain a lur nova patria, vegnan però per part discriminads. Per ordinari dattan els gronda paisa a lur origin e mantegnan il contact cun lur patria oriunda. Surtut a l’entschatta da la politica da refurma ed avertura han els procurà per ina buna part da las investiziuns da l’exteriur en China.
Suenter la fin da la Revoluziun culturala l’onn 1978 vivevan 17,9 % dals abitants da la China resp. 170 milliuns umans en citads. En ina fasa da la revivificaziun da las citads dal 1978 fin il 1995 è la populaziun urbana creschida sin 30,5 % da l’entira populaziun. Sinaquai è suandada ina fasa da gronda creschientscha en las citads, uschia che vivevan l’onn 2013 var 730 milliuns resp. 53,7 % da la populaziun en citads. Contribuì a quest svilup han manà l’augment d’effizienza en l’agricultura e l’industrialisaziun.
En tut la China existan 15 megacitads en las qualas vivan bundant 260 milliuns umans e dapli che 150 citads cun dapli d’in milliun abitants. Las trais pli grondas zonas d’aglomeraziun èn il delta dal Jangtse, il delta dal Flum da las Perlas e la regiun enturn Peking e Tianjin; qua hai sin pitschen spazi pliras citads grondas e vers questas trais regiuns sa mova er la gronda part da la migraziun interna.
Malgrà l’aut grad d’urbanisaziun èsi reussì en China da prevegnir a la furmaziun da slums ed a la surchargia da l’infrastructura sco en auters pajais en svilup. Tuttina è er la China pertutgada dals effects secundars negativs d’ina svelta urbanisaziun sco la destrucziun da terren agricul u polluziun da l’ambient. A l’ur da las zonas d’aglomeraziun èn per part vegnidas creadas citads da retorta che servan quasi be sco dormitori per las forzas da lavur (p.ex. Anting). Per part en tals lieus segnads d’ina auta quota d’abitaziuns vidas, damai che l’industrialisaziun n’è betg progredida sco giavischà e ch’ins aveva erigì quartiers novs a basa speculativa.
La China è in pajais multietnic. Tar var 91,5 % da la populaziun (radund 1,25 milliardas) sa tracti da Han. La denominaziun deriva da la dinastia da Han. Ma tar questa gruppa da la populaziun la pli gronda na sa tracti betg d’ina gruppa omogena: en il decurs dal temp èn resultadas grondas differenzas regiunalas areguard lingua, dialect, furma d’abitadi, ditgas, vestgadira e nutriment. Las pli grondas etnias suenter ils Han èn stads il 2010: Zhuang (16,9 milliuns), Uigurs (11,5 milliuns), Hui (10,5 milliuns), Mandschu (10,3 milliuns), Miao (9,4 milliuns), Yi (8,7 milliuns), Tujia (8,3 milliuns), Tibetans (6,2 milliuns), Mongols (5,9 milliuns), Dong (2,8 milliuns), Buyei (2,8 milliuns), Yao (2,7 milliuns), Bai (1,9 milliuns), Coreans (1,8 milliuns), Hani (1,6 milliuns), Li (1,4 milliuns), Kasacs (1,4 milliuns), Dai (1,2 milliuns).[12]
Tut en tut èn 55 etnias renconuschidas sco minoritads naziunalas. Sper la protecziun da las minoritads fixada en la constituziun chinaisa disponan quellas da dretgs specifics sco l’instrucziun en l’atgna lingua, in access simplifitgà a furmaziun superiura u ina regulaziun da quotas specifica. Dapi ils onns 2000 vegnan quests dretgs però sutminads adina dapli. Pertutgads da repressalias da vart dal stadi èn oravant tut ils Tibetans ed ils Uigurs.[13]
Sper il chinais standard, che sa basa sin in dialect dal mandarin, sco lingua uffiziala generala, èn tut tenor regiun renconuschidas uffizialmain ulteriuras linguas uffizialas. Latiers tutgan il cantonais a Hongkong e Macau e l’englais a Hongkong. Vitiers vegnan linguas regiunalas sco zhuang a Guangxi, tibetan a Tibet, uiguric a Xinjiang, alura mongolais en la Mongolia Interna e corean a Yanbian. Ulteriuras derivan da las famiglias da linguas dal tibeto-birman, dal tai-kadai e da las linguas tircas.
73,6 % da las Chinaisas e dals Chinais inditgeschan d’esser betg religius. Las quatter religiuns las pli grondas en la China èn il budissem (15,9 %), il cristianissem (2,5 %), il taoissem (0,9 %) e l’islam (0,5 %).[14] Daspera pratitgeschan intginas minoritads naziunalas religiuns tradiziunalas. Las religiuns chinaisas èn per ordinari liadas a la famiglia e na dumonda nagina commembranza. Da las religiuns pli grondas deriva mo il taoissem da la China. Il budissem tanscha enavos en l’emprim millenni a.C. ed è sa derasà a partir da l’emprim tschientaner s.C. en China. Il taoissem tanscha enavos circa tuttina lunsch ed ha integrà numerus elements da religiuns bundant pli veglias. En il 7./8. tschientaner è l’islam arrivà en China, en il 13avel tschientaner il cristianissem. Gesuits ha missiunà a partir da la fin dal 16avel tschientaner. Il protestantissem è arrivà a partir dal 1807 en China.
Dal temp dals imperaturs valeva il confuzianissem sco ortodox, las autras religiuns sco eterodoxas. Dapi sia fundaziun è la Republica Populara da la China, confurm a si’ideologia communistica da l’ateissem statal, in stadi laicistic. Budissem, taoissem, islam, catolicissem e protestantissem èn religiuns renconuschidas dal stadi; catolicissem e protestantissem vegnan considerads sco religiuns autonomas e na dastgan betg s’organisar a moda independenta. Uschia è la baselgia catolic-roman scumandada en China, lubida è sulettamain in’organisaziun catolic-patriotica chinaisa che na renconuscha betg l’autoritad dal papa e na trategna nagins contacts cun il Vatican. Sut Mao è la baselgia catolica stada suttamessa ad ina furma da controlla spezialmain rigida. En il focus da la persecuziun statala stat oz oravant tut la nova cuminanza religiusa da Falun Gong.
Sco ils anteriurs stadis dal bloc da l’ost europeic, pratitgescha er la China ina separaziun severa tranter religiun e stadi. La libertad da cretta è stabilida formalmain en la constituziun da la republica populara. Suenter las consequenzas desastrusas da la Revoluziun culturala (1966–1976) sin ils cartents, è la regenza chinaisa sa stentada suenter ils onns 1980 da conceder ina vasta libertad da cretta e d’admetter activitads religiusas. Sustegn statal vegn concedì a religiuns tradiziunalas sco il taoissem ed il budissem che vegnan consideradas sco part integrala da la cultura chinaisa.
Tenor il dretg constituziunal èsi admess a tuttas e tuts da far uraziun sulet u en cuminanza, da recitar scrittiras, celebrar servetschs divins e battegiar. En la pratica vegnan quests dretgs però savens limitads. Tuttina ha la China enconuschì dapi la midada dal millenni in ‹boom da las religiuns›. Uschia èn tempels e claustras bain frequentads ed il budissem tibetan è er puspè sa derasà en las provinzas orientalas dal pajais.
La China n’enconuscha nagina taglia da baselgia. Las cuminanzas religiusas sa finanzieschan per gronda part sur donaziuns resp. sur prestaziuns immaterialas (p.ex. eriger e mantegnair en cuminanza edifizis, cultivar communablamain surfatschas agriculas). Instrucziun religiusa na datti medemamain betg a las scolas; dapi la fin dals onns 1990 sa lascha però observar che scolinas e scolas religiusas vegnan avertas e manadas sin iniziativa privata.
Damai che nagin n’ha d’appartegnair en China uffizialmain ad ina confessiun, n’existan er naginas indicaziuns uffizialas e naginas statisticas fundadas areguard il dumber da commembers da las singulas cuminanzas religiusas. Tut ils studis e las extrapolaziuns sa basan sin stimaziuns ed enquistas e divergeschan per part fitg ferm in da l’auter. Ultra da quai èn ils cunfins tranter las singulas crettas savens fluctuants en China. En bleras regiuns chinaisas n’èsi betg nunusità che cartentas e cartents decleran d’appartegnair a pliras religiuns. En quest connex di in proverbi chinais: ‹Il Chinais è confuzian cur ch’i va bain cun el; el è taoist, cur ch’i va mal cun el; ed el è budist sin pugn da mort.›
La scena religiusa en China è en quest senn fitg variada e na sa lascha tuttavia betg considerar sco cultura unitara. Derasà fitg ferm è il shenissem, ina maschaida da praticas religiusas e filosoficas. Il taoissem ed il confuzianissem èn exempels per persvasiuns filosoficas en China che cumpiglian elements religius. Aspects religius e la cretta en l’auter mund existan independent da las filosofias. Abstrahà da las europeicas, stat en il center da tut las religiuns che vegnan pratitgadas en China, e quai da vegl ennà, betg in dieu invisibel, mabain adina la vita, la terra, la ventira e l’armonia.[15]
Tar la Republica Populara da la China sa tracti d’ina dictatura da partida centralistica, regida a moda autocratica.[16] Formalmain è l’organisaziun statala francada en la constituziun da la republica populara. Tenor quella è il stadi organisà tenor il «princip dal centralissem democratic». Bain èn admessas en China pliras partidas politicas, ma en rom da la front unitara stat la Partida communistica a la testa da tut las autras partidas da bloc. Consequentamain sa tracti tar la Republica populara da la China d’in stadi d’ina partida socialistic, en il qual las decisiuns vegnan l’emprim prendidas da la Partida communistica da la China. Pir silsuenter vegnan las finamiras politicas fundamentalas inscrittas en la constituziun e las incumbensas politicas exequidas tras l’apparat statal. Ina separaziun da las pussanzas en legislativa, executiva e giudicativa n’exista betg, mabain in encruschament da las pussanzas politicas.
La Partida communistica da la China è vegnida fundada l’onn 1921 ed organisescha dapi lura mintga tschintg onns dis da partida, en rom dals quals vegn fixadas las lingias directivas da la politica. Manada vegn la partida dal secretari general, il qual è per ordinari a medem temp il president da la Republica populara da la China. A chaschun dals dis da partida vegn elegida la Giunta permanenta dal biro politic che consista da set persunas e che furma il center da pussanza da la republica populara. Il biro politic vegn elegì mintga tschintg onns dal comité central che cumpiglia var 200 commembers. E quest ultim vegn installà da las 3000 delegadas e delegads che sa participeschan als dis da partida; quels vegnan delegads da las differentas organisaziuns da partida. Uschè spert sco che trais commembers da partida s’uneschan, furman quels in’organisaziun da basa da la Partida communistica. L’entir apparat statal sa repeta en ina structura parallela entaifer la partida, vul dir: entaifer tut ils organs statals existan organisaziuns parallelas da la partida, las qualas prendan las decisiuns per propi.
L’onn 2016 dumbrava la Partida communistica da la China 89 milliuns commembers. Fin il 2014 vegnivan ils commembers da partida elegids tenor lur posiziun economica, politica u scientifica. Dapi lura è il criteri da la «loialitad envers la partida» relevant per la commembranza. La structura da commembers è oramai sa midada ils ultims onns, cader da partida, lavurants, interprendiders privats ed in’auta cumpart da students duain uss represchentar l’eterogenitad da la societad chinaisa. Dapi il 2012 resp. 2013 è Xi Jinping secretari general da la Partida communistica e president da la Republica Populara da la China.[17]
Tenor la constituziun è la Republica Populara da la China in «stadi socialistic sut la dictatura democratica dal pievel». Las revisiuns da la constituziun dals ultims onns accentueschan tuttas senza resalvas la direcziun absoluta da la partida. Ultra da quai han ins en mira tenor il preambel il «princip da l’economia da martgà socialistica», da «proteger» il possess privat ed ils dretgs umans e d’avisar il «domini tras il dretg». L’organ suprem tenor la constituziun è il Congress dal pievel naziunal, la legislativa da la republica populara. Las delegadas ed ils delegads elegian il president dal stadi, il primminister ed ulteriuras persunas dal cader directiv. Il congress deliberescha leschas da muntada fundamentala ed approvescha ils rapports da gestiun da l’executiva. Il Congress dal pievel naziunal ha circa 3000 commembras e commembers e sa raduna per ordinari ina giada l’onn l’entschatta da mars. L’organ da lavur dal Congress dal pievel è la Giunta permanenta dal Congress dal pievel naziunal che sa raduna mintga dus mais e deliberescha la gronda part da las leschas. Perquai ch’i manca al Congress dal pievel naziunal la pussanza reala, vegn quel er designà sco ‹maschina da votaziuns›; percunter datti er cuntraversas, sco per exempel il 1992 en connex cun il mir da serra da las trais vals, u cuntravuschs tar decisiuns da persunal, uschia che er scienziadas e scienziads mettan per part en dumonda questa designaziun. Congress dal pievel vegnan elegids sin tut ils plauns statals (provinza, district, circul). Las persunas ch’èn d’eleger vegnan fixadas da la partida; be als plauns il pli giudim (circul, vitg) hai dà en il passà singulas elecziuns libras.[18]
La Conferenza consultativa politica da la Republica Populara da la China è vegnida fundada il 1946 ed è stada fin il 1954 l’organ legislativ dal pajais. Dapi lura ha ella be pli ina funcziun consultativa; ella sa raduna parallel u suenter il Congress dal pievel naziunal.
Il pli aut uffizi da la Republica Populara da la China è de facto quel dal president dal stadi. El suttascriva las leschas relaschads dal Congress dal pievel naziunal ch’entran pir uschia en vigur. Ultra da quai nominescha e relascha el il primminister e ses substitut, ils cumissaris guvernativs ed ils ministers. Be el po declerar il stadi da guerra.
L’organ administrativ central è il Cussegl da stadi. Il primminister stat a la testa da quel ed è obligà da render quint davart quel envers il Congress dal pievel naziunal. Quatter viceprimministers, ils secretaris da stadi ed ils ministers sustegnan il primminister ed èn responsabels envers quel. Las provinzas e regiuns autonomas disponan d’atgnas regenzas e congress dal pievel. En lur structura, moda da lavur e cumpetenzas correspundan las regenzas da las provinzas per gronda part a la structura dal plaun naziunal.
Tut en tut existan sis plauns administrativs. Sutvart il plaun naziunal èn quai:
La regenza centrala determinescha la politica cun agid da decrets e leschas da basa. Giuridicamain n’èn quellas però betg liantas per las regenzas localas; quellas mettan enturn la politica cun laschar decretar lur congress dal pievel in’atgna legislaziun. Sancziuns en cas che las prescripziuns na vegnan betg ademplidas, èn be pussaivlas en furma da decisiuns da persunal. L’artitgel 89 da la constituziun dat al Cussegl da stadi la cumpetenza da reveder normas e decisiuns da las autoritads localas. Conflicts da cumpetenza vegnan reglads en tractativas tranter la regenza centrala e quella locala; che conflicts da cumpetenza vegnissan tematisads avertamain u purtads en la publicitad na datti praticamain betg. Las structuras administrativas èn oramai fitg fragmentadas e mintga decisiun politica sto a la fin dals quints vegnir realisada a basa da tractativas, senza pudair vegnir decretada da surengiu. Perquai vegn la Republica Populara da la China per part er designada sco ‹federalissem infurmal›. Da l’autra vart datti però adina puspè tendenzas da recentralisar la pussanza statala.[20]
En l’ierarchia da normas chinaisa stattan las decisiuns da la Partida communistica sur quellas dals organs giuridics. Sin il plaun naziunal vegnan las leschas deliberadas dal Congress dal pievel naziunal e da sia Giunta permanenta. Questas leschas vegnan alura transfurmadas dals Congress dal pievel locals en atgnas leschas. Co che las prescripziuns centralas vegnan messas en la pratica sin il plaun local vegn mo controllà tras ina cumissiun d’examinaziun dal Congress dal pievel naziunal, la quala vegn tramessa suenter ina preannunzia en las provinzas
Tenor la constituziun chinaisa e la lescha d’organisaziun per las dretgiras dal pievel èn las dretgiras dal pievel l’organ da giurisdicziun dal stadi. Sin ils differents plauns statals existan dretgiras dal pievel, dretgiras dal pievel mesaunas, dretgiras dal pievel extraordinarias e dretgiras dal pievel superiuras. La pli auta instanza giuridica è la Dretgira dal pievel suprema a Peking; quella surveglia la giurisdicziun da las dretgiras dal pievel resp. interpretescha las leschas.[21]
Las finamiras politicas vegnan mintgamai fixadas en in plan quinquennal. Quel vala sco punct da referiment areguard la direcziun politica dals proxims tschintg onns. Sut il president Xi Jinping sa laschan constatar dapi il 2012 ina politica pli restrictiva ed ulteriuras tendenzas centralisticas.[22]
Organisaziuns per la defensiun dals dretgs umans sco Amnesty International e Human Rights Watch renfatschan a la Republica Populara da la China numerusas violaziuns da dretgs umans fundamentals. Surtut dapi la Mazzacra dals 4 da zercladur 1989 sin la Plazza da Tian’anmen vegn la situaziun dals dretgs umans crititgada.
Cun millis execuziuns è la Republica Populara da la China il pajais ch’applitgescha il pli savens la paina da mort en tut il mund. Las cifras precisas sa laschan mo stimar, essend che la cifra concreta d’execuziuns na vegn betg communitgada.
Formalmain ha la regenza chinaisa ratifitgà per gronda part las convenziuns dals dretgs umans da las Naziuns unidas. Tenor la constituziun naziunala en vigur (art. 33) «respecta e garantescha il stadi ils dretgs umans». Quels na dastgan però betg sa drizzar cunter ils interess d’auters burgais u cunter il stadi; il dretg subjectiv n’ha pia nagina prioritad en la Republica Populara da la China.[23]
En las citads vegnan installadas sin vias e plazzas publicas adina dapli cameras da surveglianza. Ins stima che quai èn en il fratemp var 600 milliuns cameras. La polizia evaluescha ils maletgs faschond diever da software d’identificaziun da la fatscha. Dapi il sistem vegn introducì parallelamain il sistem da credit social, tenor il qual las burgaisas ed ils burgais survegnan puncts per in cumportament social adequat resp. vegnan deducids puncts en cas da cuntravenziuns cunter la morala u critica envers la partida. Tgi che dispona da paucs puncts vegn dischavantagià tar la reservaziun da bigliets da viadi etc.[24]
La politica exteriura da la Republica Populara da la China è segnada da las tentativas d’esser ina pussanza mundiala e da segirar resursas e vias da commerzi da muntada geostrategica. Sco pajais cun la segund gronda populaziun dal mund, commember permanent dal Cussegl da segirezza da l’ONU, pussanza nucleara ed economia publica en cumplain svilup, sa stenta la China da pudair cundecider en tut las impurtantas dumondas da la politica mundiala e persequitescha en quest connex a moda segira da sasez ses interess naziunals. La China è commembra dals G20 e dals stadis BRICS.
Dapi la fin dals onns 2010 è la China avanzada tenor l’opiniun publica a la segunda superpussanza sper ils Stadis Unids. Il conflict tranter las allianzas dals dus stadis vegn per part designà sco segunda Guerra fraida. Cuntrari a pli baud, è la Russia oz economicamain be pli in partenari junior da la China.[25]
In impurtant project en quest connex è dapi il 2013 l’iniziativa per ina nova Via da saida (‹One Belt, One Road›). En in’emprima fasa han ins avisà ina via da commerzi per lung da la veglia Via da saida da la China vers l’Europa. Questa ruta da commerzi va en il fratemp lunsch sur la veglia Via da saida or e cumpiglia quasi tut las parts dal mund. Medemamain na sa restrenscha ella betg pli al commerzi, mabain ha er en mira l’access a resursas sco er da prender influenza politica e militara. Ils projects d’investiziun respectivs (sco l’iniziativa 17+1 en l’Europa da l’Ost ubain il port da Pireus en Grezia) vegnan savens er duvrads sco meds da far pressiun. En connex cun l’extensiun da la rait da commerzi ha la Republica Populara da la China fundà l’onn 2016 l’Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB). E gia il 2011 ha la China substituì entras sia finanziaziun dal svilup ils Stadis Unids sco pli grond partenari da commerzi da l’Africa.
En ils contacts cun auters stadis vegn applitgada consequentamain la doctrina da la China unida, vul dir: mintga stadi che vul far commerzi cun la Republica Populara da la China ubain sa metter cun quella en relaziuns diplomaticas na dastga betg renconuscher il Taiwan sco agen stadi. Cas cuntrari sto el far quint cun sancziuns.
La dumonda davart il stadi politic dal Taiwan va enavos sin la guerra civila chinaisa. En la fasa finala da quella è la regenza naziunalistica sa retratga sin l’insla Taiwan ed ha erigì là ina dictatura militara, entant ch’è vegnida proclamada sin la terra franca la Republica Populara da la China. Il «return dal Taiwan en la Republica Populara da la China» è francà profundamain en il naziunalissem chinais ed è ina finamira da la regenza chinaisa, cumbain ch’il Taiwan n’ha mai appartegnì a la republica populara. Sper il conflict sin la Peninsla Coreana è la dumonda dal Taiwan la pli gronda sfida areguard la politica da segirezza en l’Asia da l’Ost. Sut la parola da la China unida èn las regenzas dad omaduas varts da la Via da Taiwan d’accord ch’i dat mo ina suletta China, percunter sa dividan las opiniuns, tgi che saja la regenza legitima da questa China unida. La finamira da la Republica Populara da la China è d’unir Taiwan cun la terra franca tenor il princip in pajais dus sistems, concedind al Taiwan dapli autonomia che a Hongkong. La populaziun taiwanaisa considerescha quai però sco strategia da submissiun ed è plain disfidanza envers las empermischuns da Peking. D’applitgar la forza sa resalva Peking sut tschertas cundiziuns, per exempel sche Taiwan faschess in rearmament nuclear ubain sche la regenza a Taipeh faschess pass concrets da manifestar l’independenza. L’equiliber militar sa sposta pli e pli a favur da Peking. Ils Stadis Unids da lur vart han empermess a Taiwan lur sustegn politic.[26]
La strategia da la Republica Populara da la China è da far il Taiwan economicamain dependent da la terra franca, da promover il stgomi social, d’isolar il Taiwan diplomaticamain, da smanatschar l’insla militarmain e d’influenzar ils Stadis Unids en ses senn. Dapi il cumenzament da la politica d’avertura han firmas taiwanaisas investì sin la terra franca dapli che 200 milliardas dollars; quellas occupan radund 14 milliuns lavurants chinais. Var 60 % da las investiziuns directas dal Taiwan a l’exteriur van en la Republica Populara da la China; ca. in quart dal commerzi taiwanais cun l’exteriur vegn realisà directamain cun la republica populara. Il calcul da Peking che glieud d’affars ed interpresas taiwanaisas intervegnian directamain tar la regenza a Taipeh en il senn da Peking n’ha però betg funcziunà.
Il Ministeri per segirtad dal stadi è responsabel sco servetsch civil per la segirezza interna e per procurar infurmaziuns a l’exteriur. El è suttamess al Cussegl da stadi. Daspera exista in servetsch d’infurmaziun militar che mantegna medemamain represchentanzas a l’exteriur.
L’armada populara da liberaziun è vegnida fundada il 1927 ed ha gidà la Partida communistica durant ses «cumbat revoluziunar» avant il 1949 e la consolidaziun da sia pussanza suenter il 1949. I sa tracta da l’armada dotada cun il pli aut effectiv dal persunal dal mund. Ella sa cumpona da las forzas terrestras, la marina, l’aviatica militara e da las forzas armadas da rachetas. La Republica Populara da la China è ina pussanza nucleara. Ella ha segnà il tractat da nunproliferaziun d’armas atomaras e declerà da desister senza restricziun d’ina emprima intervenziun.
La Cumissiun militara centrala coordinescha la politica da defensiun, formulescha la doctrina militara e surpiglia en cas da guerra il commando superiur. Per l’onn 2017 ha l’Institut da la retschertga da la pasch internaziunal a Stockhom stimà che las expensas militaras da la Republica Populara da la China muntian a var 1,9 % dal product interiur brut.[27]
A partir da la fundaziun da la Republica Populara da la China il 1949 èn fin ils onns 1980 tut las medias stadas statalas. Er suenter l’avertura controllada dal martgà per acturs privats han dominà l’agentura da novitads statala Xinhua News Agency, l’emettur da televisiun statal China Central Television (CCTV) e l’organ da partida People’s Daily. Da la controlla e censura s’occupan la General Administration of Press and Publication (GAPP) e la National Radio and Television Administration (NRTA).
Dapi ils onns 2000 ha er l’internet cuntanschì adina dapli muntada entaifer il mund da las medias; er quel vegn censurà e surveglià a moda cumplessiva. Facebook, Google, Twitter, YouTube, Skype e Wikipedia èn scumandads en China, maschinas da retschertga filtreschan dumondas spinusas per la regenza. Fitg derasads èn ils portals da novitads QQ.com, Sohu.com e Sina.com. Areguard la libertad da pressa ha l’organisaziun Reporters senza cunfins mess il 2023 la China sin plaz 179 da 180, sulettamain davant la Corea dal Nord.[28]
Cun entradas per chau da 54 dollars tutgava il stadi tar sia fundaziun il 1949 tar ils pli povers dal mund. Bundant 80 % da la populaziun eran purs senza possess, schurnaliers e lavurers migrants. Cun l’entschatta da las refurmas economicas èn las cundiziuns da viver e la bainstanza sa meglierads a partir dals onns 1980. Tenor indicaziuns da la Banca mundiala è la Republica Populara da la China sa transfurmada en l’interval da 30 onns d’in pajais en svilup ad in pajais cun in nivel d’entradas survart la media. Il program da svilup da las Naziuns unidas attribuescha la China als pajais cun in aut svilup uman.[29]
Tenor il World Wealth Report è il dumber da persunas che disponan da dapli ch’in milliun dollars creschì en China sin 4,4 milliuns persunas (situaziun dal 2019). La Republica Populara da la China tutga uschia suenter ils Stadis Unids ed il Giapun tar ils pajais cun ils pli blers milliunaris en tut il mund. Mesira vi da la spessezza da la populaziun vivevan il 2015 a Hongkong uschè blers milliunaris sco nagliur auter en tut il mund.
L’onn 2017 avevan ils tegnairchasa a disposiziun en media per expensas da consum 22 902 RMB (stgars 3000 euros) ad onn. En las citads eran quai 31 032 RMB, sin la champagna 11 704 RMB. Tut tenor la metoda da calculaziun che vegn applitgada sa chatta il coeffizient da Gini per l’inegualitad da las entradas tranter 42,2 % e 61 %; valurs sur 40 % considerescha la Banca mundiala sco problematicas. L’onn 1980 muntava il dischequiliber tranter la repartiziun da las entradas anc 32 %. Quest svilup maina a malcuntentientscha entaifer la populaziun ed a protests socials. La regenza chinaisa emprova da far frunt a quest svilup cun mesiras sociopoliticas sco surveglianza e censura.
Ils millennials chinais han d’ademplir autas aspectativas dals geniturs, patruns da lavur e dal stadi autoritar. Pervi da la politica d’in uffant han els da sustegnair lur geniturs en la vegliadetgna e lavuran tenor la devisa 996 – da las nov la damaun fin las nov la saira durant sis dis l’emna – ed els duain vegnir cuntents entras la lavur, uschia Xi Jinping. Quai ha manà ad in moviment numnà ‹giaschair› (chinais: 躺平; pinyin: Tǎng píng), en rom dal qual milliuns umans sa retiran e vulan viver lur atgna vita.[30]
La rait da segirezza sociala consista d’ina assicuranza sociala organisada dal stadi, la quala cuvra ils ristgs malsogna, vegliadetgna, dischoccupaziun, accident e maternitad, e da l’agid social che porscha la garanzia da l’existenza. Bain è entrada en vigur il 2011 ina lescha naziunala d’assicuranza sociala, ma la concepziun concreta dals singuls roms da l’assicuranza sociala dependa da la regenza locala respectiva. L’assicuranza sociala statala enserra sulettamain lavurantas e lavurants. Per uffants, students, persunas cun gudogn independent sco er per la populaziun rurala ed en general per ils burgais che n’han nagin patrun da lavur è vegnida introducida il 2009 in’assicuranza da malsauna facultativa, da la quala il stadi surpiglia la mesadad dals custs.
Dapi la fin dals onns 1990 sa fa valair en la Republica Populara da la China il fenomen da la povradad en las citads, uschia ch’ins ha installà in sistem d’agid social statal. Da l’agid social fa part la protecziun da las cundiziuns generalas d’existenza. Quella cumpiglia l’agid en cas da catastrofas, il sustegn da territoris pertutgads da povradad e da famiglias cun entradas bassas e vegn concedida surtut en furma d’aliments per persunas povras e persunas veglias che vivan sulettas, per persunas cun impediments e per orfens. Ils agids vegnan prestads en furma da servetschs, prestaziuns en natiralias e contribuziuns finanzialas. La premissa per pudair retschaiver questas prestaziuns è, tenor il princip da subsidiaritad, ch’i n’exista nagin dretg da pajaments da mantegniment da vart da parents.
Tar la fundaziun da la Republica Populara da la China muntava l’aspectativa da vita be a var 40 onns, quai tranter auter pervi dal nutriment manglus, la mancanza da provediment medicinal e l’auta derasaziun da malsognas infectusas ch’era collià cun quai. Essend il provediment medicinal e las cundiziuns da viver en general sa meglieradas marcantamain ils ultims decennis, è l’aspectativa media da vita creschida fin il 2015 sin bundant 76 onns.
Il 2017 existivan en l’entir pajais var 28 000 ospitals, radund 4000 clinicas per medischina chinaisa tradiziunala, 37 000 staziuns da malsauns, 34 000 staziuns da sanadad localas e 195 000 ambulanzas. Finanziadas vegnan questas instituziuns tras contribuziuns da las assicuranzas da malsauns, subvenziuns statalas la vendita da medicaments. Ina sfida permanenta è d’avair a disposiziun in dumber suffizient da persunas dal fatg, per part perquai che las pajas èn relativamain bassas en las professiuns medicinalas. Per reducir las expensas en il sectur da la sanadad ha la regenza centrala augmenta dapi il 2016 ses sustegn a favur da la medischina tradiziunala chinaisa (MTC).
Responsabel per il sectur da furmaziun è il ministeri da furmaziun a Peking, ma la realisaziun concreta da la politica da furmaziun cumpeta a las provinzas e regiuns autonomas (‹suveranitad culturala›). Sco blers auters secturs publics ha l’administraziun dals fatgs da scola enconuschì ils ultims onns ina ferma deregulaziun: cumpetenzas vegnan delegadas als plauns inferiurs e quels han da realisar sezs las normas surordinadas tant areguard finanzas e persunal sco er cuntegns. Las expensas statalas en il sectur da furmaziun èn creschidas cuntinuadamain dapi il 2005. Il 2017 èn vegnids investids 4,14 % dal product interiur brut en il sectur da furmaziun; quai è circa tuttina bler sco la Germania, ma tuttina cleramain sut la media dals stadis da l’OECD cun 5,3 %.
Il 2001 ha la China cuntanschì ina rata d’alfabetisaziun da 98 %. Dapi il 2009 sa chatta la China cuntinuadamain tranter ils top ten en ils studis da PISA. Il sistem da scola cumpiglia l’educaziun prescolara, la scola elementara e la scola secundara che vegnan frequentads almain nov e maximalmain dudesch onns, sco er da las universitads. Sper las scolas publicas è sa sviluppada ina vasta rait da scolas privatas.
La scola elementara dura dis onns. Tar ils roms da scola tutgan chinais, matematica, sport, scienzas natiralas, musica ed art; a partir da la terza classa vegn instruì englais. Il stgalim secundar ha lieu en scolas medias da furmaziun generala ubain d’orientaziun tecnica ed è sutdividì en trais onns stgalim bass e trais onns stgalim superiur. Qua vegnan instruids chinais, matematica, ina lingua estra obligatorica (per ordinari englais), fisica, chemia, biologia, tecnica, IT, sport, art, musica, etica, economia, istorgia e geografia. Dapi l’entschatta dals onns 1990, sco reacziun sin las protestas sin la Plazza da Tian’anmen, ha lieu a las scolas ina campagna d’educaziun patriotica. En rom da quella vegn il sguard sin l’istorgia e la cultura da la China influenzada en ina direcziun naziunalistica. Accentuadas vegnan la lunga istorgia da la China ed il svilup d’in stadi naziunal bainstant e pussant. Il naziunalissem vegn considerà sco pitga spirituala dal stadi communistic. Mintga critica vi da la Partida communistica da la China vegn oramai considerada sco attatga sin il pievel chinais.
Il Gao Kao designescha l’examen final en il sistem secundar chinais che pussibilitescha in studi universitar. In bun resultat è decisiv per pudair entrar en ina da las universitads renumadas; blers geniturs investeschan oramai bler temp e daners en la furmaziun da lur uffants, sinaquai ch’els dumognian ils examens uschè bain sco pussaivel.[31]
L’onn 2018 ha il sectur da servetschs contribuì 52 % al product interiur brut, il sectur industrial bundant 40% e l’agricultura 7 %. Da las stgars 900 milliuns forzas da lavur èn stadas engaschadas il 2019 45,1 % en il terz sectur, 28,3 % en il segund e 26,6 % en l’emprim.
La China dispona da 10 % da las surfatschas cultivablas che stattan a disposiziun en tut il mund ed ha da nutrir var 22 % da la populaziun mundiala. En il sectur industrial sa stenta il pajais d’avanzar dal ‹banc da lavur dal mund› ad ina pussanza mundiala en las novas tecnologias. Shenzen è sa sviluppà ad ina metropola d’auta tecnologia nua che er firmas sco Apple, Hewlett-Packard, IBM, Dell, Microsoft, Nintendo, Olympus, Panasonic, Pioneer, SAP, Siemens produceschan la gronda part da lur hardware e sviluppeschan pli e pli er lur software. Il sectur da servetschs era segnà avant las refurmas dal 1978 da manaschis statals e d’ina ferma regulaziun dals pretschs; dapi lura è sa sviluppà in martgà privat e sectur commerzial cun interpresas singulas e commerzi a l’engrossa.
Suenter ils Stadis Unids è la China dapi il 2016 la segund gronda economia publica dal mund.[32] Il product interiur brut ha muntà il 2019 a 15,27 billiuns dollars. La fermezza da la China sco lieu da producziun è stada d’attribuir en il passà a las pajas relativamain bassas; quest avantatg è sa reducì ils ultims onns, essend las pajas creschidas fermamain. Actualmain profitescha la China da sias autas cumpetenzas en la producziun e da la buna coordinaziun tranter las chadainas da furniziun e las raits da vendita. A mesa vista exista il privel che la China pudess restar pendida en l’uschenumnada Middle Income Trap. A far frunt a quai serva l’offensiva da furmaziun e la stenta da transferir d’ordaifer savida en las tecnologias-clav.
En il commerzi cun l’exteriur è la Republica Populara da la China vegnida recepida il 2001 sco 143avel commember da l’Organisaziun mundiala da commerzi (OMC). Il status da la China sco economia da martgà liber è però contestà. Spezialmain ils Stadis Unids ma er l’Uniun europeica sa mettan encunter da conceder quel; senza quest status sa laschan numnadamain pretender pli tgunsch dazis, quai che vegn giustifitgà cun l’intervenziun ed il sustegn statal augmentà en martgads betg libers.
Il svilup economic en China è collià cun gronds problems da l’ambient. En il ranking da l’Environmental Performance Index ha la China cuntanschì il 2018 be il 120avel da 180 pajais.
La ‹passida ecologica› da la China è sa dublegiada dapi la mesadad dal 20avel tschientaner. Il 2005 ha la China surpassà ils Stadis Unids areguard las emissiuns da CO2; cun 11,2 milliardas tonnas sa chattava il pajais il 2018 per lunschor a la testa da tut ils stadis. Il 2013 han ins mesirà en pliras citads da la China dal Nord valurs da record da bundant 800 micrograms particlas finas per meter cubic aria; igl è qual 30 giadas dapli che quai che l’Organisaziun mundiala da la sanadad considerescha sco nunproblematic.
La China ha ratifitgà il 2002 il Protocol da Kyoto ed il 2016 la Cunvegna da Paris davart il clima. Ils ultims onns èn las valurs da polluziun sa sbassadas marcantamain. Ed areguard la contribuziun a l’effect da serra mundial dapi il 1750 sa chatta la China lunsch davos las valurs dals stadis industrials. Dapi il 2015 lubescha la lescha da protecziun da l’ambient ad organisaziun da la societad civila da far plant cunter projects che pericliteschan l’ambient. La regenza chinaisa ha mess en vista da vulair reducir il pli tard a partir dal 2030 las emissiuns da CO2; fin il 2060 vul la Republica Populara da la China esser neutrala al clima.
Las expensas per la perscrutaziun han cumpiglià il 2017 2,17 % dal product naziunal brut. La perscrutaziun ed internaziunalisaziun è surtut vegnida promovida sin ils champs da la tecnica e da las scienzas natiralas. Il pli grond dumber da patents renconuschids è vegnì il 2016 da la China (1,2 milliuns). La pli gronda instituziun da perscrutaziun extrauniversitara è l’Academia chinaisa da las scienzas cun 124 instituts da perscrutaziun. Tar ils champs da perscrutaziun tutgan sper la navigaziun spaziala per exempel la fusiun nucleara, ils computers da quants u la geoinschigneria. Tar las scienzas umanas vegn mess paisa speziala sin l’archeologia.
Cun il start dal satellit Dong Fang Hong I l’avrigl 1970 ha cumenzà la preschientscha da la navigaziun spaziala chinaisa en l’univers. Il program lunar da la Republica Populara da la China è vegnì approvà il 2004, il 2007 è Chang’e 1 entrà en l’orbit da la glina. Il december 2013 è la sonda nunequipada Chang’e 3 sa tschentada sin la glina. Il schaner 2019 è reussì cun Chang’e 4 per l’emprima giada en l’istorgia da la navigaziun spaziala ina tschentada sin la vart davos da la glina. Il december 2020 ha la capsla da return da Chang’e 5 manà enavos sin la Terra radund 1,7 kg pulvra da la glina e provas da crappa. Il matg 2021 è il rover Zhurong sa tschentà sin il Mars, quai ch’ha muntà in term impurtant entaifer il program d’exploraziun chinais da noss planet vischin.
L’emprima missiun spaziala equipada ha gì lieu cun Yang Liwei l’october 2003. Il 2012 ha l’equipa da Shenzhou 9 prendì en funcziun l’emprim labor spazial chinais Tiangong 1. L’avrigl 2021 ha cumenzà cun il start dal modul da basa Tianhe la construcziun da la staziun spaziala chinaisa occupada permanentamain; il november 2022 è stada terminada l’emprima fasa da construcziun. Beidou, il sistem da navigaziun global da la China via satellits, è vegnì lantschà il 2000 e terminà il 2022.
La Republica Populara da la China ha investì ils onns 2000 massivamain en l’infrastructura. La gronda part dals projects vegnan finanziads dal maun public per promover la creschientscha economica. In’extensiun da l’infrastructura è er necessaria per ademplir la directiva statala d’ina rata d’urbarisaziun da 70 % fin l’onn 2030. Tut las parts da la China cun excepziun da tschertas regiuns isoladas dal Tibet è cuntanschiblas sin via e viafier, sur l’aua u en l’aria.
Sper il project naziunals ha il president Xi Jinping lantschà il 2013 il project d’infrastructura internaziunal One Belt, One Road, en rom dal qual la Via da la saida duaja vegnir reactivada ed extendida sin ulteriurs continents (cf. survart).
Cun il svilup economic da la Republica Populara da la China è il consum d’energia creschì marcantamain; la China è il pli grond consument d’energia en tut il mund. Per cuvrir il basegn èn surtut en diever implants d’energia a charvun. Quels impesteschan, spezialmain l’enviern, fitg ferm l’aria en las citads ed aglomeraziuns. Ils ultims onns han ins rinforzà las stentas da sbassar la cumpart dal charvun vi dal mix d’energia; quai per l’ina cun investir en energias regenerablas (t.a. fitg ferm en rodas da vent), per l’autra cun la construcziun da numerus novs reacturs nuclears.
Suenter la fundaziun da la Republica Populara da la China era l’infrastructura per gronda part ruinada en consequenza da la guerra. Be plaunsieu ha la rait da viafier pudì vegnir extendida. Pervi da las stretgas da capacitads ch’existan vinavant, vegn investì dapi la midada dal millenni fitg ferm en l’infrastructura da viafier. La viafier è en China il pli impurtant med da transport en il traffic a gronda distanza. Il 2016 cumpigliava la rait da viafier var 121 000 km. Tranter il 2008 ed il 2018 ha la China construì cun ina lunghezza da 29 000 km la pli gronda rait da trens ad auta sveltezza en tut il mund. En citads cun dapli che 3 milliuns abitants èn en funcziun per il traffic da viafier intraurban sistems da metro u da trams. Il 2018 han las viafiers transportà en l’entir pajais 3,3 milliardas passagiers e realisà en il traffic da martganzia ina prestaziun da ca. 4 billiuns tonnas kilometricas.
En China existivan il 2016 vias d’ina lunghezza da bundant quatter milliuns kilometers; per part sa chattan quellas en in nausch stadi e vegnan perquai schlargiadas e meglieradas dapi ils onns 1990. Medemamain ils onns 1990 han ins realisà in plan naziunal per l’extensiun da la rait d’autostradas. Dapi lura vegn construida l’uschenumnada rait d’autostradas 7-9-18. Quella cumpiglia set autostradas en furma da radis davent da Peking, nov autostradas en direcziun nord-sid e 18 autostradas en direcziun vest-ost. Il 2018 eran registrads en China var 206 milliuns autos da persunas; per reducir la polluziun da l’ambient tras il traffic d’autos, promova la regenza chinaisa la producziun ed utilisaziun da vehichels cun forza motorica alternativa.
L’aviatica chinaisa è areguard il transport da passagiers en kilometers sin via da daventar il pli grond martgà mundial. Gia il 2014 sa chattavan ils diesch trajects da sgol ils pli frequentads en tut il mund en l’Asia. Sin plaz in sa chatta la colliaziun da Hongkong en la chapitala taiwanaisa Taipeh cun dapli che tschintg milliuns passagiers ad onn. Hongkong è in center aviatic per sgols a Singapur, Shanghai, Seoul, Bangkok e Peking. Il 2015 ha l’aviatica civila en China transportà 436 milliuns umans e prestà 85,2 milliardas tonnas kilometricas.
Tut en tut existan en China radund 350 plazzas aviaticas. Il Beijing Capital International Airport ha gì il 2016 suenter il Hartsfield–Jackson Atlanta International Airport il segund grond traffic da passagiers en tut il mund.
Il fabricant d’aviuns civil Commercial Aircraft Corporation of China (COMAC) planisescha sco emprim producent chinais da metter sin il martgà aviuns da transport commerzials, sa mettend uschia en concurrenza directa cun Boeing ed Airbus. Il 2005 è il martgà vegnì avert per societads aviaticas privatas; tar las pli grondas da quellas tutgan Cathay Pacific, Hainan Airlines, Beijing Capital Airlines, Qingdao Airlines, Juneyao Airlines ed Urumqi Air. Las societads aviaticas statalas han ins unì il 2007 ensemen cun numerusas interpresas da servetschs a sis conglomerats: Air China Group, China Eastern Group, China Southern Group, TravelSky, China National Aviation Fuel Group e China Aviation Supplies Holding Company.
Il traffic maritim è impurtant en China tant sco navigaziun interna sco er sco navigaziun da costa. A l’intern dal pajais existan 126 300 km flums e chanals navigabels. Las pli impurtantas vias da transport èn il Jangtsekiang, il Flum da las Perlas ed il Grond Chanal. A la costa d’ina lunghezza da 18 000 km existan dapli che 20 ports d’auas profundas ch’èn er l’enviern libers da glatsch. L’onn 2014 è la mesadad da la vitgira vegnida transportada e transtgargiada sin via maritima (14 % navigaziun interna, 26 % navigaziun da costa, 60 % vitgira d’ultramar). Dals 20 pli gronds ports dal mund tenor transtgargiada da containers sa chattavan il 2017 9 en China. Il port da Schanghai è dapi il 2009 il pli grond dal mund tenor transtgargiada da martganzia.
La cultura chinaisa tradiziunala è segnada dal confuzianissem, dal taoissem e dal budissem. Dapli che 30 monuments tutgan tar il Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO, uschia per exempel il Mir grond, il Mausoleum da Qin Shihuangdi cun dapli che 7000 figuras da grondezza natirala da l’armada da terracotga sco er il Palaz imperial a Peking sco part da la Citad scumandada.
La cultura contemporana è pertutgada da restricziuns e censuras. Las autoritads da segirtad dal stadi emprovan d’impedir ch’i vegnia mussà en il spazi public art apparentamain critic. Exposiziuns d’art duain tenor l’idea dals schefs dal stadi e da la partida surtut derasar «energia positiva». Numerus artists figurativs da tenuta critica vivan en l’exil, uschia per exempel Ai Weiwei e Badiucao. Musicists e bands ston per ordinari laschar approvar avant represchentaziuns ils texts da las chanzuns.
La litteratura chinaisa enconuscha in’istorgia da bundant 3000 onns ed è segnada fin en il 16avel tschientaner surtut da la lirica. Tar ils classichers tutgan tranter auter:
La litteratura chinaisa classica è colliada stretgamain cun la calligrafia chinaisa, e quest’ultima cun la pictura chinaisa. In dals pli enconuschents calligrafs chinais è stà Wang Xizhi, dal qual il stil dal quart tschientaner s.C. furma fin oz la basa da la calligrafia. L’invenziun dal palpiri vegn attribuida al Chinais Ts'ai Lun enturn 105 s.C. Il palpiri Xuan vala fin oz sco «retg da tut ils palpiris» e tutgar tar il patrimoni mundial immaterial.
Cuntrari a la litteratura tradiziunala che va a fin cun la cupitga da l’imperi il 1911[33], è la litteratura moderna (dal 1912 fin il 1949) e contemporana (dapi il 1949) en China perscrutada bain e vegnida translatada en numerusas linguas. Sco la litteratura classica tutga er la moderna per part tar la litteratura mundiala; percunter hai dà suenter il 1949 restricziuns per motivs ideologics, dals quals la litteratura chinaisa contemporana è pir sa revegnida plaunsieu dapi la perioda da refurma (1979). Igl è difficil da vulair valitar a moda gista la litteratura chinaisa suenter il 1912, damai ch’ins stuess da princip far la differenza tranter la litteratura che vegn attribuida geograficamain a la China sco stadi politic ed a la litteratura en lingua chinaisa che vegn scritta en tut il mund.[34]
Ils arts da cumbat tradiziunals da la China èn enconuschents en tut il mund, surtut ils stils da kung fu. Sports da massa populars èn ballabasket, badminton e pingpong. En la chapitala chinaisa Peking han gì lieu il 2008 ils gieus olimpics da stad ed il 2022 ils gieus olimpics d’enviern. Il sport ch’attira il pli grond public, è bain il ballape. Ma malgrà tuttas stentas, er finanzialas, da vart dal stadi, n’èsi fin uss betg reussì d’etablir la China sco naziun da ballape da format mundial; la fin dal 2023 figurava la squadra naziunala dals umens en la glista uffiziala da al FIFA sin plaz 79.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
