From Wikipedia, the free encyclopedia
Il term monarchia (grec vegl μοναρχία monarchía‚ ‹regenza d’ina singula persuna›, da μόνος monos ‹in› ed ἀρχεῖν archein ‹reger›) designescha ina furma da stadi e da pussanza, tar la quala per ordinari in aristocrat occupa l’uffizi dal schef da stadi tras ereditad u elecziun per vita duranta. La monarchia furma uschia il pendant tar il term modern da la republica. Las cumpetenzas da pussanza da la persuna respectiva pon variar tut tenor la furma da la monarchia. Il spectrum tanscha da praticamain nagina pussanza (monarchia parlamentara) sur ina pussanza che vegn restrenschida tras la constituziun (monarchia constituziunala) fin ad ina pussanza politica exclusiva ed illimitada (monarchia absoluta). La furma degenerada, illegitima e despotica da la monarchia è la tirannia. En pli vegn fatg la differenza tranter monarchia ereditara e monarchia d’elecziun: En l’emprim cas vegn il regent ordinà tras successiun ereditara, en il segund cas tras elecziun – per ordinari per vita duranta. En monarchias ereditaras vegn la revendicaziun da pussanza dal schef da stadi per il pli manada enavos sin vocaziun divina (element sacral). Er ina veneraziun sco atgna divinitad u sco persuna d’origin divin è pussaivla; quai è stà fitg derasà en imperis da l’antica (p.ex. en l’Egipta, en furma modifitgada er en l’Imperi roman), ma tuttavia er fin en il temp modern (p.ex. en l’Imperi da la China u, fin suenter la Segunda Guerra mundiala, en il Giapun).
La teoria resp. ideologia dal stadi che giustifitgescha la monarchia è il monarchissem u roialissem. In aderent da la monarchia vegn numnà monarchist u roialist, in adversari vegn designà sco republican u antimonarchist.
Quest artitgel preschenta l’emprim il svilup istoric da la monarchia e las trais furmas da basa da quella (monarchia absoluta, monarchia constituziunala e monarchia parlamentara). Silsuenter vegnan approfundadas la monarchia constituziunala e la monarchia parlamentara cun preschentar las differenzas, il svilup e las tematicas centralas da questas duas furmas da la monarchia ch’èn oz las pli frequentas.
La furma da monarchia che sa legitimescha tras in referiment ad ina divinitad sa lascha manar enavos fin en la Veglia Egipta. Il medem vala per il sistem imperial en la Veglia China, nua ch’il regent vegniva tranter auter numnà ‹figl dal tschiel› e sia regenza chapida sco ‹mandat dal tschiel›.
La monarchia d’elecziun (savens cun in circul da candidats e d’electurs restrenschì) para d’esser istoricamain pli veglia che la monarchia ereditara; quest’emprima ha l’avantatg da reducir a moda marcanta il privel ch’i prorumpia pervi da la successiun ereditara ina guerra civila. Il Reginavel da la Pologna ed il Sontg Imperi roman èn stads fin lur fin monarchias d’elecziun. Tar ils suandants pajais dad oz sa tracti da monarchias d’elecziun: il Vatican, Cambodscha, Malaisia ed ils Emirats Arabs Unids.
En l’Europa era per il pli da chattar fin la cristianisaziun ina furma da la monarchia d’elecziun. Tant stirpas germanas sco er celticas elegevan lur capos che derivavan però per ordinari da clans da famiglia pussants ed influents. Tuttina n’existiva per quels nagina successiun automatica sco en ina monarchia ereditara. En cas da mort u sperdita dal salit roial vegniva elegì u proclamà in nov capo cun agid da differents rituals (thing, auzar sin il scut).
Quest urden prefeudal, ch’aveva per part tratgs democratics, è ì a fin cun la cristianisaziun. Cun l’Edict da toleranza da l’onn 313 ha l’imperatur Constantin il Grond mess a pèr il cristianissem a las autras religiuns; cun quai ha cumenzà in’allianza tranter las instituziuns ecclesiasticas e l’autoritad statala. La baselgia da quel temp ha legitimà il domini absolut e la successiun ereditara cun l’ideologia dal domini ‹per grazia da Dieu›. E per sasezza ha la baselgia segirà uschia ina posiziun privilegiada e la participaziun a la pussanza; quest status ha ella pudì mantegnair en la gronda part dals pajais fin en il temp da la Revoluziun franzosa.
En il temp medieval han dominà en l’Europa pli e pli monarchias ereditaras. Il retg steva a la testa d’in sistem da dominis che vegnivan surdads a sia suita en furma da feuds. Quest sistem feudal ha furmà la basa da l’administraziun e dals fatgs dal militar. Pli e pli è quel però vegnì mess en dumonda da vart dals vasals che vulevan sezs disponer en successiun ereditara da lur territoris e pudair surdar quels a l’atgna suita. Enfin ch’èn sa sviluppadas furmas temprivas dal stadi modern ha il monarc roman-tudestg u polonais facticamain pers perquai pussanza a l’aristocrazia feudala, la quala è avanzada en questa moda adina dapli. En Frantscha ed en Prussia ha la monarchia percunter privà l’aristocrazia da sia pussanza e realisà en questa moda la monarchia absoluta.
Cun il svilup dal stadi modern èn sa furmadas en l’Europa dal temp modern tempriv trais furmas da la monarchia:
En questa furma dispona il monarc sulet da la pussanza dal stadi; l’aristocrazia perda sia posiziun en il sistem feudal, gudogna però privilegis entaifer l’administraziun dal stadi ed ils fatgs dal militar. Il monarc è ‹legibus absolutus› (‹distatgà da las leschas›), quai che signifitga ch’el sez n’è betg suttamess a las leschas ch’el relascha. La pli enconuschenta sentenza areguard il dretg dal monarc sin il domini absolut deriva dal ‹roi-soleil› Louis XIV: «L’État, c’est moi» («Il stadi sun jau»); quella po valair sco prototipica per quest svilup.
A lunga vista na sa lascha la pretaisa da pussanza absoluta però betg far valair, e quai betg cunter l’aristocrazia ed anc bler main cunter la burgaisia ch’avanza adina dapli. Là nua che la monarchia absoluta surviva, surpiglia ella elements da la republica u da la democrazia. Malgrà tuttas difficultads da trair clers cunfins, sa laschan oz ils suandants stadis designar sco monarchias absolutas: Brunei, la Citad dal Vatican, l’Arabia Saudita, Swasiland ed eventualmain anc ulteriuras monarchias arabas al Golf da la Persia. Fin il 2006 valeva quai er per il Nepal e fin il 2008 per Bhutan.
En ina monarchia constituziunala n’è la pussanza dal monarc betg pli absoluta, mabain limitada e reglada tras la constituziun. La regenza vegn però manada vinavant dal monarc e betg d’ina represchentanza dal pievel; medemamain è la regenza dependenta da quel, vul dir ch’el po destituir la regenza. Exempels furman l’Imperi tudestg (1871–1918) sco er Monaco (dapi il 1911). Tar il Principadi da Liechtenstein sa tracti percunter d’ina monarchia ereditara constituziunala, en la quala la regenza vegn elegida dal parlament e sulettamain instituida dal prinzi. Damai che la regenza dependa però er qua da la confidenza dal prinzi, sa lascha il Principadi da Liechtenstein designar sco monarchia constituziunala cun ferms tratgs democratic-parlamentars.
Cuntrari a la situaziun en la monarchia constituziunala na conceda la monarchia parlamentara al monarc nagin dretg da relaschar la regenza. Ultra da quai ha el per ordinari be pauca influenza sin las fatschentas dal stadi, damai che quellas vegnan manadas dal parlament e da la regenza. Perquai ademplescha il monarc il pli savens be anc funcziuns represchentativas. En l’Europa è questa furma dal stadi da chattar en ils suandants pajais: Belgia, Danemarc, Reginavel dals Pajais Bass, Svezia, Spagna, Reginavel Unì da la Gronda Britannia e da l’Irlanda dal Nord; ordaifer l’Europa per exempel en l’Australia, il Giapun, il Canada e la Nova Zelanda. Monarchias parlamentaras disponan adina er d’in sistem da regenza parlamentar: il schef da regenza u er ils auters commembers da la regenza vegnan elegids uffizialmain e de facto dal parlament e dependan er da quel. Ils custs per las singulas chasas roialas europeicas vegnan per gronda part purtads dals pajataglia.
Tar ina monarchia constituziunala sa tracti d’ina varianta da la monarchia, en la quala la pussanza dal monarc vegn limitada tras ina constituziun. En quest senn sa lascha la noziun ‹monarchia constituziunala› chapir en duas differentas modas:
Surtut en il territori anglosaxon vegnan ils terms ‹monarchia parlamentara› e ‹monarchia constituziunala› per part duvrads a moda sinonima. Il motiv per quai è l’idea ch’ina monarchia munida cun constituziun (e tras quai per ordinari cun in sistem represchentativ) sa sviluppia quasi adina ad in sistem da regenza parlamentar. La finala èn la legislaziun ed il budget dal stadi meds da pussanza dal parlament per far passar ina politica tenor agen giavisch.
Er sch’ina constituziun na prevesa betg explicitamain che la represchentanza dal pievel – sco gremi legislativ – saja involvida en la furmaziun da la regenza (vul dir da l’executiva), po ella de facto tuttina influenzar quella a moda decisiva. En intgins pajais hai per exempel dà la situaziun che la represchentanza dal pievel n’è betg pli sa participada a la lavur legislativa ed ha refusà d’approvar il budget statal, e quai fin ch’il monarc è sa declerà pront d’eleger en la regenza persunas che giudevan la confidenza da la represchentanza dal pievel. En quest senn po ina monarchia constituziunala esser a medem temp parlamentara (en il senn da ‹participada a la furmaziun da la regenza›).
Instanzas da controlla da monarcs u regents hai gia dà en l’antica. En l’istorgia d’Athen è l’emprim suandada a la monarchia l’oligarchia da las famiglias noblas. La finala han diversas refurmas structuralas manà a la democrazia classica attica. (Quella na disponiva però da nagin schef da stadi curunà e na tutga en quest senn betg pli tar la tematica da la monarchia che vegn tractada en quest artitgel).
Il Senat roman ha furmà fin la fin da la Republica la pli impurtanta instituziun da l’Imperi roman. Quest’impurtanza n’era betg be d’attribuir al gremi dal Senat sco tal, mabain al fatg che ses commembers, ils senaturs, eran adina persunalitads impurtantas e renconuschidas generalmain en l’Imperi. Cumbain ch’ils dretgs dal Senat – il qual furmava en emprima lingia ina radunanza d’anteriurs magistrats – n’èn mai vegnids fixads en scrit, ha el determinà fin en il temp dad Augustus la politica romana, ed en situaziuns excepziunalas er anc sur quest temp ora. Durant il temp dals imperaturs ha il Senat bain existì vinavant fin la fin da l’antica tardiva, sia posiziun envers ils imperaturs è però daventada adina pli flaivla. Il Senat bizantin u Senat da la Roma orientala ha furmà la cuntinuaziun dal Senat roman. Quel è vegnì stabilì l’entschatta dal quart tschientaner tras l’imperatur Constantin. L’instituziun dal Senat ha survivì qua ils tschientaners, cumbain che sia relevanza è sa diminuida cuntinuadamain, fin ch’el è svanì en il 13avel tschientaner.
En l’Europa dal Vest è sa sviluppà suenter la fin da l’Imperi roman il feudalissem. Ils retgs tudestgs ed imperaturs tudestg-romans n’eran bain betg liads ad in senat u ad in’instanza parlamentara; ma els stuevan prender resguard sin l’opiniun dal prinzi e na pudevan betg reger a moda absoluta. Sut Carl il Grond ha gì lieu l’onn 777 l’emprima giada ina radunanza da l’Imperi (a Paderborn en la Saxonia).[1] Dapi il 12avel tschientaner èn las reuniuns da la curt sa sviluppadas a la Dieta dal Sontg Imperi roman; l’onn 1495 è quella alura daventada in’instituziun fixa, garantida a basa constituziunala. Oriundamain furmava la Dieta la radunanza dals stans da l’Imperi; cun il temp è quella daventada la cuntrapaisa a la pussanza centrala da l’imperatur.
Sco Stans generals designeschan ins en Frantscha la radunanza dals represchentants dals trais stans; quella ha retg Philippe IV instituì l’onn 1302. Mintga stan (clerus, noblezza e terz stan) disponiva da 300 represchentants. Per ordinari vegnivan ils Stans generals convocads dal retg en temps da crisa, cur ch’igl aveva num da far passar novas taglias u da laschar confermar impurtants contracts da la politica exteriura. Ils origins dals Stans generals èn da chattar en la veglia obligaziun ed il dretg da l’aristocrazia da cussegliar il retg. Adina puspè hai dà emprovas da vart dals Stans generals da prender influenza sin la legislaziun roiala – per ordinari senza grond success.
Intgins dals origins dal parlamentarissem modern e da la monarchia constituziunala èn da chattar en l’Engalterra. La Magna Charta dal 1215 ha furmà ina cunvegna tranter il retg John e l’aristocrazia revoltanta. Ella vala sco pli impurtanta funtauna dal dretg constituziunal englais. Tar ina part centrala da la Magna Charta sa tracti d’ina copia verbala da la Charter of Liberties da Henry I ch’aveva concedì a l’aristocrazia englaisa ses dretgs. La Magna Charta ha garantì als nobels lur libertads politicas fundamentalas envers il retg englais. Er a la baselgia è vegnida garantida l’independenza visavi la curuna. Be sut grond squitsch da vart dals baruns ha il retg approvà il document.
Suenter che la Magna Charta era stada per in temp main preschenta, è quella puspè daventada impurtanta en il 17avel tschientaner, cur ch’il conflict tranter la curuna ed il parlament è s’agravà en rom da la Guerra civila englaisa. Tras adattaziuns e cumplettaziuns cuntinuantas èn vegnids concedids dretgs ad ulteriuras classas socialas; la finala è sa sviluppada da quai la monarchia constituziunala. Pir la Bill of Rights dal 1689 dueva remplazzar en puncts centrals la Magna Charta sco document constituziunal fundamental. Ensemen cun la Bill of Rights furma la Magna Charta er il fundament da tut la legislaziun dals Stadis Unids. Surtut la constituziun dals Stadis Unids dal 1787 sa referescha per part als dretgs fundamentals ch’eran vegnids fixads en quests documents.
La constituziun dal 1791 da la Pologna-Lituania vala sco emprima constituziun moderna da l’Europa en il senn da l’illuminissem. Sa basond sin quest document è s’etablida l’emprima monarchia constituziunala.
La constituziun franzosa da l’onn 1791 ha l’Assamblea naziunala deliberà quatter mais suenter la constituziun da la Pologna-Lituania. A basa da quella è la Frantscha revoluziunara vegnida transfurmada d’ina monarchia absolutistica en ina monarchia constituziunala. Quella ha però durà be in onn, enfin che la monarchia è vegnida remplazzada dal tuttafatg tras structuras statalas republicanas. Il 1814 ha alura la Charte constitutionnelle furmà la basa dal Reginavel franzos restaurà.
L’istorgia da la monarchia constituziunala en ils pajais tudestgs cumenza ils onns avant il 1800. En blers stadis tudestgs era sa sviluppà in absolutissem illuminà, vul dir ina monarchia che n’era betg be focusada sin la pussanza dal stadi, mabain ch’intendeva er da meglierar il bainstar dals subdits. Il stadi dueva vegnir modernisà tenor princips raziunals e las differenzas tranter ils stans mitigiadas. Perquai è il squitsch da realisar refurmas stà main grond en Germania ch’en la Frantscha da l’Ancien Régime, nua che la monarchia refusava quasi dal tuttafatg l’illuminissem. Ma malgrà tut: Er en Germania era la monarchia la finala tuttina anc absoluta, perquai ch’i n’èn betg vegnids concedids als subdits dretgs politics. Ils umans duevan viver tenor princips da l’illuminissem e betg senz’auter tenor tals ch’els avevan sezs elegì.[2]
Vers la fin dal 18avel ha la monarchia subì en l’Europa ina greva crisa da finanzas e da legitimaziun. La noblezza n’aveva per ordinari da pajar naginas u be paucas taglias, ils monarcs faschevan daivets, guerras mettevan en ruina ils pajais e là nua ch’era sa furmada ina burgaisia bainstanta vuleva er quella prender influenza sin la politica. Suenter avair pers ina guerra resp. suenter il success d’ina revoluziun han il retg u ils novs regents per ordinari introducì ina constituziun, e quai per ils suandants motivs:
La monarchia constituziunala ch’ha furmà il resultat da quest svilup è segnada d’in dualissem, il qual po tuttavia er esser giavischà ord vista da la separaziun da las pussanzas. Leschas na pon betg entrar en vigur, sch’il monarc u la represchentanza dal pievel na dattan betg lur consentiment; e senza leschas u in budget approvà na po ina regenza betg funcziunar. Uschia han per exempel er ils liberals constituziunals en l’Assamblea naziunala da Francfurt (1848/49) tuttavia giavischà da mantegnair il monarc sco cuntrapaisa a la represchentanza dal pievel: il guvern da terrur en Frantscha dals onns 1793/94 als era anc memia preschent, per vulair surdar la pussanza exclusivamain en ils mauns dal parlament.
In tal dualissem era pussaivel senza manar automaticamain al parlamentarissem. Monarchias constituziunalas pudevan però daventar instabilas u far naufragi sch’il monarc sa serrava envers il dualissem. La finala dueva la monarchia constituziunala sa mussar sco furma istorica transitorica, damai ch’il princip democratic ha prendì suramaun en il decurs dal 20avel tschientaner. Al monarc èn quasi be pli restadas funcziuns represchentativas, ubain ch’el è vegnì remplazzà tras in president elegì a moda democratica. En cas nua che la controlla democratica n’è betg vegnida renconuschida, ha l’ulteriur svilup però er pudì manar en in reschim autoritar.[3]
Il sociolog Max Weber ha differenzià tranter trais furmas da pussanza. Applitgond quellas sin la monarchia munta quai il suandant:[4]
En il 19avel tschientaner era la monarchia (constituziunala) derasada vastamain, e quai malgrà la decapitaziun dal retg franzos Louis XIV l’onn 1793. Tranter il 1815 ed il 1914 aveva be in stadi europeic pli grond nagin monarc: la Svizra. Jürgen Osterhammel discurra schizunt d’ina «reinvenziun da la monarchia» ed alleghescha tranter auter ils suandants exempels: ils imperis colonials, en ils quals la monarchia è vegnida exportada[5]; la revalitaziun da la monarchia britannica; la funcziun da l’imperatur en il Giapun; l’Imperi tudestg, en il qual Wilhelm I ha giugà ina rolla integrativa; la Frantscha sut Napoleun III.
Tradiziunalmain regia il monarc cun ministers, ils quals el nominescha e destituescha sco ses servients persunals. Ses cabinet cun ils ministers na furmava facticamain betg dapli ch’in organ auxiliar. En la monarchia constituziunala han ils ministers alura pudì agir a moda pli independenta. La basa persuenter ha furmà l’uschenumnada responsabladad ministeriala. Quest princip ha partì la regenza monarchica en ina part permanenta e nunresponsabla, il monarc; sco dal temp da l’absolutissem na pudeva el betg vegnir destituì u fatg responsabel per ses agir. L’autra part da la regenza, ils ministers, era responsabla e pudeva vegnir destituida. In cumond u in’ordinaziun dal monarc entrava pir en vigur en quel mument ch’era in minister aveva agiuntà sia suttascripziun. Cun far quai surpigliava il minister la responsabladad e pudeva eventualmain vegnir proseguì giudizialmain sch’el violava ina lescha u la constituziun.
Sch’in minister n’era betg cuntent cun ina decisiun dal monarc, alura na cuntrasegnava el betg quella. Cumbain ch’il minister pudeva vinavant vegnir relaschà dal monarc, ha la responsabladad ministeriala tuttina rinforzà si’autonomia, perquai ch’il monarc na vuleva betg perder ministers qualifitgads. Ma er la monarchia constituziunala è vegnida rinforzada uschia, perquai che la represchentanza dal pievel sa cuntentava per ordinari cun destituir il minister responsabel, senza clamar suenter la relaschada dal monarc.[6]
Avant il svilup vers il constituziunalissem eran monarcs europeics be darar ‹autocrats›; excepziuns han furmà ils ultims onns da regenza da Napoleun Bonaparte u la Russia avant il 1906.[7] Abstrahà da monarchias absolutisticas ‹genuinas› avevan represchentanzas dals stans per part vastas cumpetenzas da cundecisiun en la legislaziun, en l’incassament da la taglia ed en intginas dumondas da l’armada. Dapi il 1800 èn alura sa sviluppadas constituziuns che prevesevan ina represchentanza dal pievel. Modern eri sch’ils represchentants na vegnivan betg delegads d’ina gruppa da la populaziun che sa definiva a basa dals stans (aristocrazia, mastergnanza), mabain vegnivan elegids dal pievel.
Las represchentanzas dal pievel da monarchias constituziunalas sa differenziavan però anc ferm da parlaments democratics odierns. Praticamain tut questas represchentanzas sa cumponivan da duas chombras, pia da duas gruppas da represchentants, che sa radunavan dapersai ed eran organisadas separadamain. Ina da las duas chombras vegniva elegida dal pievel e sa numnava chombra dals deputads, chombra dal pievel u chombra bassa. L’autra era la chombra auta, chombra dals Lords, chombra signurila etc. Sistems d’ina chombra devi plitost en stadis fitg pitschens u che quels figuravan en ils plans dals democrats.
La chombra auta serviva per ordinari ad integrar elements dals stans en la represchentanza dal pievel u da segirar almain parzialmain privilegis aristocratics. Uschia duevan vegnir rinforzads ils conservativs ch’eran fidaivels al retg. Ils commembers da la chombra auta vegnivan nominads dal retg, delegads d’ina mastergnanza, universitad u baselgia u elegids da ritgs possessurs da terren; tscherts members da la noblezza auta appartegnevan er per motivs ereditars a la chombra auta. La chombra auta pudeva servir a conservar ad anteriurs prinzis ina tscherta rolla politica.
La chombra bassa vegniva bain elegida, ma be da parts dal pievel. Il dretg d’eleger restrenschì excludeva da las elecziuns tut ils burgais che na pajavan betg ina taglia minimala. Tenor in auter sistem vegnivan bain admess tut ils burgais a las elecziuns, ma las vuschs da la classa sociala ritga avevan dapli pais. En intgins stadis avevan persunas ritgas, pli veglias u academichers vuschs supplementaras. Be darar era avant maun in dretg d’eleger general ed egual. Insumma dastgavan be votar ils umens e pervi da la structura da vegliadetgna da la societad excludeva er ina vegliadetgna minimala da 25 u 30 onns blers electurs potenzials.
En la monarchia constituziunala entrava ina lescha be en vigur, sche tant la represchentanza dal pievel sco er il monarc l’approvavan. Il medem valeva per il budget dal stadi, pia per las entradas ed expensas. Tuttina sco tar la furmaziun da la regenza sa tractavi er tar la lavur legislativa d’in cumbat da pussanza che gieva ina giada a favur dal monarc, in’autra giada a favur da la represchentanza dal pievel. In grond problem per las represchentanzas dal pievel eri savens che tscherts secturs da la politica sco la politica exteriura u il militar eran reservads al monarc. Ina controlla parlamentara che s’extendeva sin quests secturs era spezialmain difficila da realisar.
Cumbain ch’intginas monarchias europeicas eran gia baud suttamessas a mecanissems da controlla dals stans u da l’aristocrazia, na devi sur lung temp nagina constitiziun cumplessiva che definiva il process politic u reglava la separaziun da las pussanzas. Cun l’entschatta da l’illuminissem en il 17avel e 18avel tschientaner èn ins alura sa stentà adina dapli da definir e reglar la pussanza dal monarc en furma scritta.
Sco pli veglia constituziun d’ina monarchia constituziunala vala quella da la Pologna-Lituania dal 1791 che furma a medem temp la pli veglia constituziun europeica moderna insumma.
La segund veglia monarchia constituziunala ha furmà la Frantscha (medemamain l’onn 1791). Fin l’onn 1877 è la Frantscha stada segnada da spezialmain bleras midadas dal reschim e da la constituziun; e trais giadas è la monarchia constituziunala vegnida terminada dal tuttafatg: 1792, 1814 e 1830. Da la structura ennà è il pajais restà monarchic: schizunt cur che la Frantscha aveva in consul u in president, na pudeva quel quasi betg vegnir destituì en la pratica (p.ex. Napoleun Bonaparte u Louis-Napoleon). Fatg naufragi han las monarchias sch’i mancava la prontezza da democratisar il dretg d’elecziun, pia sche vastas parts da la populaziun eran exclusas da la participaziun politica, plinavant en cas da crisas economicas (1830 e 1848) u suenter avair pers guerras (1814 e 1870).[8]
La Frantscha è savens vegnida resguardada sco exempel, per l’ina perquai ch’il pajais ha sviluppà gia baud bleras constituziuns, per l’autra perquai ch’igl èn vegnidas ‹exportadas› constituziuns en rom da guerras da conquista. Las autoritads constituentas en auters pajais elegevan tranter ils models franzos la constituziun ch’als cunvegniva il meglier: quella dal 1814 preveseva in ferm monarc sco ch’i correspundeva al spiert dal temp; vulevan els percunter in ferm parlament, s’orientavan els a quella dal 1791 u 1830. Sin la constituziun americana da caracter republican na pudevan ils monarcs europeics però betg sa basar bain.
La monarchia ollandais è vegnida fundada il 1814/1815. Fin la mesadad dal tschientaner han ils retgs regì a moda vaira autonoma, e quai cumbain che la monarchia disponiva gia d’ina constituziun. Alura ha la represchentanza dal pievel cumenzà a sa far valair pli ferm. En il decurs dals onns 1860 dueva il parlamentarissem sa metter tras dal tuttafatg ed il 1918 è il dretg d’eleger vegnì democratisà.
En Germania cumenza il constituziunalissem dal temp da Napoleun en la Germania dal Sid (p.ex. Baviera 1818). L’emprova da sutensi da realisar in Imperi tudestg en furma d’ina monarchia constituziunala è vegnida abattida il 1848/49 cun la forza. Il 1867/1871 è lura sa furmà da surengiu il stadi naziunal modern, e quai medemamain en furma d’ina monarchia constituziunala. Sur lung temp ha il chancelier da l’imperi giugà ina rolla centrala, entant ch’il resultat da l’elecziun en il Reichstag era areguard la furmaziun da la regenza be da muntada secundara. A partir da l’october 1917 han las regenzas alura dependì de facto da la confidenza dal Reichstag, a partir da l’october 1918 er a basa da la constituziun revedida. Cun la Revoluziun da november ch’ha gì lieu curt suenter è la monarchia constituziunala en Germania ida a fin.
Martin Kirsch è sa fatschentà cun la dumonda schebain la Germania haja enconuschì en il 19avel tschientaner in svilup ‹retardà› areguard la furmaziun da represchentanzas dal pievel entaifer la monarchia. A partir dal 1814/1815 sa chattavan la Frantscha, ils Pajais Bass e la Germania dal Sid sin il medem stadi da svilup da la monarchia constituziunala, cun in ferm monarc ed in parlament cun be pauc influenza. Ils stadis absolutistics Prussia, Sardegna-Piemunt e Danemarc èn suandads quest svilup a partir dal 1848. En cumparegliaziun cun la Frantscha sut Napoleun III aveva il parlament en Prussia per exempel dapli pussanza.
Ils onns 1869/1870 avevan la Frantscha, la Prussia e l’Italia cuntanschì pli u main il medem stadi da svilup. En nagin da quests trais pajais eri reussì fin là d’etablir entaifer il stadi constituziunal la democrazia ed il parlamentarissem. Ed en nagin era vegnida realisada la giustia sociala. D’in conflict ch’è prorut tranter la represchentanza dal pievel ed il monarc n’èsi reussì ni en la Prussia ni en il Danemarc da rinforzar la posiziun da la represchentanza dal pievel; ed il retg talian ha relaschà il 1859 Cavour malgrà che quel disponiva da la maioritad parlamentara. Er pli tard n’ha il parlament talian betg ristgà da s’opponer a quest proceder dal monarc. Il monarc en Germania disponiva d’ina gronda pussanza, quai ch’era però er il cas fin il 1917 en Svezia e fin il 1918 en l’Austria. Ed er il fatg ch’il monarc era il cumandant suprem da l’armada n’era nagina atgnadad tudestga, mabain furmava en praticamain tut ils pajais il cas normal. Il retg beltg aveva facticamain schizunt bundant dapli cumpetenza da decisiun che l’imperatur tudestg.
Las circumstanzas dal svilup da la constituziun tudestga correspundevan als tratgs generals en l’Europa ed in auter svilup fiss tuttavia stà pussaivel. A moda fundamentala sa differenziava la Germania – ensemen cun l’Austria – da las ulteriuras monarchias constituziunalas be tras ses federalissem exprimì. Kirsch: «Dal stadi da svilup dal constituziunalissem monarchic en ils singuls pajais na sa lascha pia betg trair conclusiuns areguard eventuals svilups spezials; tut tenor tge epoca ch’ins prenda en mira, s’avischinavan quels in a l’auter u s’allontanavan puspè.»
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
