Punu suyu

Punu suyu nisqaqa (aymara simipi: Punu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Puno) Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Punu llaqtam.

Más información . ...

Punu suyu
Punu jach'a suyu
Departamento de Puno

Uru wat'akuna, Titiqaqa qucha (Punu suyu, Piruw)

Saywitu

Wallqanqa

Unancha

Mama llaqta

Piruw

Tinkurachina siwikuna

13º00´00"S;
68º58´35"W - 71º06´46"W

108

qhichwa simi, kastilla simi, aymara simi

Runakuna

1.268.441 (inei 2007)

Runa ñit'inakuy

16,79 runa / km²

Hallka k'iti kanchar

72.382,25 km²

Hanaq kay

Punu: 3.827 m

Kamasqa wata

26 ñiqin ayriway killapi 1822 watapi

Kamachiq runa

Walter Aduviri Calisaya
(2019–2022)

Karu rimay yupay

051

Pacha suyu

UTC-5

Qhichwa simipi llika tiyanan

Aymara simipi llika tiyanan

Kastilla simipi llika tiyanan

regionpuno.gob.pe

Cerrar

Wiñay kpawsay

Kamasqa 26 ñiqin ayriway killapi 1822 watapi.

Allpa saywachi

Amachasqa sallqa suyukuna: Bahuaja-Sonene mamallaqta parki - Titiqaqa mama llaqta risirwa - Aymara-Lupaka risirwa suyu
Mayukuna: Huchusuma mayu - Jilawi mayu - Lampa mayu - Pukara mayu - Quwata mayu - Ramis mayu - Such'i mayu - San Gabán mayu - Wankani mayu; Kallawaya pruwinsyapi: Makusani mayu - Ayapata mayu - Ayuyani mayu; Melgar pruwinsyapi: Nuñuwa mayu - Q'urawiña mayu (Río Corahuiña)
Q'asakuna: Krus Laqa (4.850 msnm) - Sipitlaqa (4.800 msnm) (Chukuwitu llaqtapi) - Iskay Krus (4.800 msnm) (San Antonio de Putina llaqtapi); Susuyu (4.375 msnm) (Kallawaya Puwirtu Punu).
Quchakuna: Arapa qucha - Chakchura qucha - Lagunillas qucha - Lurisquta - Pukaqucha - Saqa qucha - Sara qucha - Such'i qucha - Suytuqucha - Titiqaqa qucha - Umayu qucha; Kallawaya pruwinsyapi: Q'umir umiña qucha - Chunkara qucha - Ururillu qucha (Ururillu distritupi) - Janq'uquta (Janjojota) (Ururillu distritupi)
Wat'akuna:
- Titiqaqa quchapi: Amantani - Chilata - Chirita nº 1 - Chirita nº 2 - - Istiwis - Intika - Qipata - Sutu wat'a - Suwasi - Tikunata wat'a - Titiqaqa wat'a - Uru wat'akuna - Ustuti
- Wiñaymarka quchapi: Sikaya - Luti - Qawana - Patawata - Yuspiki
Yaqa wat'akuna: Chukuwitu yaqa wat'a - Kapachika - Qupaqhawana yaqa wat'a - Wat'a yaqa wat'a - Wat'asani yaqa wat'a

Wallakuna: Apulupampa walla - Kallawaya walla - Raya walla - Willkanuta walla

Urqukuna

Suti	Hanaq kay (~)	Tiyakuynin
Achasiri	4.950 m	Kallawaya pruwinsya
Allinqhapaq	5.780 m	Kallawaya pruwinsya
Ananiya	5.853 m	Putina pruwinsya
Ariquma	- m	Kallawaya pruwinsya
Chapi rit'i urqu	5.400 m	Putina pruwinsya
Charantaña rit'i urqu	5.200 m	Melgar pruwinsya, Nuñuwa distritu
Chihik'apaq	5.650 m	Kallawaya pruwinsya
Chimpulla	5.489 m	Melgar pruwinsya, Santa Rosa distritu, Qusqu suyu, K'anas pruwinsya, Layu distritu
Chuqñaquta rit'i urqu	4.683 m ? 5.800 m ?	Putina pruwinsya
Hatun Palumani	5.730 m	Putina pruwinsya
Hatun Sallqa rit'i urqu	5.200 m	Nuñuwa distritu
Ichhuqullu rit'i urqu	5.423 m	Putina pruwinsya
Jurwari rit'i urqu	+5.200 m	Putina pruwinsya
Kallihun	5.827 m	Putina pruwinsya
Kalihun	5.350 m	Sandia pruwinsya
Jarupata rit'i urqu	5.432 m	Nuñuwa distritu
Kawalluni rit'i urqu	+5.400 m	Putina pruwinsya
Khunurana	+5.200 m	Santa Rosa distritu
Kunka rit'i urqu	+5.200 m	Melgar pruwinsya, Santa Rosa distritu, Qusqu suyu, K'anas pruwinsya, Layu distritu
Kunakunka rit'i urqu	+5.000 m	Putina pruwinsya
K'anta q'asa	5.300 m	Nuñuwa distritu
Lawaña rit'i urqu	5.300 m	Nuñuwa distritu
Lusuqucha rit'i urqu	+5.200 m	Putina pruwinsya
Lluqisa	5.100 m	Kallawaya pruwinsya
Muskaya	5.400 m	Melgar pruwinsya, Nuñuwa distritu, Qusqu suyu, K'anas pruwinsya, Layu distritu, Qanchi pruwinsya, Marankani distritu
Ñakariya rit'i urqu	5.360 m	Putina pruwinsya, Sandia pruwinsya
Pumanuta rit'i urqu	5.516 m	Nuñuwa distritu
Qillma rit'i urqu	5.448 m	Nuñuwa distritu
Qinamari	5.438 m	Kallawaya pruwinsya
Rit'i Urmasqa rit'i urqu	+5.200 m	Putina pruwinsya
Rit'ipata rit'i urqu	5.350 m	Sandia pruwinsya
Sachapata rit'i urqu	5.432 m	Nuñuwa distritu
Salluyu rit'i urqu	5.999 m	Putina pruwinsya, Sina distritu; Buliwyapipas
San Andrés rit'i urqu	+5.200 m	Putina pruwinsya
Sapunuta rit'i urqu	5.200 m	Nuñuwa distritu
Santa Juana	+5.200 m	Nuñuwa distritu, Santa Rosa distritu
Surapata rit'i urqu	5.324 m	Putina pruwinsya
Tulallipiña rit'i urqu	5.200 m	Nuñuwa distritu
Wilaquta rit'i urqu	5.179 m	Sandia pruwinsya
Wisk'achani rit'i urqu	- m	Putina pruwinsya
Wisk'achani	- m	Wankani pruwinsya
Yanaqaqa	5.143 m m	-
Yuraq Unu	- m	-
Yana Quchilla	5.443 m	Melgar pruwinsya, Santa Rosa distritu (saywa: Punu / Qusqu); Willkanuta walla / Raya walla

Yurakuna

Sillu-sillu Alchemilla pinnata
Ch'ihi Agrostis breviculmis
Garbasillu Astragalus garbancillus (Garbancillo)
Yarita Azorella yareta
Willma cebadilla Bromus lanatus
Bromus unioloides (Cebadilla)
Sura-sura Calamagrostis heterophyla
Mula pastu Calamagrostis rigida
Waylla ichhu Calamagrostis sp.
Ñapha pastu Calamagrostis vicunarum (Crespillo)
Kunkuna, champa icha kunkush Distichia muscoides
Awha-awha icha quwi mirachi Erodium sp. (Amor chico)
Ch'illiwa Festuca dolichophylla
Unu jallu icha aya phallcha Gentiana peruviana
Uhutilla Geranium sp.
Hununcara Gnaphalium sp.
Pilli plateado Gomphrena sp.
Huk'uchaq chupan Hordeum muticum (Cola de ratón)
Pilli-pilli Hypochoeris sp.
Hunquillo Juncus sp.
Mula pilli Liabum ovatum
Lucilia aretioides (Pasto estrella)
Muhlenbergia ligularis (Grama dulce)
Llapha icha ñapha pastu Muhlenbergia peruviana
Plantago sp. (Llantén)
Ch'akí llantin Plantago monticola
Q'achu Poa sp.
Poa candamoana (Grama)
Tuturilla Scirpus rigidus (Totorilla)
Ichhu Stipa ichu
Layu Trifolium peruvianun
Phusa-phusa Valeriana

Hampi yurakuna:

ñuñu-ñuñu
yawar ch'unqa Oenothera
pinku punku
San Pedro Sasawi
wamanlipa Senecio caementarius
wirwina verbena
ñukch'u salvia
q'illu t'ika Calendula officinalis
hinchu-hinchu
ch'iri-ch'iri Grindelia boliviana
sillu-sillu genus Alchemilla
uhutilla
saqarara Plantago major
payqu Chenopodium ambrosioides
qhanachu

Uywakuna

Ururillu quchapiqa, Melgar pruwinsyapi, kay pisqu layakunam kawsanku:^[1]

Ch'inqu Lessonia oreas
Tiwtinku Tringa melanoleuca
Pichinku Zonotrichia capensis
Yuraq waqar Egretta thula
Likichu Vanellus resplendens
Tuturiru Phleocryptes melanops
Puka pariwana: Phoenicopterus ruber

Maraq-maraq Plegadis ridgwayi
Chuqa: Fulica americana
Ajoya Fulica gigantea
Puna pili Anas versicolor
Lophonetta specularioides = Anas specularoides (kastilla simipi: pato cordillerano)
Puka pili Anas cyanoptera
Yuraq waqar Egretta thula
Sutru Anas flavirostris
K'ili ("Kele") Centropelma microptera = Rollandia microptera
Ch'inqu Lessonia oreas
Q'upu Oxyura ferruginea
Tiwtinku Tringa melanoleuca
Chulpurunku Rollandia rolland
Urin alqamari Phalcoboenus albogularis
Puna qiwlla Larus serranus
Pichinku Zonotrichia capensis
Uywantullu Podiceps occipitalis
Tikichu Gallinula chloropus
Likichu Vanellus resplendens
Tuturiru Phleocryptes melanops
Pariwana Phoenicopterus ruber
Q'illunchu Sicalis uropygialis

Hukkunapas Punu suyupi:

Pisqukuna:

liq'ichu, likiliki icha liqli Vanellus resplendes
phicilanka
q'illu pisqu
k'ilinchu (= K'illichu ?)
qhuruqutu
allqamari Phalcoboenus megalopterus
chiwanku icha ch'iwanku Turdus chiguanco
pasupakuy icha ch'iwanku Turdus albicollis
puku puku
hak'akllu Colaptes rupicola
michi-michi
anka Geranoaetus melanoleucus
qiwlla Laridae
ch'ayña Carduelis magellanica

Yaku pisqukuna:

chuqa Fulica
ch'uwankira icha yanawiku Plegades ridgwayi
pariwana

Allpa yaku kawsaqkuna:

k'ayra
hamp 'atu

Ñuñuqkuna:

Atuq Vulpes
tamka
puma Puma concolor
usqhullu Leopardus colocolo

Suchuqkuna:

Mach'aqway subordo Serpentes
qaraywa subordo Sauria

Challwakuna:

trucha Salmo trutta
pihirriy (pejerrey)

Pulitika Rakiy

Chunka kimsayuq pruwinsyanmi kan:

Más información Pruwinsya, Runakuna(2007) ...

Pruwinsya	Runakuna(2007)^[2]	Uma llaqta	Kuraka
Asankaru	136.829	Asankaru	Ruben Pachari Inofuente
Kallawaya	73.946	Makusani	Nancy Rossel Angles
Chukuwitu	126.259	Chulli	Eugenio Barbaito Constanza
Qullaw	81.059	Jilawi	Fortunato Calli Incacutipa
Wankani	69.522	Wankani	Alex Gómez Pacoricona
Lampa	48.223	Lampa	Ciriaco Isidro Diaz Arestegui
Melgar	74.735	Ayawiri	Bernardo Natividad Meza Alvarez
Muhu	27.819	Muhu	Randolfo Mamani Aracayo
Punu	229.236	Punu	Luis Butron Castillo
San Antonio de Putina	50.490	Putina	Alex Max Sullca Caceres
Sandia	62.147	Sandia	Angel Mario Quispe Quispe
San Ruman	240.776	Hullaqa	David Maximiliano Mamani Paricahua
Yunkuyu	47.400	Yunkuyu	Juan Huanca Coarita

Cerrar

Wiñay kawsay

Runakuna

2005 watapiqa Punu suyupi 1.245.508 runakunam kawsachkanku.

Simikuna

Qhapaq qillqasqa: Punu suyupi rimaykuna

Punu suyupiqa Qusqu-Qullaw runasimita, kastilla simita, aymara simita rimanku.^[3]

Más información Simi, Rimaqkuna 2004 (%) ...

Simi	Rimaqkuna 2004 (%)	Rimaqkuna 2009 (%)
Qhichwa simi	39,2	38,7
Aymara simi	27,9	25,9
Kastilla simi	32,9	35,4
Huk simi	-	0,1

Cerrar

1993 watapi

Kay pruwinsyakunapi aswanta qhichwa simitam rimanku 1993 watapi: Kallawaya (88,1%), Lampa (85,0%), Asankaru (83,3%), Melgar (76,9%).

Kay pruwinsyakunapi aswanta huk indihina simitam (aswanta aymara simitam) rimanku 1993 watapi: Muhu (87,2%), Yunkuyu (82,5%), Chukuwitu (81,2%), Qullaw (80,9%), Wankani (60,2%).

San Ruman pruwinsyapiqa aswanta kastilla simitam rimanku (45,1%) 1993 watapi.

Más información Pruwinsya, Kastilla simita rimaqkuna (%) ...

Pruwinsya	Kastilla simita rimaqkuna (%)	Qhichwa simita rimaqkuna (%)	Huk indihina simita rimaqkuna	Hawa simita rimaqkuna
Llapan	23,5	43,5	33,0	0,0
Asankaru	15,4	83,3	1,3	0,0
Kallawaya	10,9	88,1	1,0	0,0
Chukuwitu	18,0	0,8	81,2	0,0
Qullaw	17,8	1,3	80,9	0,0
Wankani	10,4	29,4	60,2	0,0
Lampa	14,7	85,0	0,3	0,0
Melgar	21,7	76,9	1,4	0,0
Muhu	11,6	1,2	87,2	0,0
Punu	33,4	32,8	33,8	0,0
San Antonio de Putina	15,7	71,0	13,3	0,0
Sandia	12,6	73,6	13,8	0,0
San Román	45,1	44,6	10,2	0,1
Yunkuyu	16,8	0,6	82,5	0,1

Cerrar

Pukyu: www1.inei.gob.pe

Kunan

Kay llaqtakunapi aswanta aymara simitam rimanku:

Chimu, Ojerani, Ichhu, Chuchitu, Aqura, Illawi, Chulli, Pomata, Sipita, Yunkuyu, Huchusuma

Kay llaqtakunapi aswanta qhichwa simitam rimanku:

Pawqarqulla, Hatunqulla, Sillustani, Kapachika yaqa wat'a, Intika, Amantani, Hullaqa, Pukara, Ayawiri, Lampa, Asankaru, Makusani, Sandia.

Más información Pruwinsya, Kastilla simita rimaqkuna /1 ...

Pruwinsya	Kastilla simita rimaqkuna /1	%	Indihina simita rimaqkuna /1, /2	%
Asankaru	21,686	17.7	100,903	82.2
Kallawaya	9,308	14.4	55,411	85.6
Chukuwitu	29,308	25.7	84,606	74.2
Qullaw	15,993	21.5	58,306	78.4
Wankani	9,312	14.7	53,989	85.2
Lampa	10,502	24.0	33,192	75.8
Melgar	18,940	28.3	47,929	71.6
Muhu	3,275	12.9	22,081	87.0
Punu	93,228	44.5	115,510	55.1
San Antonio de Putina	12,856	28.5	32,206	71.4
Sandia	18,904	34.0	36,586	65.9
San Román	130,888	60.1	86,527	39.8
Yunkuyu	12,991	29.9	30,439	70.0
Llapan	387,191	33.8	757,685	66.1