Kuka

Kuka (Erythroxylon coca) nisqaqa huk thansam. Raphinkunapiqa huk kukayna nisqa musphachina imayay kaptinmi, runakuna lliipht'awan chaqruspa akullinmi mana yarqanapaq allin llamk'anapaq. Kuka ( aru simi); Kuka ( Kulli simi); coke ( inlis simi). ^[1]

Kuka
Mit'an kamay
Regnum: Plantae Divisio: Magnoliophyta Classis: Magnoliopsida Ordo: Malpighiales Familia: Erythroxylaceae Genus: Erythroxylum Species: E. coca
Mit'an kamaypaq sutin
Erythroxylum coca Lam.

Inkakunap yupaychasqan yuras karqan. Kunankamapas Pachamamaman kuku raphi q'uwatam qaranku.

Kukayna qhatuq nisqakunaqa raphinkunamanta kukaynata hurquspa, ama nisqa kaptinpas, Hukllachasqa Amirika Suyukunaman qhatunku, USA-pi wayna runakuna kukaynawan musphakuyta munaptinmi. Chayraykum USA pusaqkunaqa Uralan Abya Yala mama llaqtakunapi sat'irikunku mana kukata puquchinapaq.

Evo Morales USA-man "ama sat'ikuwaykuchu" nispa Buliwyapi akllanakuypi atirqan, umalliq tukuspa.

Mariscal Andrés Avelino Cáceres ( Awilinu Kasiris)kukata chaqchapar chiliki awqakunata tsarapuran waqatsiran, hirkakunapa ukrukunapa purikachar.

Aya sutariptin ampikunachaw takipar kukata wakinkuna akullipayan, warat rikchayanapaqn Limaq llaqtapipas..

Rikchakuna

• 
  Kukap puka rurunkuna, raphinkunapas
• 
  Kuka thansa.
• 
  Kuka raphi.
• 
  Kukap raphin, rurunpas.
• 
  Kuka q'uñi yaku (kuka mati nisqapas).
• 
  Amarumayu suyupi

Acullicu - Kintu

Nisqakuna

• Imayllaqa Mama Kuka kutimunqaqam
• ¿Ima kuka chakrata waykanki? ( Qullqa kamariq, Panchu Karansa Rumiru)
• Kintu kintullantam mikurqani ( Taqi ruwaq Awyun Yaranqa Waltirama)
• Kukam willakamun Limaqpmanta chayamunqa nanichaw harkakayashqa ( Kuka qatipaq Karminchu Haara).
• Unaymi yarparaa kuka mana alli rapra, patsan runakunata yukan; chaypita maakushkaa alli kukapa rurayninta, chay raprakuna, qullmiraq, mana mushkuqraq, mana kuyuqnaw, kallpan akulliqkaqta. ( Hipólito Ruiz, Jefe de la Expedición Botánica a los Reynos de Perú y Chile, a fines del siglo XVIII, lo cita Javier Pulgar Vidal).

Simi tinkuqkuna

• Tuqra, llipta, isku
• Kuka akulliy, kuka chaqchay, kuka qatpay.
• Kuka chakra
• Qachuy, aqñuy.
• Kuka pallay
• Sakapa, qarapa, wankuna hacha
• Qallay haruy, shuuratsiy haruy
• Kuka runqu, kuka kustal.
• Kuka piksha, kuka chuspa
• Kuka yaku
• Apachitaman churakuy

Hawa t'inkikuna

• Commons nisqapi suyukunata uyarinakunatapas tarinki kaymantam: Kuka.
• Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Kuka
• Nonato Rufino Chuquimamani Valer: Kuka mama uywaymanta. Tarea Asosiación de Publicaciones Educatives, Lima 2015.

Willasakuna

1. Vocabulario de la lengua Aymara, Ludovico Bertonio