Palama

Palama,^[1] Palamaku^[2] icha Insiktu (classis Insecta, latin simipi: Insectum; grigu simipi: Έντομον [éntomon]) nisqakunaqa uchuy uywakunam, sillwichakim. Suqta chakiyuqmi, tawa raprayuq, ukhunpi achka samana tunquchayuqmi.

Palama
Mit'an kamay
Regnum: Animalia Phylum: Arthropoda Subphylum: Hexapoda Classis: Insecta Linnaeus, 1758
Urin rikch'aq sinri
Archaeognatha (=Microcoryphia + Monura †) Thysanura Pterygota (Infraclassis): Palaeoptera* Rikch'aq ñiqikuna Ephemeroptera (ch'ulla p'unchaw chuspi) Odonata (chukcha k'utu) Diaphanopteroidea † Palaeodictyoptera † Megasecoptera † Archodonata † Infraclassis: Neoptera (Hawa rikch'aq ñiqi): Exopterygota* Rikch'aq ñiqikuna Blattodea (kukaracha) Isoptera (tirmita) Mantodea (usamikhuq) Dermaptera Plecoptera Orthoptera (haq'arwitu) Phasmatodea (yant'a kuru) Embioptera Zoraptera Grylloblattodea Mantophasmatodea Psocoptera Thysanoptera Phthiraptera (usa) Hemiptera (kuskan rapra) Hawa rikch'aq ñiqi: Endopterygota Rikch'aq ñiqikuna Raphidioptera Megaloptera Neuroptera Coleoptera (suntu) Strepsiptera Mecoptera Siphonaptera (piki) Diptera (iskaylla rapra) Trichoptera Lepidoptera (pillpintu) Hymenoptera (qaralla rapra) Miomoptera † Protodiptera †

Palamap ukhu yawrinkuna.
A – Uma (Caput)
B – Qhasqu (Thorax)
C – Wiksa (Abdomen)

1. Waqracha
2. Ñawpaq ñawicha
3. Hawa ñawicha
4. Ch'antasqa ñawi
5. Ñutqu
6. Ñawpaq qhasqu
7. Wasa tawna sirk'a
8. Tunqurchakuna
9. Chawpi qhasqu
10. Qhipaq qhasqu
11. Ñawpaq raprakuna
12. Qhipaq raprakuna
13. Chawpi ch'unchul
14. Sunqu
15. Runtuchaq
16. Qhipaq ch'unchul (Rektum)
17. Siki t'uqu
18. Rakha
19. Wiksa chilina
20. Malpighi ispanakuna
21.-26., 29. Chakikuna
21. Tarsomer
22. Praetarsus
23. Tarsus
24. Tibia
25. Femur
26. Trochanter
27. Ñawpaq ch'unchul
28. Qhasqhu sank'u khipu
29. Coxa
30. Thuqay ch'aña
31. Uray tunqur sank'u khipu
32. Khachunakuna

Qirisa nisqa llullu palamakunaqa kuru hina (Holometabola) - ahinataq suntu (urunquy, champi, khachu), sisi, wayrunqu, pillpintu, piki - icha wiñakusqaña palama hinam (Hemimetabola) - ahinataq haqarwitu (aqaruway), usa, yura usa, winchuka.

Mitan kamay

Kaymi huk palama rikch'aq ñiqikuna:

• Aslla t'ikrakuq (Hemimetabola)
  • Chukcha k'utu (Odonata)
  • Apatara / Pallaysu (Blattodea)
  • Yant'a kuru (Phasmatodea)
  • Kumishin (Isoptera)
  • Haq'arwitu icha aqaruway (Orthoptera)
    • Suni waqracha (Ensifera) (ch'illik'utu, raphi haq'arwitu)
    • Chutu waqracha (Caelifera) (ch'ariña)
  • Usamikhuq (Mantodea)
  • Usa (Phthiraptera)
  • Kuskan rapra (Hemiptera)
    • Chaylla rapra (Homoptera) (yura usa, wallqanqacha usa, sit'ikira)
    • Sapaq rapra (Heteroptera) (winchuka, hukkunapas)
• Hunt'a t'ikrakuq (Holometabola)
  • Suntu (Coleoptera)
  • Qaralla rapra (Hymenoptera) (sisi, wayrunqu, lachiwa, tankayllu)
  • Pillpintu (Lepidoptera)
  • Piki (Siphonaptera)
  • Iskaylla rapra (Diptera)
    • Ch'iti ch'uspi (Nematocera) (qhiti, hukkunapas)
    • Ch'uspi (Brachycera)

Pukyukuna

1. César Guanolema Curicama: Vocabulario kichwa – español por asignaturas. Validado por la academia de la lengua kichwa (llikapi, shuklla sutisuyu).
2. Fabián Potosí C. et al., Ministerio de Educación del Ecuador: Kichwa Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu, Runa Shimi - Mishu Shimi, Mishu Shimi - Runa Shimi. Quito (DINEIB, Ecuador) 2009. p. 109.

Hawa t'inkikuna

• Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Palama.
• Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Palama