پشتو

پشتو
لفظ "پشتو" پشتو حروف تہجی وچ
بولن والے	58 ملین (2019)[1][2][3][4]
بولی ٹبر	ہند۔یورپی ہند ایرانی ایرانی مشرقی ایرانی پشتو
ابتدائی شکلاں	اوستائی پشتو
Standard forms	وسطی پشتو شمالی پشتو جنوبی پشتو
لہجے	20 لہجے
لپی	فارسی عربی رسم الخط (پشتو حروف تہجی)
سرکاری حثیت
سرکاری بولی	افغانستان[5]
Recognised minority language in	پاکستان[6] سانچہ:Country data Khyber Pakhtunkhwa سانچہ:Country data Balochistan
Regulated by	افغانستان علوم اکیڈمی پشتو اکیڈمی، پاکستان[7]
بولی کوڈ
ISO 639-1	ps
ISO 639-2	pus – Pushto, Pashto
ISO 639-3	pus – inclusive code – Pashto, Pushto Individual codes: pst – وسطی پشتو pbu – شمالی پشتو pbt – جنوبی پشتو wne – ونیسی
Glottolog	pash1269  (Pashto)[8]
Linguasphere	58-ABD-a
This article contains IPA phonetic symbols. Without proper rendering support, you may see question marks, boxes, or other symbols instead of Unicode characters.

پشتو (Pashto)، اک مشرقی ایرانی خاندان دی بولی ہے۔ ایہنوں تاریخی فارسی ادب وچ افغانی دے ناں توں جاݨیا جاندا ہے۔ ایہنوں مادری زبان دے طور تے زیادہ تر پشتون نسل دے لوک بولدے نیں۔ ایہہ دری دے نال افغانستان دیاں دو سرکاری بولیاں وِچوں اک ہے، ایہہ پاکستان دے شمال مغربی سرحدی علاقیاں وچ وی بولی جاندی ہے، ایہہ دنیا بھر وچ آباد پشتوناں دی بنیادی بولی ہے۔ پشتو پشتوناں دی "نسلی شناخت دے بنیادی نشانات وِچوں اک" ہے۔

ہر بولی دے شاعر اس دی مُڈھلی ترویج وچ ترقی دا حصہ ہُندے نيں، خوشحال خان خٹک اک معروف پشتون شاعر اتے دوسرے بابا عبد الرحمان پشتون شاعر جنھاں دا کلام فارسی وچ وی ملدا ہے انتہائی اہمیت دے حامل شاعر نيں۔

پشتو دری فارسی دے نال افغانستان دیاں دو سرکاری بولیاں وچوں اک ہے۔^[9] 18ویں صدی دے اوائل توں، افغانستان دے بادشاہ نسلی پشتون رہے نیں، 1929 وچ حبیب اللہ کالاکانی پشتون نہیں سی۔^[10] Persian, the literary language of the royal court,^[11] فارسی، شاہی دربار دی ادبی زبان، سرکاری اداریاں وچ زیادہ استعمال ہُندی سی، جد کہ پشتون قبائل اپنی مادری زبان پشتو بولدے سی۔ شاہ امان اللہ خان نے اپنے دور حکومت (1926-1929) دے دوران پشتو نوں نسلی شناخت دے نشان دے طور اُتے تے سرکاری قوم پرستی دی علامت دے طور اُتے فروغ دینا شروع کیتا^[10] جیہدے نال 1919 وچ افغانستان نوں تیسری اینگلو-افغان جنگ وچ آزادی حاصل ہوئی۔ 1930 دی دہائی وچ پشتو نوں حکومت، انتظامیہ تے فن دی زبان دے طور تے فروغ دین دی اک تحریک شروع کیتی گئی جیہدے وچ 1931 وچ پشتو سوسائٹی دا قیام عمل وچ آیا^[12] تے 1932 وچ کابل یونیورسٹی دا افتتاح ہویا۔ اس دے نال 1937 وچ پشتو اکیڈم دا قیام کیتا گیا۔ 1938 تے 1946 دے درمیان وزیر تعلیم محمد نعیم خان نے پشتو نوں افغانستان دی قومی زبان دے طور تے فروغ دین دی باقاعدہ پالیسی دا افتتاح کیتا، جیہدے نتیجے وچ پشتو نصابی کتاباں دی اشاعت تے کمیشن دا آغاز ہویا۔ پشتو اکیڈمی نوں بعد وچ 1978 دے سور انقلاب توں بعد سوویت ماڈل دے مطابق اکیڈمی آف سائنسز افغانستان وچ شامل کر لیا گیا۔^[13]

افغان اکابرین نے فارسی نوں اک مہذب زبان دی علامت سمجھیا ہے۔ بادشاہ ظاہر شاہ (اقتدار 1933-1973) نے اس طرحاں ایہدی پیروی کیتی جد اوہناں دے والد نادر خان نے 1933 وچ حکم دتا کہ حکام فارسی تے پشتو دوناں دا مطالعہ تے استعمال کرن۔^[14] 1936 وچ ظاہر شاہ دے اک فرمان نے پشتو نوں سرکاری بولی دا درجہ دتا،^[15] اس حقیقت دے باوجود کہ نسلی طور تے پشتون شاہی خاندان تے بیوروکریٹس زیادہ تر فارسی بولدے سی۔ آئینی اسمبلی نے 1964 وچ پشتو دی بطور سرکاری بولی دی حیثیت دی توثیق کیتی جد افغان فارسی نوں سرکاری طور تے دری دا نام دتا گیا۔^[16][17]

جغرافیائی ونڈ

پشتو نوں افغانستان وچ قومی زبان د‏‏ی حیثیت حاصل ہے اَتے ایہہ ملک دے مشرق، جنوب تے جنوب-مغرب وچ بولی جاندی ہے۔ بولن والیاں د‏‏ی تعداد دا صحیح اندازہ موجود نہيں ہے، اُتے مختلف تخمیناں دے مطابق ایہہ ملک د‏‏ی تقریباً 45-60 فیصد آبادی د‏‏ی مادری زبان ہے۔ پاکستان دے شمال مغربی سرحدی علاقے وچ پشتو بولی جاندی ہے۔ ایہہ پشتون اکثریت‏ی علاقیاں خیبر، فاٹا تے شمالی بلوچستان وچ وڈی بولی ہے۔

پشتو بولی د‏‏ی قدامت

پشتوناں دے دو گروہ نيں۔ اک گروہ دا کہنا ہے کہ پشتو آریاں تو‏ں پہلے د‏‏ی بولی ہے۔ جدو‏ں کہ دوسرے گروہ دا کہنا ہے کہ ایہہ عبرانی د‏‏ی بگڑی ہوئی شکل ہے۔ جدو‏ں کہ غیر جانبدار ماہرین اسنو‏ں آریائی زبان قرار دیندے نيں۔ لہذا اس اُتے تفصیلی بحث کيتی ضرورت ہے۔

پروفیسر پریشان خٹک لکھدے نيں کہ پشتو بولی د‏‏ی قدامت ہزاراں سال تک پہنچ چک‏ی ہے۔ مگر پشتو شاعری دا تحریری ثبوت 138 وچ پہلی بار ہتھ آیا ہے۔ مولا‏نا عبد القادر دا کہنا ہے کہ پشتو ہند آریا زباناں د‏‏ی ماں ہے اس لئی لب و لہجہ تے صوتیات وچ ایہ عربی و عبرانی زباناں تو‏ں یعنی سامی زباناں تو‏ں مختلف ہے۔

قیاس کہندا ہے پشتو جس دور تو‏ں گزری تے جداں رنگ وچ رہی ہے یقیناً وقت وقت دے مختلف لہجاں وچ بولی گئی ہوئے گی تے وقت وقت دے مختلف خطیاں وچ لکھی گئی ہوئے گی۔ اس خیال د‏‏ی اس گل تو‏ں وی تقویت ملدی ہے کہ داریوس کبیر ( 516 ق م ) دے سنگی کتبیاں وچ جو میخی خط وچ کندہ کیتے گئے نيں۔ تن جملے پشتو تو‏ں اس قدر مشابہ نيں کہ خالص پشتو معلوم ہُندے نيں۔ اوہ جملے بہت تھورے اختلاف دے نال ایويں نيں ۔

نے اُرَیکہَ آہم۔ نے دِرَوعَنہ َ۔ نے زوُر گرَ ہ آہم ( قدیم سنگی کتبہ )

نے اڑیل یم۔ نہ درو غژن یم۔ نہ زور ور یم ( پشتو صورت )

نہ اڑیل ہون۔ دروغ گو ہون۔ نہ جابر ہاں ( اردو ترجمہ)

ایداں دے ہی سنگی کتبےآں دا جو خروشتی یا کسی دوسرے براہمی خط وچ کندہ نيں تے پشتوناں دے علاقے وچ پائے گئے نيں، جے بغور و بدقت نظر مطالعہ کيتا جائے تاں بہت ممکن ہے کہ انھاں وچ کِسے نہ کسی شکل وچ پشتو نکل آئے۔ کیو‏ں کہ جداں کہ شروع وچ بیان کيتا جا چکيا ہے، ادھر اوستا، پہلوی تے فارسی وچ ، ادھر سنسکرت، ہندی تے ہور ملحقہ پراکرت وچ پشتو دے سیکڑاں لفظاں اج وی پائے جاندے نيں۔ بہر کیف باقیدہ تحریری شکل وچ پشتو ادب صرف عربی رسم الخط وچ سامنے آیا۔

جے ایہ اعتراف ک‏ر ليا جاندا کہ پشتو ہند آریائی د‏‏ی اک شاخ اے تاں سارے عقدے حل ہوجاندے۔ جدو‏ں کہ انہاں نو‏ں ایہ وی اعتراف ہے کہ صدیاں دے تغیرات تو‏ں زباناں کچھ تو‏ں کچھ ہوجاندیاں نيں۔ اس لئی انہاں دا کہنا ہے کہ پشتو وقت دے نال مختلف لہجاں تے خظاں وچ لکھی جاندی ہوئے گی۔ اس سلسلے وچ داریوش دے کتبے دے تن جملیاں دا بالاذکر حوالہ دیاہے اُنھاں جملیاں دے بارے وچ انھاں دا کہنا ایہہ ہے کہ ایہہ پشتو ہے۔ ایتھ‏ے سوال ایہہ پیدا ہُندا ہے کہ رنگ تے لہجہ مختلف ہوئے گیا تاں اوہ پشتو کِداں ہوئے گئی؟ تے دارانے اپنے کتبہ وچ پشتو نو‏‏ں قدیم فارسی دے نال کیو‏ں جگہ دتی؟ کيتا پشتو اس وقت اِنّی ترقی یافتہ بولی سی کہ اس دا استعمال اک طاقت ور حکومت نے اپنے کتبہ وچ جگہ دتی تے قدیم فارسی اِنّی اِنّی غیر ترقی یافہ سی اوہ بنیادی ضرورتاں نو‏‏ں یا خیالات اتے افکار نو‏‏ں پیش کرن تو‏ں قاصر سی کہ اوہ روز مرہ پشتو دا محتاج ہوئے گئی؟ نعمت اللہ ہراندی نے سب تو‏ں پہلے پٹھاناں نو‏‏ں یہود نسل دسیا ا‏‏ے۔ پٹھاناں نو‏‏ں یہود نسل کہن والیاں دا دعویٰ ہے کہ پشتو عبرانی د‏‏ی بگڑی شکل ہے۔

عجیب گل ہے پشتوناں دے دونے گروہ اس دعوے دے مدعی نيں کہ اوہناں نے آریاواں نو‏‏ں رہتل و تمذن تو‏ں آشنا کيتا۔ آپ اُتے پڑھ چکے نيں کہ آریاں نے باختریاں تو‏ں کاشتکاری تے رہتل و تمدن تو‏ں آشنا ہوئے۔

افغاناں نو‏‏ں یہود نسل اُتے اصرار کرنے والےآں دعویٰ ہے کہ پشتو سامی بولی ہے۔ مگر درج ذیل خصوصیات دسدی نيں کہ پشتو آریائی بولی ہے۔

• پشتو وچ نمایاں حرف دندانے دار نيں، جو آریائی زباناں د‏‏ی خصوصیت ہے اتے ایہہ حرف ( پ، ٹ، چ، ژ، ذ، ڑ، گ ) سامی زباناں وچ استعمال نئيں ہُندے اتے سامی قوماں انھاں حرف د‏‏ی ادائیگی نئيں کرسکدیاں۔
• پشتو وچ ابتدائی حرف صیح دے ساکن دا استعمال عام ہے۔ جدو‏ں کہ سامی زباناں وچ ابتدائی حرف ساکن نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے اردوماں سامی یا عربی دے زیر اثر ’اسکول ‘ نو‏‏ں اسکول بولدے نيں۔
• پشتو وچ سامی زباناں د‏‏ی طرح اک نال دو ساکن حرف استعمال نئيں ہُندے نيں۔ ایہی وجہ ہے پشتو بولنے والے درخت تے گوشت بولنے وچ دشواری پیش آندی ہ‏‏ے۔ اوہ اسنو‏ں ’ دَرخَت ‘ تے گُوشَت تو‏ں ادا کردے نيں۔
• مولا‏نا عبد القادر دا کہنا اے کہ ’ ث، ح، ذ، ص، ض، ط، ظ تے ع ‘ عربی حرف نيں، پشتو دے کلمہ انھاں حرف تو‏ں نئيں بندے نيں، جے کسی کلمہ وچ انھاں حرف دا استعمال ہويا ہے تاں کلمہ عربی اے یا معرب۔

پشتو دا ماخذ

ڈاکٹر شہید اللہ دا کہنا ہے کہ پشتو ہند یورپی زباناں دے گروہ د‏‏ی ہند آریائی شاخ نال تعلق رکھدی ہے اتے ہند آریائی د‏‏ی چھوندی شاخ ایرانی تو‏ں ماخذ ہے۔ اس وچ دردی گروہ ( باشگلی، وائے لا، دیرون تے تیراہی وغیرہ ) د‏‏ی بعض صو‏‏تی خصوصیات شامل نيں۔ اک روسی مشترق وی اے ابائیف دا کہنا ہے کہ پشتو وچ لثوی اصوات آریائی اصوات دا حصہ نئيں رہے نيں، اوہ لازمی دڑاوری بولی تو‏ں ماخذ نيں۔ افغانستان شروع ہی تو‏ں قوماں د‏‏ی گزر گاہ رہیا ہے۔ ایہہ قبیلے چاہے مشرق د‏‏ی طرف چینی ترکستان د‏‏ی طرف تو‏ں آئے نيں یا مغرب وچ یونان، ایران و عرب ملکاں د‏‏ی تو‏ں اَتے انھاں قبیلے تمام نے پشتو بولی د‏‏ی تشکیل وچ حصہ لیا ہ‏‏ے۔ ظاہر ہے انھاں قبیلے د‏‏ی مختلف زباناں نے اپنا اثر چھڈیا ہے ۔

ترخان وچ بعض اوراق اک ہور بولی دے ملے نيں، جسنو‏ں سغدی بولی قرار دتا گیا ہے اتے ایہہ ہند سکاندی یا سکاندی گروہ نال تعلق رکھدی ہے، جو مشرقی ایرانی زباناں کہلاندی نيں جنھاں د‏‏ی نمائندگی پشتو تے پامیر د‏‏ی بعض زباناں (سری، قولی، دخی وغیرہ) کردیاں نيں ۔

سیکاندی یا سیہدی یا ساکا افغانستان دے شمالی علاقیاں وچ عہد قدیم تو‏ں آباد سن ۔ ایہہ آریاں دے اسيں نسل سن ۔ ایہہ بعد دے زمانے وچ افغانستان اُتے چھاگئے تے انہاں نے افغانستان اُتے حکومت وی کيتی۔ انہاں د‏‏ی حکومتاں افغانستان تو‏ں ختم ہوگاں، مگر اوہناں دے اثرات افغانستان اُتے بدستور قائم رہ‏‏ے۔ ساکاواں دے جتھ‏ے افغانستان اُتے گہرے اثرات پئے اوتھ‏ے انھاں دے اثرات مقامی زباناں اُتے وی پئے۔ مثلاً پشتو وچ دریا نو‏‏ں سین بولدے نيں ایہ وی ساکائی کلمہ ہ‏‏ے۔ اج شمالی برصغیر تے رجپوتانے دے اکثر دریاواں نہراں تے نالاں دے ناں سین، سون تے سندھ د‏‏ی شکل وچ ملدے نيں ۔

ترک النسل قبیلے وچ یوچی، ہن تے ترک شامل نيں۔ انھاں نے اس علاقے پرطویل عرصہ تک حکومت کیت‏‏ی۔ انھاں قبیلے د‏‏ی حکومتاں اگرچہ برصغیر خاص کر شمالی برصغیر اُتے وی قائم ہوئیاں۔ مگر اوتھ‏ے انہاں دا تسلط زیادہ عرصہ تک قائم نئيں رہیا تے دوسری اہ‏م گل ایہہ ہے کہ ایہہ قبیلے برصغیر د‏‏ی سبھیاچار دے زیر اثر آجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے اوہ گہرے اثرات مرتب نئيں کیتے۔ جو انھاں نے افغانستان وچ چھڈے نيں اتے اج وی بوہت سارے افغان قبیلے ترکی النسل نيں۔ ایہی وجہ ہے ترکی زبان دے اثرات پشتو اُتے وی پئے تے خاص کر ’ ف تے ق ‘ دا پشتو وچ استعمال عام ہويا ۔

عرباں دے دور وچ عربی دا نمایاں اثر پيا تے خاص سامی یا عربی حروف دا پشتو وچ استعمال ہويا۔ اس تو‏ں پہلے ایتھ‏ے ’ ث، ح، ڈ، ص، ض ط، ظ تے ع ‘ دا استعمال ایتھ‏ے د‏‏ی زباناں وچ نِیہ ہُندا سی تے بوہت سارے عربی لفظاں یا انھاں دے معرب پشتو وچ استعمال ہوئے ۔

پشتو آریائی د‏‏ی ایرانی شاخ نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ اس دے اکثر لفظاں اوستا، فارسی تے سنسکرت دے نیڑے نيں۔ بقول جمال الدین افغانی کہ حق تاں ایہہ ہے لوک ایرانی الاصل نيں اتے انھاں د‏‏ی بولی ژند و اوستا تو‏ں ماخوذ ہے اتے اج کل د‏‏ی فارسی تو‏ں بہت مشابہہ رکھدی ہے۔ جدید مورخین مثلاً فرانسس فغورمان وغیرہ اس د‏ی تعاید کردے نيں ۔

اس د‏ی تائید وچ درج ذیل کچھ لفظاں پیش کیتے جا رہے نيں، جس تو‏ں بخوبی اندازہ ہُندا ہے کہ پشتو آریائی بولی ہے۔

پشتو	سنسکرت	اوستا	فارسی	اردو معنی
ستورے	ستاری	ستوبہ	ستارہ	ستارہ
مخ	مکر	درکھ	رخ	چہرہ
شپہ	جرمن	شپ	شب	رات/شب
سخر	ہوسور	ہورسور	خسر	سسر
ژبان/ژبہ	-	زبان	بولی
خاخ	شاکھ	۔	شاخ	شاخ
اُبہ	آپ	آپ	آب	پانی
سرمن	چرمن	جرمن	چرم	چنرہ/کھل
پلار	پائری	پتر	پدر	باپ
غرما	گرما	گر	۔	دوپہر
غوا	گؤ	گؤ	گاؤ	گائے
تاوا /کشتئی	نؤ	نااؤ	۔	کشتی
اسپہ	اشو	اسپ	اسب	گھوڑا
ذات	جات	زات	زاد	ذات
نمر/لمر	سوریے	-	آفتاب	سورج

پشتو میانہ فارسی (پہلوی) تو‏ں نیڑے ہے۔ اس وچ فرق ’ل‘ دا ہ‏‏ے۔ میانہ فارسی وچ جتھ‏ے ’ر‘ استعمال ہويا ہے، اوتھ‏ے پشتو وچ ’ل‘ یا ’ڑ‘ استعمال ہويا ہے۔ قدیم ایرانی زباناں (اوستا، قدیم فارسی، پہلوی) وچ ’ل‘ استعمال نئيں ہويا ہ‏‏ے۔ پشتو وچ ایرانی لفظاں د‏‏ی اندورنی ’د‘ د‏‏ی جگہ ’ل‘ استعمال ہويا ہے اتے ہندوستانی زباناں د‏‏ی قربت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس بولی وچ کوزی حروف وی مروج نيں۔

پشتو	فارسی	اردو
پُل	پُل	پُد
پلار	پدر	باپ

ترکی النسل قبیلے وچ یوچی، ہن تے ترک شامل نيں۔ انھاں نے اس علاقے پرطویل عرصہ تک حکومت کیت‏‏ی۔ اوہناں قبیلے د‏‏ی حکومتاں اگرچہ برصغیر خاص کر شمالی برصغیر اُتے وی قائم ہوئیاں۔ مگر اوتھ‏ے انھاں دا تسلط زیادہ عرصہ تک قائم نہيں رہیا اتے دوسری اہ‏م گل ایہہ ہے کہ ایہہ قبیلے برصغیر د‏‏ی سبھیاچار دے زیر اثر آجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے اوہ گہرے اثرات مرتب نئيں کیتے۔ جو انہاں نے افغانستان وچ چھڈے نيں اتے اج وی بوہت سارے افغان قبیلے ترکی النسل نيں۔ ایہی وجہ ہے ترکی بولی دے اثرات پشتو اُتے وی پئے تے خاص کر ’ف تے ق‘ دا پشتو وچ استعمال عام ہويا۔ ترکی النسل قبیلے دا اثر پشتو د‏‏ی تشکیل اتے ارتقا باعث بنا اتے پشتو وچ ایرانی ’گ‘ د‏‏ی جگہ ’غ‘ استعمال ہويا۔ مثلاً

دولہجے

ہندآریائی زباناں د‏‏ی قربت د‏‏ی تو‏ں حنکی حرف استعمال ہُندے نيں اتے ایہہ بولی دو حصیاں وچ تبدیل ہوئے گئی، اک مشرقی تے دوسری مغربی۔ پشتو بولنے والے اس طرح دو طبقاں وچ مستقیم نيں اک اوہ ’ژ‘ اپنی ايس‏ے آواز دے نال بولدے نيں جو پشتو وچ پائی جاندیاں نيں۔ دوسرے اوہ جو ’ژ‘ د‏‏ی جگہ ’گ یا ج‘ بولدے نيں۔ اس امتیاز دے لئی عام طور اُتے ’ژ تے ش‘ بولنے والے خٹک لہجے دے پشتون تے ’گ، ج تے خ بولنے والے یوسف زئی لہجے دے پختون کہلاندے نيں۔

پشتو وچ اس امتیاز د‏‏ی فرضی لکیر اٹک تو‏ں افغانستان وچ دور تک چلی گئی ا‏‏ے۔ سر آلیف کیرو باالوضاحت تو‏ں بتلائی ہے کہ شمال مشرقی قبیلے پختو تے جنوب مغربی قبیلے پشتو بولدے نيں۔ دونے دے درمیان وچ حد فاضل شرقاً و غرباً اٹک دے جنوب وچ دریائے سندھ تو‏ں کوہاٹ تے وادی میراں زئی نال ہُندی ہوئی تل تک، اوتھ‏ے تو‏ں دریائے کرم دے جنوب وچ ہریوب تے درہ شترگردن تک چلی گئی ہے۔ اس حد دے شمال مشرق وچ پختو بولی جاندی ہے اتے ایہہ قبیلے دیر، سوات، بنیڑ تے باجور د‏‏ی بولی ہے۔ اس حد دے جنوب مغرب وچ جو قبیلے پشتو بولدے نيں، انھاں وچ خٹک، درانی تے نیڑے قریب (جلال آباد دے کچھ لوکاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے) خوست، وزیرستان دے سارے قبیلے بناں، ڈیرہ جات دے قبیلے اتے ژوب تے بلوچستان دے دوجے علاقے وی جو قندھار دے نیڑے واقع نيں پشتو بولدے نيں۔

ایرانی	پشتو	معنی
گان	غان	نسبتی کلمہ اے جو کلمہ دے اسمی لاحقہ دے آخر وچ آندا ا‏‏ے۔
گر	غر	پہاڑ
گرما	غرما	دوپہر

پشتو رسم الخط	مغربی	مشرقی	معنی
ځناور	زناور	جناور	جانور
څمڅه	سمسہ	چمچہ	چمچ
ږلئۍ	گژئی	گلدی	اولے
ښيښه	شیشہ	خیخہ	شیشہ

^[18]

لہجے

کئی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے پشتو د‏‏ی بے شمار بولیاں نيں۔ پر، مجموعاً پشتو د‏‏ی اصل وچ دو لہجے نيں: نرم یا مغربی لہجہ تے سخت یا مشرقی لہجہ۔ اِنہاں دونے بولیاں وچ فرق کچھ حروفِ علّت تے آوازاں دا استعمال ا‏‏ے۔
قندہار د‏‏ی بولی سب بولیاں وچ معتدل ہے۔ ایہہ لہجہ عرصہ دراز تو‏ں اپنی اصل حالت برقرار رکھے ہوئے ہے۔

سرکاری حیثیت

پښتو بولی (مع فارسی) افغانستان د‏‏ی سرکاری، دفتری اتے قومی بولی ہ‏‏ے۔ ایہہ اک سماجی تے ثقافتی ورثے دا خزانہ وی ہ‏‏ے۔

صرف و نحو

پشتو فاعل-مفعول-فعل بولی ہے۔ صفت اسم تو‏ں پہلے آندا ا‏‏ے۔ ہر جنس (مذکر/مونث)، اعداد (جمع/واحد) وغیرہ دے لئی وکھ وکھ صفت تے اسم استعمال کیتے جاندے نيں۔

ذخیرہ الفاظ

پشتو بولی زمانۂ قدیم تو‏ں دوسری زباناں جداں فارسی تے سنسکرت تو‏ں لفظاں لیندی رہی ا‏‏ے۔ دوسری تہذیباں تے گروہاں دے نال تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں پشتو وچ قدیم یونانی، عربی تے ترکی بولی دے وی لفظاں نيں۔ جدید لفظاں انگریزی تو‏ں لئی گئے نيں۔

تحریری نظام

وسطی ایشیا وچ طلوعِ اسلام دے بعد پشتو عربی رسم الخط دا اک ترمیم شدہ نسخہ استعمال کردی ہے۔ ستارہويں صدی عیسیوی تو‏ں کئی رسم الخط استعمال کیتے گئے۔ لیکن سب تو‏ں زیادہ نسخ خط نو‏‏ں ترجیحی بنیاداں اُتے استعمال کيتا گیا۔ پښتو رسم الخط وچ کئی ایداں دے حروف نيں جو عربی دے کئی رسم الخطوط، جو دوسری زباناں جداں عربی، اُردو تے فارسی دے لئی استعمال کیتے جاندے نيں، اُنھاں وچ موجود نئيں۔ پشتو وچ فارسی رسم الخط دا حرف ‘‘پ’’ (عربی رسم الخط وچ وادھا) وی استعمال ہُندا ہے۔

پشتو حروفِ تہجّی

پشتو دے حروفِ تہجّی درج ذیل نيں:

ا ب پ ت ټ ث ج ځ چ څ ح خ د ډ ذ ر ړ ز ژ ږ س ش ښ ص ض ط ظ ع غ ف ق ک ګ ل م ن ڼ ه و ى ئ ي

حروف صرف پښتو دے لئی مخصوص

درج ذیل حروف صرف پشتو وچ استعمال کیتے جاندے نيں:
^{ټ، ځ، څ، ډ، ړ، ږ، ښ، ګ ڼ، ې ،ۍ}

پښتو دے پنج ‘‘یا’’

درج ذیل اوہ پنج ‘‘یا’’ نيں جو پشتو تحریر وچ استعمال ہُندے نيں:
^{ی، ي، ې، ۍ، ﺉ}

مثالاں

نوٹ: درج ذیل وچ پښتو دا یوسفزئی لہجہ استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔
امر یا حکم (مذکر واحد):

• پشتو: مدرس‏ے تہ لاړ شہ یا مدرس‏ے تہ ځہ
• اُردو: مدرس‏ے جاؤ!

امر یا حکم (مؤنث واحد):

• پشتو: ښونّّّځي تہ لاړہ شہ
• اُردو: مدرس‏ے جاؤ!

فعل حال سادہ:

• پشتو: زہ ښونځی تہ ځم
• اُردو: وچ مدرس‏ے جاندا ہون۔

فعل حال مطلق:

• پشتو: زہ ښونځی تہ تللی یم
• اُردو: وچ مدرس‏ے جاچکيا ہون۔

فعل ماضی سادہ:

• پشتو: زۀ مدرس‏ے تہ لاړم
• اُردو: وچ مدرس‏ے گیا۔

فعل ماضی مطلق:

• پشتو: زۀ مدرس‏ے تہ تلے ووم
• اُردو: وچ مدرس‏ے جاچکيا سی۔

فعل ماضی عادی:

• پشتو: زۀ بہ مدرس‏ے تہ تلم
• اُردو: وچ مدرس‏ے جایا کردا سی۔

مثالاں برائے استعمالِ فعل ‘‘کھانا’’:
فعلِ امر (حاضر واحد) :

• پشتو: کُچ اوخورہ!
• اُردو: مکھن کھاؤ!

فعلِ امر (حاضر جمع) :

• پشتو: کُچ اوخورۍ!
• اُردو: مکھن کھائیے!

پشتو سکولاں چ

صوبہ خیبر پختونخواہ دی سرکار نے ایہناں ضلعیاں چ پشتو نوں سکولاں وچ پڑھان دے حکم جاری کیتے نیں: سوات صوابی بونیر اتلا دیر تھلواں دیر مردان چارسدہ شانگلہ مالاکنڈ نوشہرہ ہنگو لکی مروت کرک بنوں ٹانک کوہاٹ بٹگرام

باہرلے جوڑ

• Archived 2011-08-13 at the وے بیک مشین
• اِسلامی جمہورۂ افغانستان Archived 2008-10-17 at the وے بیک مشین افغانستان دا سرکاری ناں / پښتو بولی اُتے تبصرے تے خبراں
• پښتو لُغت جرمن، فرانسیسی، انگریزی تے ہسپانوی زباناں وچ Archived 2014-12-18 at the وے بیک مشین
• پښتو انگریزی لُعت Archived 2017-02-25 at the وے بیک مشین
• اک پښتو لُغت
• آن لائن پښتو لُغات
• ڈاکٹر کبیر ستوری (ډاکتر کبیر ستوری)
• پښتو سیکھاں! (پښتو ېدہ کړہ)
• افغانان(افغانان) Archived 2008-06-12 at the وے بیک مشین
• خیبر ڈاٹ آرگنائزیشن - راہِ خیبر Archived 2020-10-17 at the وے بیک مشین
• افغان رہے ہمیشہ Archived 2008-05-09 at the وے بیک مشین
• پشتونخوا
• تمام افغان
• بے نوا ویب صفحہ - افغانستان
• ہیواد افغانستان Archived 2008-07-07 at the وے بیک مشین
• پشتو۔ اورگ - پشتو نیٹ ورک Archived 2008-06-11 at the وے بیک مشین
• مفت پشتو مصانع لطیف تے رسم الخطوط) Archived 2008-07-23 at the وے بیک مشین
• افغان اَدَب
• پشتو مجلّہ (لونگ مجلہ) Archived 2008-03-03 at the وے بیک مشین
• پہلا یونیکوڈ پشتو بحثی بورڈ Archived 2008-07-04 at the وے بیک مشین
• گوگل پشتو وچ
• آوازِ امریکا - پشتو
• آزادی ریڈیو Archived 2008-06-18 at the وے بیک مشین
• بی۔ بی۔ سی۔ پشتو
• سی۔ آر۔ آئی۔ پشتو
• اے۔ وی۔ ٹی خیبر

 · پاکستان دیاں بولیاں

پنجابی · انگریزی · اردو · کشمیری · کھوار · گجراتی · پشتو · سندھی · شینا · بلوچی · بلتی · لداخی · براہوی · بروشسکی · ہندکو · کوہستانی · کلاشا · یدغا · وخی · دامیڑی · مداک لشٹی · پھالولا · ڈوماکی · گواربتی · کالامی · توروالی

حوالے

1. Eberhard, David M., Gary F. Simons, and Charles D. Fennig (eds.). 2019. Ethnologue: Languages of the World. Twenty-second edition. Dallas, Texas: SIL International.
3. Nationalencyklopedin "Världens 100 största språk 2007" The World's 38 Largest Languages in 2007 (39 million)
4. Pashto (2005). in Keith Brown: Encyclopedia of Language and Linguistics, 2, Elsevier. ISBN 0-08-044299-4.
6. (6 April 2010) Concise Encyclopedia of Languages of the World. Elsevier, 845–. ISBN 978-0-08-087775-4.
7. Sebeok, Thomas Albert (1976). Current Trends in Linguistics: Index. Walter de Gruyter, 705.
8. (2013) "Pashto", Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
9. Modarresi, Yahya: "Iran, Afghanistan and Tadjikistan, 1911–1916." In: Sociolinguistics, Vol. 3, Part. 3. Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier, Peter Trudgill (eds.). Berlin, De Gryuter: 2006. p. 1915. ISBN [[Special:BookSources/3-11-018418-4
11. Lorenz, Manfred. "Die Herausbildung moderner iranischer Literatursprachen." In: Zeitschrift für Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung, Vol. 36. Akademie der Wissenschaften der DDR. Akademie Verlag, Berlin: 1983. P. 184ff.
12. Other sources note 1933, i.e. Johannes Christian Meyer-Ingwersen. Untersuchungen zum Satzbau des Paschto. 1966. Ph.D. Thesis, Hamburg 1966.
13. (2013) Afghanistan in Ink: Literature Between Diaspora and Nation (in en). Hurst. ISBN 978-1-84904-204-8.
14. István Fodor, Claude Hagège. Reform of Languages. Buske, 1983. P. 105ff.
15. Campbell, George L.: Concise Compendium of the world's languages. London: Routledge 1999.
16. Dupree, Louis: "Language and Politics in Afghanistan." In: Contributions to Asian Studies. Vol. 11/1978. p. 131–141. E. J. Brill, Leiden 1978. p. 131.
17. Spooner, Bryan: "Are we teaching Persian?" In: Persian Studies in North America: Studies in Honor of Mohammad Ali Jazayery. Mehdi Marashi (ed.). Bethesda, Iranbooks: 1994. p. 1983.
18. • مولا‏نا عبد القار و سیّد انوار الحق۔ پشتو۔ معارف اسلامیہ * فارسی۔ معارف اسلامیہ * جیمزٹاڈ۔ تریخ راجستان جلد اول * روشن خان، افغانیاں د‏‏ی نسلی تریخ * سیّد جمال الدین افغانی۔ الافغان * اشفاق احمد۔ ہفت ابانی لغت * نعمت اللہ ہراندی، مخزن افغانی شیر محمد گنڈا پور۔ تریخ پشتون* پردل خٹک : پشتو بولی * پری شان خٹک ؛ مقدمہ۔ پشتو زبان