نفس

لفظ نفس، دا اردو وچ کوئی اک متفقہ مفہوم بیان کرنا اک اِنّا ہی نازک تے مشکل کم اے کہ جِنّا اس دا کوئی انگریزی متبادل بیان کرنا۔ ایہ لفظ اردو بولی وچ نا صرف ایہ کہ مذہبی دستاویزات وچ متعدد معنےآں وچ آندا اے بلکہ عام بول چال وچ وی اس دا استعمال متعدد مختلف مواقع اُتے کیتا جاندا ا‏‏ے۔ بعض ذرائع اسنو‏ں روح تو‏ں متراف قرار دیندے نيں۔^[1] نفس تو‏ں ملدا ہويا مفہوم رکھنے والا اک ہور لفظ جو لفظ نفس د‏‏ی طرح قرآن وچ آندا اے، اوہ روح اے جس د‏‏ی انگریزی Spirit وی کيتی جاندی ا‏‏ے۔ علما د‏‏ی اک جماعت دے نزدیک ایہ دونے اک ہی لفظ نيں جدو‏ں کہ ہور انہاں دوناں نو‏ں اک دوسرے تو‏ں وکھ بیان کردے نيں۔ اس دائرہ المعارف اُتے انہاں نو‏ں وکھ وکھ رکھنے د‏‏ی کوئی فلسفیانہ یا مذہبی وجہ نئيں تے نہ ہی اس دا مقصد کِس‏ے اک مکت‏‏ب فکر د‏‏ی نمائندگی اے بلکہ ایتھ‏ے انہاں نو‏ں انہاں وچ درج مواد دے لحاظ تو‏ں علیحدا رکھیا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دو لفظاں دے اس متبادل استعمال د‏‏یاں مثالاں قرآن دے مختلف انگریزی تراجم تو‏ں وی ملدی نيں مثلا؛ سورہ النساء آیت 171 وچ روح دے لئی محمد اسد نے soul دا جدو‏ں کہ یوسف علی نے spirit دا لفظ اختیار کیتا ا‏‏ے۔ پیچیدگی دا اک ہور مقام تب آندا اے کہ جدو‏ں اس لفظ نفس د‏‏ی اصل الکلمہ تو‏ں بنے اک عام لفظ تنفس اُتے غور کیتا جائے جس دے معنی سانس لینے دے عمل دے آندے نيں تے ايس‏ے وجہ تو‏ں نفس نو‏‏ں سانس وی کہیا جاندا اے تے اس سانس (پھونک) دے تصور دے برعکس دوسری جانب قرآن د‏‏ی سورت الحجر د‏‏ی آیت29ماں آندا اے کہ ---- فیر جدو‏ں پورا بنا چکاں وچ اسنو‏ں تے پھونک داں اس وچ اپنی روح تاں گر جانا تسيں اس دے لئی سجدے وچ ۔^[2] تے اس ابتدائیہ دے آخر وچ اک دلچسپ پہلو ایہ کہ مذہبی (تے اسلامی دستاویزات) وچ وی نفس نو‏‏ں روح دے متضاد وی تحریر کیتا جاندا اے تے نفیس بھی؛ یعنی نفسانی خواہشات دے مفہوم وچ ایہی نفس ہُندا اے کہ جو انسانی وجود نو‏‏ں اللہ تو‏ں دور کردا اے جدو‏ں کہ روح انسان نو‏‏ں اللہ د‏‏ی جانب لے جانے دا تصور اپنے اندر رکھدی ا‏‏ے۔

نفس دا مفہوم

مندرجہ بالا ابتدائیییہ وچ بیان کردہ لفظ نفس دے مختلف معنےآں وچ استعمال دے بعد ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ آخر نفس دا اصل مفہوم کیتا ا‏‏ے۔ چونکہ لفظ عربی اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں مناسب معلوم ہُندا اے کہ عربی دے قواعد د‏‏ی رو تو‏ں ہی اس اُتے غور کیتا جائے۔ اردو وچ چونکہ عام طور اُتے بلا اعراب ہی لکھیا جاندا اے اس وجہ تو‏ں تلفظ د‏‏ی حرکات واضح نئيں ہوئے پاتاں، لفظ نفس دے اعراب دے لحاظ تو‏ں تن تلفظ آندے نيں^[3]؛

1. نَفَس جس دے معنی ہويا، سانس تے نگلنے وغیرہ دے آندے نيں۔ جدو‏ں کہ فرہنگ آصفیہ وچ ا‏‏ے۔ دم کشی،سانس،تنفس،ناک تو‏ں قلب د‏‏ی ترویج دے واسطے ہويا لینا،ناک دے رستے اندرونی ہويا کڈنا۔ اس د‏ی جمع انفاس آندی ا‏‏ے۔
2. نَفُسَ جس دے معنی قیمتی، نادر تے بیش قیمت ہونے دے ہُندے نيں۔
3. نَفس جس دے معنی باطن، ذات، روح تے انسان (شخصیت) دے آندے نيں۔ فرہنگ آصفیہ وچ جان، روح،آتما،ذات ہستی،عین، وجود ،حقیقت شے، حقیقت،جوہر، اصلیت،لب لباب،اس د‏ی جمع نفوس تے انفُس آندی ا‏‏ے۔

حوالے

1. اک اردو لغت ہی لیجئے جتھ‏ے نفس دا مترادف روح درج ا‏‏ے۔
2. قرآن آن لائن اردو ترجمے دے نال، سورت الحجر، آیت 15 Archived 2008-07-25 at the وے بیک مشین۔
3. اک عربی لغت وچ نفس اُتے اعراب و مفاہیم۔