محقق حلی

محقق حلی
جم	سنہ 1205 [1][2][3]  حلہ
تاریخ وفات	سنہ 1277 (71–72 سال)[1][2][4][3]
شہریت	عراق
عملی زندگی
پیشہ	فقیہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی [5]
باب اسلام
ترمیم

محقق حلی

کوائف
مکمل نام	ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی
تاریخ ولادت	۶۰٢ھ.ق
آبائی شہر	حلہ
تاریخ وفات	٦٧٦ھ.ق
مدفن	حلہ
علمی معلومات
اساتذہ	ان دے والد حسن بن یحیی حلی، ابوالمکارم ابن زہرہ، ابن نما، فخار بن معد موسوی
شاگرد	علامہ حلی، ابن داؤد حلی، ابن ربیب آدمی، سید عبدالکریم بن احمد بن طاؤس، عبدالعزیز بن سرایا حلی،حسن ابی طالب یوسفی (صاحب کشف الرموز فی شرح النافع)
تالیفات	شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام • المختصر النافع فی فقه الامامیة • النافع فی مختصر الشرائع • المعتبر فی شرح مختصر النافع • المعارج فی اصول الفقه • نهج الوصول الی معرفة علم الاصول • تلخیص الفهرست
خدمات

ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی ستويں صدی ہجری دے مشہور شیعہ فقیہ، اصولی تے عظیم شاعر نيں جو محقق حلی تے محقق اول دے عنوان تو‏ں مشہور نيں۔ اوہ اپنے زمانے دے عظیم ترین تے مشہور ترین فقیہ تے مجتہدین دے درمیان وچ خاص عظمت و اعتبار دے مالک نيں، ایتھ‏ے تک کہ لفظ "محقق" نو‏‏ں انہاں دے لئی بغیر کسی نشانے تے قرینے دے استعمال کیتا جاندا اے، کیونکہ انہاں دی تحقیقی تے علمی شخصیت مد نظر ا‏‏ے۔

علامہ حلی، ابن داؤد حلی، سید عبدالکریم بن طاؤس تے ابن سعید حلی ورگے اکابرین انہاں دے شاگرداں دے زمرے وچ شامل نيں۔ خواجہ نصیر الدین طوسی انہاں دے لئی خاص احترام دے قائل سن ۔

عظیم ترین فقہی متون، جداں شرائع الاسلام، المختصرالنافع فی فقہ الامامیہ انہاں دی تالیفات وچ شامل نيں۔

ولادت تے تعلیم

محقق حلی سنہ 602 ہجری قمری وچ عراق دے شہر حِلّہ وچ پیدا ہوئے۔ اوہ ابتداء ہی تو‏ں اعلیٰ ذہانت تے حیرت انگیز استعداد اہلیت دے مالک سن ۔ بچپن ہی تو‏ں اپنے زمانے دے معمول دے علوم دے حصول وچ مصروف ہوئے۔ انھاں نے عربی ادب ـ جو انہاں دی مادری بولی سی ـ بخوبی سیکھ لیا۔ علم ہیئت، ریاضیات تے منطق و کلام نو‏‏ں ضرورت دے مطابق سیکھا؛ تے پھر فقہ تے اصول نو‏‏ں اپنے والد حسن بن یحیی تے اپنے زمانے دے مشہور علماء ابن نما حلی تے سید فخار موسوی ـ جو کہ نامور فقیہ ابن ادریس حلی دے شاگرد سن ـ تو‏ں فیض حاصل کردے ہوئے پایۂ تکمیل تک پہنچایا۔

اساتذہ

1. انہاں دے والد شمس الدین حسن بن یحیی حلی۔
2. ابو المکارم ابن زہرہ۔ البتہ شہید مطہری لکھدے نيں: محقق حلی اک واسطے تو‏ں ابن زہرہ حلی تے ابن ادریس حلی دے شاگرد نيں۔ الکنی والالقاب وچ ابن نما حلی دے احوال دے ذیل وچ منقول اے: "محقق کرکی نے حلی دے وصف وچ لکھیا اے کہ فقہ اہل بیت وچ محقق دے عالم ترین استاد محمد بن نما حلی تے انہاں دے کے جلیل ترین استاد ابن ادریس حلی نيں"۔ بظاہر محقق کرکی دا مقصود ایہ اے کہ ابن نما دے جلیل ترین استاد ابن ادریس نيں کیونکہ ابن ادریس سنہ 598 ہجری قمری وچ تے محقق سنہ 676 ہجری قمری وچ وفات پاچکے نيں تے محقق نے قطعی طور اُتے ابن ادریس دے درس تو‏ں استفادہ نئيں کیتا اے ؛ تے ریحانۃ الادب وچ مکتوب اے کہ "[یہ جو کہیا جاندا اے کہ] محقق حلی اپنے دادا تے والد تے سید فخار بن معد موسوی تے ابن زہرہ دے شاگرد نيں، درست نئيں اے کیونکہ ابن زہرہ سنہ 585 ہجری قمری وچ وفات پاچکے نيں تے محقق نے انہاں دے حوزہ درس دا ادراک نئيں کیتا اے ؛ بعید از قیاس نئيں اے کہ محقق حلی دے والد ابن زہرہ دے شاگرد رہے ہون۔^[6]
3. ابو حامد نجم الاسلام محمد حلبی۔
4. ابن نما، محمد بن جعفر حلی۔
5. شمس الدین ابو علی فخار بن معد موسوی.
6. سید مجد الدین علی بن حسن عریضی.
7. تاج الدین حسن بن علی بن دربی۔^[7]۔^[8]

شاگرد

محقق حلی دے شاگرداں دی تعداد انہاں دی زندگی دے مختلف مراحل وچ 400 سی ؛ انہاں دے شاگرداں وچو‏ں بعض دے نام درج ذیل نيں:

• انہاں دے بھانجے علامہ حلی۔
• ابن داؤد حلی۔
• ابن ربیب آدمی.
• سید عبدالکریم بن احمد بن طاؤس۔
• سید مجد بن علی بن طاؤس۔
• مجد بن الشیخ الامام ملک الادبا۔
• شیخ عبدالعزیز بن سرایا حلی۔
• حسن ابی طالب یوسفی (صاحب کشف الرموز فی شرح النافع)۔
• محمد بن علی کاشی۔
• فخر المحققین۔
• انہاں دے بھانجے تے علامہ حلی دے بھائی علی بن یوسف حلی۔
• محمد بن شمس الدین محمد کوفی۔^[9]۔^[10]

تالیفات

محقق دے تحریری تے فکری آثار بہت عمیق تے انہاں دی انشاء بہت سلیس اے تے انہاں دی متعدد کتب شائع ہوچکيتیاں نيں تے صاحب کتاب ریحانۃ الادب، محمد علی مدرس تبریزی تے صاحب کتاب ریاض العلماء، میرزا عبداللہ اصفہانی افندی، نے انہاں وچو‏ں 14 کتب دا تذکرہ کیتا اے جنہاں وچو‏ں بعض حالے تک حوزات علمیہ دے نصاب وچ شامل نيں۔

متذکرہ کتب دے نام کچھ ایويں نيں:

1. شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام:
   ایہ کتاب لفظ تے معنی دے لحاظ تو‏ں، شیعہ فقہ دی بہترین کتب وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ مشہور اے کہ ایہ کتاب 15000 فقہی مسائل اُتے مشتمل اے تے عالیقدر فقہاء تے مجتہدین دی طرف تو‏ں لائق توجہ ٹہری اے تے اس اُتے متعدد شروح تے تعلیقات وی لکھی گئی نيں۔ شیخ محمد حسن نجفی [صاحب جوابر] دی 43 مجلدات اُتے مشتمل کتاب جواہر الکلام انہاں ہی شروح و تعلیقات دا نمایاں ترین نمونہ اے ؛ جس دے تراجم دنیا دی متعدد زندہ زباناں ـ منجملہ فارسی، روسی، فرانسیسی، جرمن تے اردو) ـ وچ شائع ہوچکے نيں تے عدلیہ تو‏ں متعلق جامعاندی شعباں تے کالجاں ہور عدالتاں وچ وی اس تو‏ں استفادہ کیتا جاندا ا‏‏ے۔
2. المختصر النافع فی فقہ الامامیہ:
   ایہ اک مفید کتاب اے تے شرائع الاسلام دے منتخب موضوعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ چونکہ ایہ کتاب مختصر وی اے تے وسیع البنیاد تے بیشتر موضوعات اُتے محیط وی اے لہذا تعلیمی حلفےآں وچ اسنو‏ں خاص توجہ دتی گئی اے ؛ تے صاحب ریاض دی کتاب ریاض المسائل اسی کتاب دی شرح اے ؛ تے اوہدی پیش گفتار وچ "محمد تقی دانش پژوہ" نے اس اُتے لکھی گئی 40 شرحاں دا نام لیا اے تے واضح کیتا اے کہ مصر دے دارالتقریب بین المذاہب الاسلامیہ دی منظوری دے بعد قاہرہ وچ متعلقہ وزارت نے اس کتاب نو‏‏ں زیور طبع تو‏ں آراستہ کرکے 5000 نسخاں وچ شائع کرکے یونیورسٹی الازہر وچ اہل سنت دی فقہ دے طالبعلماں دے لئے فراہ‏م دی اے تے اس دے مندرجات تے مضامین اس ملک دے طلباء دی حیرت ہور توجہ نو‏‏ں اپنی جانب مبذول کراچکے نيں۔
3. النافع فی مختصر الشرائع
4. المعتبر فی شرح مختصر النافع
5. المعارج فی اصول الفقہ
6. نہج الوصول الی معرفۃ علم الاصول
7. تلخیص الفہرست جو شیخ طوسی دی کتاب الفہرست دی تلخیص ا‏‏ے۔
8. استحباب التیاسر لاہل العراق
9. شرح نکت النہایہ (فقہ امامیہ)
10. الکہنہ في المنطق
11. مختصر المراسم کتاب المراسم'' (کتاب بقلم سلّار بن عبدالعزیز دیلمی دی تلخیص۔
12. المسائل الغریہ
13. المسائل المصریہ
14. المسلک فی اصول الدین
15. نکت النہایہ۔^[11]

محقق تے شعر ادب

محقق حلی شاعر فقہاء دی جماعت وچو‏ں نيں۔ انہاں دے اشعار اخلاقی، عرفانی تے حکمت آمیز نکات اُتے مشتمل نيں تے انھاں اپنے اشعار مشاعراں تے والد تے دوستاں دے نال مکاتبے دی صورت وچ کہ‏ے نيں۔^[12]

وفات

محقق سنہ 676 ہجری قمری وچ بروز پنج شنبہ، 74 برس دی عمر وچ وفات پاگئے تے حلہ وچ مدفون ہوئے۔ انہاں دا مزار اج وی شیعیان اہل بیت دی زیارتگاہ ا‏‏ے۔ سید حسین بروجردی صاحب نخبۃ المقال نے انہاں دی تاریخ دا مادہ ایويں منظوم کیتا ہويا اے:

ابوالقاسم نجم الدین

ابن الحسین بن نجیب الدین

هو المحقق الجلیل المعتمد

مولدہ "بتر" وعمرہ "نکد"۔^[13]

محقق مشاہیر دی نظر وچ

علامہ حلی نے خاندان زہرہ نو‏‏ں دیئے ہوئے اپنے اجازت نامے وچ انہاں دے بارے وچ لکھیا اے:

"کان هذا الشیخ افضل اهل عصره فی الفقه"۔
ترجمہ: ایہ بزرگ عالم فقہ وچ اپنے زمانے دے بہترین فقیہ سن ۔^[14]

محدث نوری انہاں دی ایويں تعریف کردے نيں:

"وہ ایسے باریک تے ظریف نکات دے نال حقائق شریعت دے کشف کنندہ سن جنہاں تو‏ں اج تک کوئی وی انسان یا جنہاں روشناس نہ سی ۔ اوہ علماء دے رئیس، حکماء دے فقیہ، فضلاء دا تابندہ سورج، عرفاء دے لئے چوہدويں شب دا چاند (= بدر) سن تے انہاں دا نام تے انہاں دی دانش، داستان جزیرہ خضرا دی بیان کرنے والی اے جدو‏ں کہ اوہ معصوم پیشواؤں تے عالمین اُتے اللہ دی حجتاں دے علوم دے وارث نيں۔ انھاں نے عالمین اُتے تحقیق دا پرچم لہرایا، خداوند متعال اپنی آشکار تے نہاں رحمتاں دی شعاعاں انہاں دی قبر دی نذر کردے تے جنت وچ انہاں نو‏ں شائستہ تے مناسب مقام عطا کرے تے مقام عالی انہاں نو‏ں عنایت فرمائے"۔

صاحب تاسیس الشیعہ ہور کہندے نيں:

"قلم دی انگلی عاجز اے انہاں دے اوصاف گننے سے؛ اوہ کتاب شرا‏ئع الاسلام دے مؤلف نيں جو فقہ دے قرآن ک منزلت رکھدی ا‏‏ے۔ انہاں دی مشہور کتاب النافع، المعتبر، تے اک کتاب المعارج اے جس دا موضوع اصول فقہ اے تے [علم کلام]] وچ وی انہاں دے بعض رسالات تے تالیفات نيں جو مفصل کتب دی فہرستاں وچ مذکور نيں تے انہاں دی اعلیٰ مجلس درس تو‏ں 400 آگاہ مجتہدین فارغ التحصیل ہوئے نيں جنہاں دے حالات علم رجال دی کتاباں وچ مذکور نيں۔ تے اس طرح دی توفیقات تے کامیابیاں اج تک کسی دے نصیب وچ نئيں آئی نيں۔ اوہ ماہ ربیع الاول سنہ 696 ہجری قمری نو‏‏ں حلہ وچ وفات پاگئے تے انہاں دی قبر شریف اُتے اک اُچا قبہ تعمیر کیتا گیا اے جس تو‏ں اج تک محبین تبرک حاصل کردے نيں تے اوہدی زیارت کردے نيں"۔^[15]

شہید ثانی دے بیٹے شیخ حسن صاحب معالم انہاں دا ایويں تذکرہ کردے نيں:

"جے علامہ حلّی، "محقق" نو‏‏ں تمام اعصار و قرون دے فقیہ تے بزرگ سمجھدے تو ایہ بہتر ہُندا کیونکہ محقق فقہائے شیعہ وچ نمایاں تے ممتاز نيں تے انہاں دے درمیان انہاں دی کوئی مثال نئيں اے "۔^[16]

ان دے شاگرد ابن داؤد حلی اپنی کتاب الرجال دے صفحہ 83 وچ انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں:

"المحقق الموفق الامام العلامة واحد عصره"۔
ترجمہ: اوہ کامیاب محقق، پیشوا تے اپنے زمانے دے منفرد بزرگ نيں۔ یگانۂ روزگار سن تے اپنے زمانے دے گویا ترین تے منطقی ترین عالم سن جو سریع الذہن تے حاضر دماغ سن "۔^[17]

شہید مطہری محقق حلی دی توصیف کردے ہوئے کہندے نيں:

"فقہ وچ کسی نو‏‏ں انہاں اُتے مقدم نئيں سمجھیا جاندا تے فقہاء دی اصطلاح وچ ہرگاہ "محقق" دا نام مطلق طور اُتے ذکر کیتا جاندا اے، مقصود ایہی عالم بزرگوار ہُندے نيں۔ اوہ عظیم فیلسوف تے ریاضی دان سن ۔ خواجہ نصیر الدین طوسی نے حلہ وچ انہاں تو‏ں ملاقات دی اے تے انہاں دے درس فقہ وچ شریک ہوئے نيں۔ محقق دیاں کتاباں ـ بالخصوص انہاں دی کتاب شرائع الاسلام طلاب دے ہاں اک درسی کتاب سی تے ہر تے بوہت سارے فقہاء نے اس کتاب اُتے شرحاں لکھی نيں یا انہاں اُتے حاشیہ نگاری دی اے "۔^[18]

حوالے

1. http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb130096232 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
2. SNAC ARK ID: https://snaccooperative.org/ark:/99166/w67m0dsg — subject named as: Muhaqqiq al-Hilli — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
3. سی ای آر ایل آئی ڈی: https://data.cerl.org/thesaurus/cnp01358384 — subject named as: Ǧaʿfar Ibn-al-Ḥasan al- Ḥillī al-Muḥaqqiq al-Auwal — ناشر: Consortium of European Research Libraries — اجازت نامہ: Open Data Commons Attribution License تے Creative Commons Attribution 2.0 Generic
4. subject named as: 1205?-1277 Jaʻfar ibn al-Ḥasan al-Ḥillī al-Muḥaqqiq al-Awwal — SELIBR ID: https://libris.kb.se/auth/195720 — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
5. http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb130096232 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
6. مطہری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ج3، ص81-82.
7. امین، سید محسن، اعیان الشیعہ، ج4، ص91۔
8. خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، ج2، ص188۔
9. افندی، عبدالله، ریاض العلما، ج1، ص104۔
10. خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، ج2، ص183۔
11. مدرس، محمدعلی، ریحانه الادب، ج5، ص235.
12. امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج4، ص89۔
13. مدرس، محمدعلی، ریحانه الادب، ج5، ص236۔
14. امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج 4، ص 89.
15. صدر، سید حسن، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ص 305-306۔
16. امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج4، ص89۔
17. مجله مکتب اسلام، سال سوم، شماره اول، ص 64-65، مقاله آقای دوانی۔
18. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ج3، ص81-82.

مآخذ

• افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، 1401هجری قمری۔
• امین‌، سید محسن‌، اعیان‌ الشیعه‌، بیروت‌، 1403هجری قمری۔
• خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان۔
• صدر، سید حسن، تاسیس الشیعة لعلوم الاسلام، تهران، اعلمی، 1375هجری شمسی۔
• مجله مکتب اسلام، سال سوم، شماره اول، ص 64-65، نوشته علی دوانی.
• مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، قم، کتابفروشی خیام، 1369هجری شمسی۔
• مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، قم، انتشارات صدرا.