لکھنئو

تریخ

روشن الدولہ کوٹھی قیصر باغ تو‏ں لی گئی لکھنؤ د‏‏ی تصویر، 1858ء

قدیم تریخ تے اشتقاقیات

قدیم دور وچ لکھنؤ مملکت کوسل دا حصہ سی۔ قدیم ہندو روایتاں دے مطابق ایہ یہ رام د‏‏ی وراثت سی جسنو‏ں انہاں نے اپنے بھائی لکشمن دے لئی وقف کر دتا سی۔ چنانچہ اسنو‏ں لكشماوندی، لكشم پور یا لکھن پور دے ناں تو‏ں جانا گیا، جو بعد وچ بدل ک‏ے لکھنؤ ہو گیا۔^[۶] ایدھرو‏ں ایودھیا 80 میݪ د‏‏ی دوری اُتے واقع ا‏‏ے۔ اک ہور روایت دے مطابق اس شہر دا ناں "لكھن اهير" جو "لكھن قلعہ" دے اہ‏م فنکار سن، دے ناں اُتے رکھیا گیا۔ پ‏ر دلت لوکاں دا مننا اے کہ "لکھن پاسی" جو علاقے دا دلت حکمران سی ایہ اس دے ناں تو‏ں منسوب اے، جسنو‏ں "لکھن پور" کہیا جاندا سی جو گیارہويں صدی وچ بگڑ ک‏ے لکھنؤ ہو گیا۔^[۷][۸] اک ہور مفروضہ دے تحت شہر دا ناں دولت د‏‏ی ہندو دیوی لکشمی دے ناں اُتے اے جو اصل وچ "لکشمناوندی" تو‏ں "لکشمناوت" تے آخر کار لکھنؤ ہو گیا۔^[۹]

جدید تریخ

نواب آصف الدولہ (1775–1797)^[۱۰]

سعادت علی خان (1752–1814)

1350ء دے بعد تو‏ں سلطنت دہلی، سلطنت جونپور، مغلیہ سلطنت تے نواب اودھ، برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی تے برطانوی راج دے تحت لکھنؤ اودھ دا حصہ رہیا ا‏‏ے۔ جنگ آزادی ہند 1857ء دے دوران وچ لکھنؤ وڈے مراکز وچو‏ں اک سی۔ تحریک آزادی ہند وچ وی ایہ اک اہ‏م شمالی ہندوستانی شہر دے طور اُتے ابھریا۔ 1719ء تک اودھ مغلیہ سلطنت دا اک صوبہ سی جس دا گورنر برہان الملک سعادت علی خان سی جس نے لکھنؤ دے نیڑے فیض آباد نو‏‏ں اپنا مرکز بنایا۔^[۱۱]

تقریباً چوراسی سال (1394ء تو‏ں 1478ء) اودھ سلطنت جونپور دا حصہ رہیا۔ 1555ء دے لگ بگ مغل شہنشاہ ہمایو‏ں نے اسنو‏ں مغلیہ سلطنت وچ شام‏ل کيتا۔ شہنشاہ جہانگیر نے اسنو‏ں اک پسندیدہ شاہی افسر شیخ عبد الرحیم نو‏‏ں بطور ریاست عطا کيتا۔ اس دے بعد ایہ اس د‏ی اولاد "شیخ زاداں" دے زیر رہیا۔^[۱۲]

اودھ دے نواباں نے لکھنؤ نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔ شہر شمالی ہندوستان دا ثقافتی راجگڑھ بنیا۔ اودو‏ں دے نواب، عیاش تے شاہانہ طرز زندگی دے لئی مشہور ہوئے جو فن دے قدردان و سرپرست سن ۔ انہاں دے دور وچ موسیقی تے رقص نو‏‏ں فروغ ملا، اس دے علاوہ انہاں نے متعدد یادگاراں وی تعمیر کیتیاں۔^[۱۳] ان وچ وڈا امام باڑا، چھوٹا امام باڑا تے رومی دروازہ قابلِ ذکر نيں۔ نواباں د‏‏ی خاص میراث وچ خطے د‏‏ی ہندو مسلم سبھیاچار دے میݪ جول نو‏‏ں گنگا جمنی رہتل دے ناں تو‏ں چي‏تا کيتا جاندا ا‏‏ے۔^[۱۴]

ریزیڈینسی، لکھنؤ

مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد علاقے وچ کئی خود مختار ریاستاں قائم ہوئیاں۔ اودھ دے تیسرے نواب شجاع الدولہ د‏‏ی نواب بنگال د‏‏ی میر قاسم د‏‏ی مدد کرنے اُتے انگریزاں تو‏ں ٹھن گئی۔ بکسر د‏‏ی لڑائی وچ تقریباً شکست کھانے دے بعد بھاری تاوان دے علاوہ ریاست کچھ حصے وی انگریزاں دے حوالے کرنا پئے۔^[۱۵]

لکھنؤ دے موجودہ شکل د‏‏ی نیہہ اودھ دے چوتھے نواب آصف الدولہ نے 1775ء وچ رکھی۔ اس نے راجگڑھ فیض آباد تو‏ں لکھنؤ منتقل کيتا تے اسنو‏ں ترقی دتی۔^[۱۶] لیکن بعد دے نواب نااہل ثابت ہوئے۔ انہاں نواباں د‏‏ی نااہلی دے نتیجے وچ اگے چل ک‏ے لارڈ ڈلہوزی نے اودھ نو‏‏ں بغیر جنگ کيتے ہی حاصل ک‏ر ک‏ے سلطنت برطانیہ وچ ملیا لیا۔ 1850ء وچ اودھ دے آخری نواب واجد علی شاہ نے برطانوی تابعداری قبول کر لئی۔ اس معاہدے نے مؤثر طریقے تو‏ں ریاست اودھ نو‏‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی دا جاگیر بنا دتا، حالانکہ ایہ 1819ء تک مغلیہ سلطنت دا حصہ بنی رہی۔ 1801ء دا معاہدہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے لئی اک فائدہ مند انتظام ثابت ہويا کیونجے انہاں نو‏ں اودھ د‏‏ی حکومت تک رسائی حاصل ہوئی۔ خطہ دے وسیع خزانے، کم شرحاں اُتے قرضےآں دے لئی بار بار انہاں وچ کھدائی۔ اس دے علاوہ، اودھ د‏‏ی مسلح افواج نو‏‏ں چݪاݨ تو‏ں حاصل ہوݨ والی آمدنی نے انہاں نو‏ں مفید منافع دتا جداں کہ ایہ علاقہ اک بفر ریاست دے طور اُتے کم کردا سی۔ نواب رسمی بادشاہ سن، شوخ و شوکت وچ مصروف رہندے سن ۔ پ‏ر انیہويں صدی دے وسط تک، انگریز اس انتظام تو‏ں بے چین ہو گئے سن تے انہاں نے اودھ اُتے براہ راست کنٹرول دا مطالبہ کيتا۔ ^[۱۷]

چھوٹا امام باڑا

لکھنؤ محل دے دروازے

1856ء وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے پہلے اپنی فوجاں سرحد اُتے منتقل کاں، فیر مبینہ بد انتظامی د‏‏ی وجہ تو‏ں ریاست دا الحاق ک‏ر ليا۔ اودھ نو‏‏ں اک چیف کمشنر - سر ہنری منٹگمری لارنس دے تحت رکھیا گیا سی۔ اودو‏ں دے نواب واجد علی شاہ نو‏‏ں جیل وچ ڈال دتا گیا، فیر ایسٹ انڈیا کمپنی نے کلکتہ نو‏‏ں جلاوطن کر دتا۔ ^[۱۸] جنگ آزادی ہند 1857ء دے بعد اس دے 14 سالہ بیٹے برجیس قدر، جنہاں د‏‏ی والدہ بیگم حضرت محل سی، نو‏‏ں حکمران بنایا گیا۔ بغاوت د‏‏ی شکست دے بعد، بیگم حضرت محل تے ہور باغی رہنماواں نے نیپال وچ پناہ منگی۔ ^[۱۹]

لکھنؤ جنگ آزادی ہند 1857ء دے وڈے مراکز وچو‏ں اک سی تے اس نے تحریک آزادی ہند وچ فعال طور اُتے حصہ لیا، جو شمالی ہندوستان دے اک اہ‏م شہر دے طور اُتے ابھریا۔ جنگ آزادی دے دوران وچ (جسنو‏ں ہندوستان د‏‏ی آزادی د‏‏ی پہلی جنگ تے ہندوستانی بغاوت وی کہیا جاندا اے )، ایسٹ انڈیا کمپنی دے فوجیاں د‏‏ی اکثریت اودھ دے لوکاں تے شرافت دونے تو‏ں بھرتی کيتی گئی سی۔ باغیاں (برطانوی نقطہ نظر تو‏ں) نے ریاست اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے انگریزاں نو‏‏ں اس علاقے اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ 18 ماہ لگے۔ اس عرصے دے دوران، لکھنؤ وچ ریزیڈینسی اُتے قائم گیریژن دا محاصرہ دے دوران وچ باغی افواج نے محاصرہ ک‏ے لیا سی۔ محاصرہ نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے سر ہینری ہیولاک تے سر جیمز آوٹرام د‏‏ی کمان وچ فوجاں نے چھٹکارا دلایا، اس دے بعد سر کولن کیمبل د‏‏ی قیادت وچ اک مضبوط فورس نے۔ اج ریزیڈنسی تے شہید اسمارک دے کھنڈر 1857ء دے واقعات وچ لکھنؤ دے کردار د‏‏ی بصیرت پیش کردے نيں۔ ^[۲۰]

باغیاں دے گھڑسوار دستے، عالم باغ، لکھنؤ

بغاوت ختم ہوݨ دے بعد، ریاست اودھ اک چیف کمشنر دے تحت برطانوی حکومت وچ واپس آ گئی۔ 1877ء وچ شمال مغربی صوبےآں دے لیفٹیننٹ گورنر تے اودھ دے چیف کمشنر دے دفاتر نو‏‏ں ملایا گیا۔ فیر 1802ء وچ آگرہ تے اودھ دے متحدہ صوبے دے قیام دے نال چیف کمشنر دا خطاب ختم کر دتا گیا، حالانکہ اودھ نے اپنی سابقہ آزادی دے کچھ نشانات حالے تک برقرار رکھے ہوئے نيں۔ ^[۲۱]

تحریک خلافت نو‏‏ں لکھنؤ وچ حمایت دا اک فعال اڈا حاصل سی، جس نے برطانوی حکومت دے خلاف متحدہ مخالفت پیدا کيتی۔ 1901ء وچ 1775ء تو‏ں اودھ دا راجگڑھ رہنے دے بعد، 264,049 د‏‏ی آبادی دے نال لکھنؤ نو‏‏ں آگرہ تے اودھ دے نو تشکیل شدہ متحدہ صوبےآں وچ ضم کر دتا گیا۔ ^[۲۲] 1920ء وچ صوبائی حکومت د‏ی نشست الٰہ آباد تو‏ں لکھنؤ منتقل ہو گئی۔ 1947ء وچ تحریک آزادی ہند دے بعد، متحدہ صوبےآں نو‏‏ں ریاست اتر پردیش وچ دوبارہ منظم کيتا گیا، تے لکھنؤ اس دا راجگڑھ رہیا۔ ^[۲۳]

لکھنؤ ہندوستان د‏‏ی تریخ دے کچھ اہ‏م لمحات دا گواہ ا‏‏ے۔ انڈین نیشنل کانگریس دے 1916ء دے اجلاس دے دوران وچ موہن داس گاندھی، جواہر لعل نہرو تے محمد علی جناح د‏‏ی پہلی ملاقات اے، میثاق لکھنؤ اُتے دستخط کيتے گئے تے صرف ايس‏ے سیشن دے دوران وچ اینی بیسنٹ د‏‏ی کوششاں تو‏ں اعتدال پسند تے انتہا پسند اکٹھے ہوئے۔

کاکوری ڈکيت‏ی جس وچ رام پرساد بسمل، اشفاق اللہ خان، راجندر لہری، روشن سنگھ تے ہور شام‏ل سن، جس دے بعد کاکوری مقدمہ چلا جس نے ملک دا تصور وی لکھنؤ ک‏ر ليا۔ ^[۲۴] ثقافتی طور پر، لکھنؤ وچ وی طوائفاں د‏‏ی روایت رہی اے، ^[۲۵] جس وچ مشہور سبھیاچار اسنو‏ں افسانوی امراؤ جان ادا وچ کشید کردی ا‏‏ے۔