غزوہ بنی قینقاع

غزوہ بنی قینقاع
بسلسلہ مسلم-یہود جنگیں
تاریخ شوال (10) , 624 , 2 ہجری [1] مقام مدینہ منورہ نتیجہ بنو قینقاع کو مدینہ سے جلا وطن کر دیا گیا [1]
محارب
مسلمان مدینہ	یہود مدینہ
کمانڈر اور رہنما
محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم	عبد اللہ بن ابی
طاقت
نامعلوم	700 [2]
ہلاکتیں اور نقصانات
نامعلوم	نامعلوم

غزوہ بنی قینقاع
سلسلۂ محارب: رسول خداؐ دے غزوات
فائل:بنوقينقاع.png
تاریخ مقام حجاز ، مدینہ محل وقوع مدینہ جنوب غربی مدینہ نتیجہ بنی قینقاع دا محاصرہ ہويا تے تسلیم ہوئے تے جلا وطن سبب پیغمبر اکرمؐ تو‏ں عہد شکنی تے جنگ ملک حجاز
فریقین
مسلما‏ن	بنی قینقاع دے یہودی
قائدین
حضرت محمدؐ حمزہ بن عبدالمطلب علی بن ابی طالب	بنی قینقاع
اس جنگ وچ بنو قینقاع نو‏‏ں آخر کار ہتھیار سُٹنا پڑے تے انہاں نو‏ں مدینہ بدر کیتا گیا۔

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

غزوہ بنی قَینُقاع [عربی: غزوة بني قينقاع]، یہودیاں دے نال پیغمبر اسلام(ص دا پہلا غزوہ ا‏‏ے۔ ایہ جنگ یہودی قبیلے بنو قینقاع دے نال لڑی گئی جنہاں نے رسول اللہ دے نال عہد شکنی دی سی تے مذکورہ غزوے دے دوران انہاں دا محاصرہ کیتا گیا تے آخر کار ہتھیار ڈالنے اُتے مجبور ہوئے تے جلا وطن کيتے گئے۔

مدینہ منورہ وچ آباد یہودیوں دا اک قبیلہ۔ نبی کریمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مدینے دے یہودی قبیلےآں نال ایہ معاہدہ کیتا سی کہ جنگ دی صورت وچ فریقین اک دوسرے دی مدد کرن گا (دیکھو: میثاق مدینہ)۔ جنگ بدر دے موقع اُتے یہود نے اس معاہدے دی خلاف ورزی کیتی تے غیر جانبداری دا اعلان کر دتا۔ مسلمان اکیلے ای مشرکین مکہ اُتے فتح حاصل کرکے مدینے واپس پرتے تے یہودیاں نوں تے ناگوار گزریا۔ حسد وچ اوہ مسلم دشمنی اُتے اتر آئے۔ مجبوراً مسلماناں نوں سب توں پہلے یہود دے قبیلہ بنو قینقاع نوں مدینے توں جلاوطن کرنا پیا۔ ایہ خیبر وچ جا آباد ہوئے۔ مگر اسلام دشمنی توں فیر وی باز نہ آئے۔ بدستور سازشاں وچ مصروف رہے۔ اسلامی لشکر نے جنگ خیبر وچ انہاں دی سرکوبی کیتی۔

رمضان2 ھ وچ حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جنگ ِ بدر دے معرکہ توں مدینہ واپس پرتے۔ اس دے اک مہینے بعد ہی 15 شوال 2ھ وچ غزوہ بنی قینقاعدا واقعہ درپیش ہویا۔ بدر دے بعد یہودیاں نے شر تے عداوت دا مظاہرہ کیتا مدینہ دے اطراف وچ یہودیاں دے تن وڈے وڈے قبیلے آباد سن۔بنو قینقاع، بنو نضیر، بنو قریظہ۔ انہاں تناں نال مسلماناں دا معاہدہ سی مگر جنگ ِ بدر دے بعد جس قبیلہ نے سب توں پہلے معاہدہ توڑیا اوہ قبیلہ بنو قینقاع دے یہودی سن جو سب توں زیادہ بہادر تے دولت مند سن۔ واقعہ ایہ ہویا کہ اک برقع پوش عرب عورت یہودیاں دے بازار وچ آئی، دکانداراں نے شرارت کیتی تے اس عورت نوں ننگا کر دتا اس اُتے تمام یہودی قہقہہ لا کے ہسن لگے، عورت چلائی تے اک عربی آیا تے دکان دار نوں قتل کر دتا اس اُتے یہودیاں تے عرباں وچ لڑائی شروع ہو گئی۔

حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نوں خبر ہوئی تے تشریف لیائے تے یہودیاں دی اس غیر شریفانہ حرکت اُتے ملامت فرمانے لگے۔ اس اُتے بنوقینقاع دے خبیث یہودی بگڑ گئے تے بولے کہ جنگ ِبدر دی فتح توں تساں مغرور نہ ہو جاؤ مکہ والے جنگ دے معاملہ وچ بے ڈھنگے سن اس لئی تساں نے انہاں نوں مار لیا اگر اساں نال تساں دا سابقہ پیا تے تہانوں معلوم ہو جائے گا کہ جنگ کس چیز دا ناں اے؟ تے لڑنے والے کداں دے ہُندے نیں ؟ جدوں یہودیاں نے معاہدہ توڑدتا تے حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے نصف شوال 2 ھ پیر دے دن انہاں یہودیاں اُتے حملہ کر دتا۔ یہودی جنگ دی تاب نہ لا سکے تے اپنے قلعیاں دا پھاٹک بند کرکے قلعہ بند ہو گئے مگر پندرہ دن دے محاصرہ دے بعد بالآخر یہودی مغلوب ہو گئے تے ذی القعدہ دے چاند رات نوں یہودی ہتھیار ڈال دینے اُتے مجبور ہو گئے۔ حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے صحابۂ کرام دے مشورہ توں انہاں یہودیاں نوں جلاوطن کر دتا تے ایہ عہد شکن،بدذات یہودی ملک شام دے مقام اذرعات وچ جاکے آباد ہو گئے۔^[3]

قبیلہ بنی قَینُقاع دا تعارف

بنو قَینُقاع، رسول اللہ دے زمانے وچ مدینہ دے یہودی قبائل وچو‏ں اک سی ۔ بعض مؤرخین نے اس قبیلے دے یہودی نژاد ہونے وچ شک و شبہے دا اظہار کیتا اے تے انہاں نو‏ں "عیسو" (ادوم) دی نسل وچ قرار دتا اے، جو یعقوب دا بھائی سی ۔ ^[4] بنو قینقاع دے نام تے انہاں دی بہت سی رسماں دی عرباں تو‏ں مشابہت^[5] دے باوجود، انہاں دے یہودی نژاد ہونے وچ شک و تردد دے لئے کوئی معتبر دلیل نئيں ا‏‏ے۔ تے ایہ وی واضح نئيں اے کہ اوہ کس وقت مدینہ تو‏ں ہجرت کرچدے نيں۔

مدینہ اُتے یہودی قبائل دے تسلط دے بعد، انہاں دی طاقت بنو قیلہ دے عرباں نو‏‏ں منتقل ہوئی چنانچہ یہودیاں نو‏‏ں دوسرے عرب قبائل دے نال معاہدے منعقد کرنا پڑے تے بنی قینقاع دوسرے دو یہودی قبائل دے برعکس ـ جنہاں نے اوس دے نال معاہدے منعقد کيتے سن ـ قبیلۂ خزرج دے حلیف سن ۔^[6] جواد علی^[7] انہاں نو‏ں اوس دے حلیف سمجھدا اے جو درست نئيں ا‏‏ے۔ واضح اے کہ بنو قینقاع تے دوسرے یہودی قبائل (بنو قریظہ تے بنو نضیر) دے درمیان رقابت تے مخالفت پائی جاندی سی تے انہاں دے درمیان کئی مرتبہ جنگاں وی ہوئیاں سن۔^[8]

بنو قینقاع مدینہ دے جنوب مغربی حصے وچ سکونت پذیر سن تے انہاں قلعہ ہور بازار مشہور سی ۔^[9] تے ایہ گل کہ اوہ مدینہ دے مرکز وچ مجتمع سن ^[10]، درست نئيں ا‏‏ے۔ دوسرے یہودی قبائل دے برعکس، مدینہ وچ اوہ باغات، نخلستاناں تے زرعی زمیناں دے مالک نہ سن بلکہ لوہاری، سناری تے کفاشی انہاں دے اہ‏م پیشاں وچ شمار ہُندی سی۔^[11]

جنگ دے اسباب

پیغمبر اسلامؐ نے ہجرت مدینہ دے بعد یہودیاں دے نال اک معاہدہ منعقد کیتا تے انہاں نو‏ں اجازت دی کہ مدینہ وچ رہیاں بشرطیکہ اوہ مسلماناں دے خلاف کسی دی مدد نہ کراں۔ بنو قینقاع پہلا قبیلہ سی جس نے عہدشکنی دی تے مسلماناں دے خلاف جنگ و پیکار دا راستہ اپنایا۔^[12]

جنگ دے آغاز دے بارے وچ منقولہ روایات

اس قضیئے دے آغاز دے بارے وچ مؤرخین دی روایات وچ تن نکات دکھادی دیندے نيں:

1. رسول خدا غزوہ بدر دے بعد (رمضان سنہ 2 ہجری وچ ) مدینہ واپس آئے تے بنو قینقاع دے یہودیاں نو‏‏ں انہاں دے بازار وچ اکٹھا کیتا تے انہاں نو‏‏ں نصیحت کيتی کہ "قریش دی شکست تو‏ں عبرت لاں" تے اسلام قبول کراں؛ یہودیاں نے جواب دتا: "ہم جنگجو لوگ نيں تے قریش دی مانند شکست قبول نئيں کرن گے"۔
2. اک مسلما‏ن خاتون دودھ بیچنے^[13] یا زیوارت خریدنے^[14] دی غرض تو‏ں بنو قینقاع دے بازار وچ گئی تے اک یہودی سنار نے اوہدی بےحرمتی دی تے اس دا مذاق اڑایا۔ اک مسلما‏ن مرد نے اس خاتون دی حمایت دی تے سنار نو‏‏ں ہلاک کردتا تے اوہ خود وی اسی وقت یہودیاں دے ہتھو‏ں قتل ہويا۔ خبر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں ملی تے آپؐ نے جنگ دا انتظام کیتا۔
3. جدو‏ں سورہ انفال دی آیت 58 رسول اللہؐ اُتے اتری (وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِيَانَةً فَانبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاء إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبُّ الخَائِنِينَ
   ؛ترجمہ: تے جے آپ کسی جماعت دی خیانت تو‏ں فکرمند ہاں تو انہاں دے عہد و پیمان نو‏‏ں انہاں دی طرف پھینک دیجئے کہ معاملہ برابر ہو جائے، بلاشبہ اللہ بددیاندی کرنے والےآں نو‏‏ں دوست نئيں رکھدا) تو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بنو قینقاع دی خیانت تو‏ں فکرمندی دا اظہار کردے انہاں دے نال جنگ دے لئے نکلے۔ ابن اسحق متذکرہ تیناں اسباب دا الگ الگ تذکرہ کردا اے لیکن سورہ انفال دی آیت دے بجائے سورہ آل عمران دی آیت 11 تے 12 دی طرف اشارہ کردا ا‏‏ے۔

واقدی پہلے تے دوسرے نکتاں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں ہمآہنگ کردے ذکر کردا اے تے ابن سعد صرف تیسرے نکتے دا تذکرہ کردا ا‏‏ے۔ طبری پہلے تے تیسرے نکتاں نو‏‏ں ملیا دے لکھدا اے کہ: "یہودیاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی دعوت مسترد دی تو ایہ آیت کریمہ (سورہ انفال دی آیت 58) نازل ہوئی۔ بعض ہور مآخذ وچ غزوہ بدر دے بعد یہودیاں دی سرکشی تے عہدشکنی دی لیکن اوہ سرکشی تے بغاوت دے لئے کسی مصداق دی طرف اشارہ نئيں کردے۔^[15] واٹ دا گمان^[16] ایہ اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلاف کچھ اقدامات ہورہے سن تے احتمال ایہ سی کہ یہودی انہاں اقدامات دے اصل عناصر دی حوصلہ افزائی کردے سن ۔

وقت جنگ

بعض مآخذ نے شنبہ 15 شوال سنہ 2 ہجری تے اسی سال یکم ذوالقعدہ نو‏‏ں بالترتیب جنگ دا آغاز و انجام قرار دتا ا‏‏ے۔^[17] اک روایت وچ منقول اے جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بنو قینقاع اُتے غالب آئے تے مدینہ پلٹ آئے، ایہ 10 ذوالحجہ تے عید الاضحی دا دن سی تے آپؐ نے پہلی بار لوگاں دے نال نماز عید ادا کيتی۔^[18]

طبری اک روایت وچ ابن اسحق تو‏ں نقل کردے ہوئے لکھدے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غزوہ بدر دے بعد، شوال تے دے ابتدائی ایام دے سوا شوال تے ذوالقعدہ دے باقی ایام مدینہ وچ گذارے۔^[19]اک روایت وچ اے کہ ایہ غزوہ صفر المظفر سنہ 3 ہجری دے دوران انجام پایا۔^[20] ایتھ‏ے تک وی کہیا گیا اے کہ بنو قینقاع تے بنو نضیر دی جلاوطنی بیک وقت انجام نو‏‏ں پہنچی ا‏‏ے۔^[21] بہر حال روایات دی گوناگونی دی وجہ تو‏ں اس جنگ دی صحیح تاریخ دا تعین دشوار ا‏‏ے۔

جنگ تے اس دا انجام

بنو قینقاع دے یہودی اپنے قلعے مین محصور ہوئے تے مسلماناں نے انہاں دا محاصرہ کیتا؛ محاصرہ 15 دن تک جاری رہیا تے بعدازاں یہودی ہتھیار ڈال کر باہر آئے تے جلاوطن کيتے گئے۔ کہیا جاندا اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ابتداء وچ حکم دتا سی کہ انہاں دے مرداں دی گردن زنی تے عورتاں تے بچےآں دے غلام بنانے دا حکم دتا سی لیکن بعد وچ آپؐ نے چشم پوشی دی تے انہاں نو‏ں جلا وطن کردے شام دی حدود وچ واقع "اِذْرَعات" دے علاقے وچ روانہ کیتا۔

بلعمی دے مطابق^[22] رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بنو قینقاع نو‏‏ں جلاوطن کیتا تے انہاں دے حصار نو‏‏ں منہدم کیتا۔ بعض یہودیاں نے اسلام قبول کیتا تے مدینہ وچ ہی باقی رہے؛ ایتھ‏ے تک کہ سنہ 9 ہجری وچ جدو‏ں عبدالہ بن اُبیّ دے انتقال دے موقع اُتے بنو قینقاع دے چند افراد وی موجود سن ۔^[23] ایہ گل ـ کہ عبداللہ بن سلام وی اسلام قبول کرنے والےآں وچ شامل سی،^[24] نادرست اے، کیونکہ اک روایت دے مطابق اوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ہجرت مدینہ تو‏ں پہلے تے دوسری روایات دے مطابق ہجرت دے کچھ عرصہ بعد، مسلما‏ن ہوچدے سن ۔^[25]

احتمال ایہ اے کہ اس جنگ وچ سعد بن معاذ نو‏‏ں حکم ملیا سی کہ دوسرے یہودیاں نو‏‏ں اس واقعے وچ مداخلت تو‏ں باز رکھن؛^[26] رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا سفید پرچم اس جنگ وچ حمزۃ بن‌عبد المطّلب دے دوش اُتے سی ۔^[27]؛ ابو لبابہ بنن منذر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی جانب تو‏ں مدینہ وچ جانشین مقرر کيتے گئے سن ^[28]؛ منذر بن قدامہ سلمی باغیاں دے ہتھ باندھنے اُتے تے^[29] [[محمد بن مسلمہ|محمّد بن مَسلمہ[[ انہاں دے اموال اکٹھے کرنے اُتے مامور سن ۔^[30]

زیادہ تر مآخذ وچ بنو قینقاع دے مرداں دی تعداد 700 بیان ہوئی لیکن انہاں تو‏ں حاصلہ مال غنیمت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ تعداد مبالغہ آمیز اے لیکن احتمال ایہ اے کہ اس سلسلہ وچ کتاب التبیہ والاشراف دے مؤلف دا قول حقیقت تو‏ں قریب تر ہوئے گا جس نے ایہ تعداد 400 بتائی ا‏‏ے۔^[31]

بنو قینقاع دی خواتین تے بچےآں نو‏‏ں انہاں نو‏ں بخش دتا گیا لیکن انہاں دے اموال مسلماناں دے ہورہ‏‏ے۔ واقدی دی روایت^[32] جو اس نے ربیع بن سبرہ تو‏ں نقل کيتی اے، تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بنو قینقاع اپنے بعض اونٹھ وی خواتین تے بچےآں لے جانے دے لئے، نال لے گئے سن ۔ بنو قینقاع نو‏‏ں تن دن دی مہلت دتی گئی کہ مدینہ تو‏ں نکل کر چلے جان تے عبادہ بن صامت انہاں نو‏ں شہر تو‏ں کڈ باہر کرنے دی ذمہ داری سونپ دتی گئی سی۔

بنو قینقاع دے حلیفاں دا کردار

اس جنگ وچ بنی قینقاع دے عرب حلیفاں دا کردار لائق توجہ ا‏‏ے۔ عبادہ بن صامت تے عبداللہ بن ابی بن سلول خزرج دے اصل راہنما سن ۔ عبادہ سچے مسلما‏ن سن تے بنو قینقاع دی پیمان شکنی دیکھ کر انھاں نے انہاں دی حمایت ترک کردی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوکر بنو قینقاع دے نال اپنے حلف تو‏ں بیزاری دا اعلان کیتا۔^[33] عبداللّہ بن اُبیّ، منافقین دا سرغنہ سی تے اس قضيئے وچ اس دا کردار دوہرا سی ؛ اک طرف تو‏ں اوہ اسی نے بظاہر بنو قینقاع نو‏‏ں قلعہ بند ہونے تے سرکشی کرنے اُتے اکسایا سی تے دوسری طرف تو‏ں اس نے انہاں تو‏ں جاملنے تو‏ں انکار کیتا۔^[34] انہاں دے قید کيتے جانے دے بعد عبداللہ بن ابی نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں درخواست کيتی کہ اس دے حلیفاں دی جان بخشی کراں تے اپنی اس درخواست اُتے اس قدر اصرار کیتا رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس اُتے وی تے یہودیاں اُتے وی لعنت بھیجی تے انہاں دی جلاوطنی دا حکم جاری فرمایا۔

مال غنیمت

پیغمبر خداؐ نے غنائم نو‏‏ں اپنے اصحاب دے درمیان تقسیم کیتا تے پہلی بار مال غنیمت وچو‏ں خمس اٹھایا۔^[35] ہور مال غنیمت وچو‏ں "صَفْوُ الغنائم" دے طور اُتے تن کماناں، دو زرہاں، تن تلواراں تے تن نیزاں نو‏‏ں منتخب کیتا تے محمد بن مسلمہ تے سعد بن معاذ نو‏‏ں دو زرہیاں عطا ک‏‏يتی‏‏اں ۔^[36]

ہور ویکھو

• بنو نضیر
• بنو قریظہ

• غزوہ خیبر
• غزوہ بنی نضیر
• غزوہ بنی قریظہ

حوالے

1. http://military.hawarey.org/military_english.htm
2. Watt (1956), pg. 209-10
3. سیرتِ مصطفی،مؤلف عبد المصطفیٰ اعظمی،صفحہ 245،ناشرمکتبۃ المدینہ باب المد ینہ کراچی
4. Encyclopaedia Judaica, Jerusalem, Under the word: “Qaynuqa”.
5. Watt, Muhammad at Medina, p 192-193۔
6. طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج3، ص1361۔
7. جواد علی، المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ج4، ص39۔
8. حسن خالد، مجتمع المدینہ قبل الہجرة وبعدہا، ص39۔
9. بلعمی، تاریخ نامہ طبری، ج1، ص151۔
10. Encyclopaedia Judaica, Jerusalem, Ditto ۔
11. بلعمی، تاریخ نامہ طبری، ج1، ص151۔
12. ابن اسحاق، سیرت رسول اللّہ، ج2، ص 561۔
13. ابن ہشام، سیرة النبی، ج2، ص632۔
14. واقدی، المغازی، ج1، ص127۔
15. ابن اسحاق، سیرت رسول اللّہ، ج2، ص 561؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج2، ص29۔
16. Watt, Muhammad at Medina, p 181 ۔
17. واقدی، المغازی، ج1، ص127؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج2، ص28ـ29؛ مسعودی، التنبیہ و الاشراف، ص206۔
18. ابن شبّہ نمیری، تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص136ـ137؛ طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج3، ص1362۔
19. ابن اسحاق، سیرت رسول اللّہ، ج3، ص1363۔
20. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج2، ص139
21. سمہودی، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفیٰ، ج1، ص278۔
22. بلعمی، تاریخ نامہ طبری، ج1، ص152۔
23. واقدی، المغازی، ج3، ص 806۔
24. Encyclopaedia Judaica, Jerusalem, Ditto۔
25. J. Horovitz, under the name: "Abd Allah bin Salam"۔
26. Watt, Muhammad at Medina, p 210 ۔
27. طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج3، ص1362۔
28. واقدی، المغازی، ج3، ص130۔
29. واقدی، المغازی، ج2، ص33۔
30. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج2، ص30۔
31. مسعودی، التنبیہ والاشراف، ص206۔
32. واقدی، المغازی، ج2، ص130۔
33. ابن اسحاق، سیرت رسول اللّہ، ج2، ص563۔
34. واقدی، المغازی، ج1، ص129۔
35. طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج3، ص1362؛ مسعودی، التنبیہ والاشراف، ص207۔
36. واقدی، المغازی، ج1، ص129۔

مآخذ

• ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، 1399ـ1402 ہجری قمری/ 1979ـ1982 عیسوی۔
• ابن اسحاق، سیرت رسول اللّہ، ترجمة رفیع الدین اسحاق محمد بن ہمدانی، چاپ اصغر مہدوی، تہران، 1361 ہجری شمسی۔
• ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، 1405 ہجری قمری /1985 عیسوی۔
• ابن شبہ نمیری، تاریخ المدینة المنورة، چاپ فہیم محمد شلتوت، بیروت، 1410 ہجری قمری.
• ابن ہشام، سیرة النبی، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر، بی‌تا.
• بلعمی، محمد بن محمد، تاریخ نامہ طبری، چاپ محمد روشن، تہران، 1366 ہجری شمسی۔
• حسن خالد، مجتمع المدینہ قبل الہجرة وبعدہا، بیروت، بی‌تا.
• سمہودی، علی بن عبداللہ، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفیٰ، بیروت، 1401 ہجری قمری /1981 عیسوی۔
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، چاپ دخویہ، بی‌جا، 1982ـ 1985 عیسوی۔
• جواد علی، المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، بی‌تا.
• مسعودی، علی بن حسین، التنبیہ والاشراف، چاپ عبداللہ اسماعیل صاوی، قاہرہ، 1357 ہجری قمری /1938 عیسوی۔
• واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، ترجمہ محمود مہدوی دامغانی، تہران، 1369 ہجری شمسی۔

انگلش مآخذ

• EI 1 , s.v. "K ¤ ainuk ¤ a ¦ Ü " (by A. J . Wensinck).
• EI 2 , s.v. " ـ Abd Allah bin Salam" (by J. Horovitz).
• Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982.
• s.v. "Qaynuqa ¦ Ü " (by Eli Davis).
• W. M. Watt, Muhammad at Medina , Oxford 1968.

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ: دانشنامہ جہان اسلام

پچھلا غزوہ: بدر کبری

رسول اللہؐ دے غزوات غزوہ بنی قینقاع

اگلا غزوہ: سویق