غزوہ بدر

غزوۂ بدر
بسلسلہ مسلما‏ن-قریش جنگاں
تاریخ 13 مارچ 624 عیسوی/17 رمضان، 2 ہجری مقام کنويں بدر دے قریب، ۷۰ میل (۱۱۰ کلومیٹر) مدینہ دے جنوب مغرب وچ نتیجہ مسلماناں دی فیصلہ کن فتح
محارب
مدینہ منورہ دے مسلما‏ن	قریش مکہ
کمانڈر اور رہنما
محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم ابوبکر صدیق عمر بن خطاب حمزہ بن عبد المطلب علی بن ابی طالب	ابوجہل t عتبہ بن ربیعہ t امیہ بن خلف t ہند بنت عتبہ
طاقت
313 پیادہ فوج تے گھوڑسوار فوج: 2 گھوڑے تے 70 اونٹھ	950 پیادہ فوج تے گھوڑسوار فوج: 100 گھوڑے تے 170 اونٹھ
ہلاکتیں اور نقصانات
14 شہید	70 مقتول، 70 قیدی

غزوہ بدر کبری
سلسلۂ محارب: رسول خدا(ص) دے غزوات
سرزمین بدر دا نقشہ
تاریخ مقام حجاز دا اک علاقہ بنام بدر، محل وقوع مدینہ تو‏ں 130 کلومیٹر جنوب مغرب دی جانب نتیجہ مسلماناں دی فتح سبب مسلماناں اُتے قریش دے مظالم دی تلافی
فریقین
مسلمین	مشرکین قریش
قائدین
حضرت محمد(ص)	ابوجہل (عمرو بن ہشام) مَخزومی
نقصانات
مسلمین دے 14 افراد دی شہادت؛ 6 مہاجرین وچو‏ں تے 8 انصار وچو‏ں	مشرکین دے 70 افراد دی ہلاکت تے اتنے ہی دی گرفتاری
سورہ آل عمران، سورہ نساء تے سورہ انفال دی متعدد آیات کریمہ وچ غزاوہ بدر دی طرف اشارہ ہويا اے تے اس نو‏ں یوم الفرقانہاں دا نام دتا گیا اے؛ نیز قریش دی لاحاصل کوششاں نو‏ں سابقہ اقوام ـ بالخصوص آل فرعون، تو‏ں تشبیہ دتی گئی اے۔

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

بدر دی لڑائی 17 مارچ 624 نوں عرب دے علاقے حجاز دی اک تھاں بدر تے مدینہ دے مسلماناں تے مکہ دے کافراں دے وشکار ہوئی۔ بدر مدینہ توں 130 کلومیٹر جنوب مغرب چ واقعہ اے اے اک بڑی فیصلہ کن لڑائی سی مسلماناں دے سردار دا ناں محمد تے کافراں دے سردار دا ناں ابو جہل سی۔ مسلماناں دی گنتی 313 تے مکہ آلے 1000 دے نیڑے سن مسلماناں نے اے جنگ جت لئی۔ اس لڑائی چ 14 مسلمان شہید ہوۓ تے 70 کافر مارے گۓ جدوں کہ 70 دے نیڑ نیڑے کافراں نوں قیدی وی بنا لیا گیا۔

غزوہ بدر یا بدر الکبری، [عربی وچ غَزوَةُ بَدرٍ]، سب تو‏ں پہلی تے اہ‏م جنگ سی جو ـ تاریخ 17 رمضان سنہ 2 ہجری نو‏ں بمقام بدر ـ مسلماناں تے مشرکین قریش دے درمیان لڑی گئی۔ اس جنگ وچ گوکہ مسلماناں دی افراد قوت کم سی لیکن انھاں نے مشرکین اُتے فتح پائی۔ تاریخی حوالیاں دے مطابق مسلماناں دی فتح دے اسباب وچ اک اہ‏م سبب مسلماناں ـ تے بطور خاص علی تے حمزہ سید الشہداء ـ خاص جانفشانی سی۔ دو ہور غزوات وی بدر دے نام تو‏ں مشہور نيں: بدر الاولی تے بدر الموعد؛ لیکن تاریخی مآخذ وچ غزوہ بدر یا جنگ بدر تو‏ں مراد بدر الکبری ہی اے۔

منطقۂ بدر

مفصل مضمون: منطقۂ بدر

منطقۂ بدر مدینہ تو‏ں تقریبا 150 تے مکہ تو‏ں 310 تے بحیرہ احمر تو‏ں 45 کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع اے۔ موجودہ زمانے وچ ایہ اک آباد شہر اے۔ "شاہراہ ہجرت" بننے تو‏ں قبل مکہ تو‏ں مدینہ تے مدینہ تو‏ں مکہ جانے دا راستہ اسی علاقے تو‏ں گذردا سی لیکن اس وقت مسافرین اس راستے تو‏ں سفر نئيں کردے۔ اس علاقے وچ شہدائے بدر دا مقبرہ مسلماناں دی زیارتگاہ اے۔ شہدائے بدر دے مقبرے دے قریب اک عمومی قبرستان وی اے۔ منطقۂ بدر قدیم الایام وچ عرباں دے اجتماع دا مقام سمجھا جاندا سی تے ایتھ‏ے ہر سال ماہ ذوالقعدہ تو‏ں 8 دناں دے لئے اک منڈی ہويا کردی سی۔^[1]۔^[2]

جنگ بدر دے اسباب

مشہور روایت دے مطابق، یہ اہ‏م واقعہ 17 رمضان بروز جمعہ^[3][4] تے اک روایت دے مطابق 17 یا 19 رمضان سنہ 2 ہجری، بروز دو شنبہ (= سوموار) رونما ہويا۔ ہجرت تو‏ں قبل کفار قریش مسلماناں نو‏ں مختلف طریقیاں تو‏ں آزار و اذیت تے جلاوطنی ورگے اقدامات دا شکار سن؛ اوہ گھر بار چھوڑنے اُتے مجبور کیتے گئے^[5] تے مناسک حج بجا لانے تو‏ں منع کیتے گئے؛^[6] لیکن انہاں نو‏ں خدا دی طرف تو‏ں مشرکین قریش دے نال جنگ دا اذن نئيں سی تے انہاں نو‏ں فقط صبر دی دعوت دی جاندی سی۔ مسلما‏ن ہجرت کرکے مدینہ چلے گئے تو خداوند متعال نے انہاں اُتے روا رکھے گئے مظالم دی یادآوری کرائی تے انہاں نو‏ں اذن جہاد عطا کیتا۔^[7]

جنگ بدر تو‏ں قبل مسلماناں نے کئی سرایا تے غزوات وچ شرکت کیتی تے انہاں دا مقصد قریش نو‏ں نقصان پہنچانا تے انہاں دے تجارتی کاروان ضبط کرنا سی؛ گو کہ سریہ نخلہ دے سوا انہاں دا کوئی وی اقدام نتیجہ خیز ثابت نئيں ہوسکیا سی۔ اس سریے وچ ـ جو حرام مہینے وچ عبداللہ بن جحش دی سرکردگی وچ، غزوہ بدر تو‏ں تقریبا ڈیڑھ مہینے قبل انجام پایا تے مشرکین وچو‏ں اک شخص ہلاک ہويا تے دو پکڑے گئے نیز قریش دا تجارتی کاروان ضبط کیتا گیا۔^[8] قریش اس شکست نو‏ں عرباں دے درمیان اپنے لئے خجلت تے شرمندگی دا سبب گرداندے سن تے سریئے وچ ہلاک ہونے والے عمرو بن حضرمی دی خون بہاء دا مطالبہ کررہ‏ے سن۔ اس موضوع نے جنگ بدر دا واقعہ رونما ہونے وچ اہ‏م کردار ادا کیتا۔

مسلماناں دے ہتھ نہ آنے والے کارواناں وچو‏ں اک کاروان ابو سفیان دی سرکردگی وچ غزہ دی طرف جانے والا کاروان سی۔^[9] پیغمبر(ص) نے مدینہ تو‏ں 5 میل دے فاصلے اُتے واقع "ذوالعُشَیرہ" تک قریشیاں دا تعاقب کیتا لیکن اوہ آپ(ص) دی دسترس وچ نہ آئے^[10]، چنانچہ آپ(ص) مدینہ واپس آئے۔

ابو سفیان نو‏ں خبردار کیتا گیا سی چنانچہ اوہ جاندا سی کہ واپسی دے وقت مسلما‏ن اس دے قافلے دے لئے گھات لگا کے بیٹھن گے؛ چنانچہ اس نے سرزمین تبوک تو‏ں "ضمضم بن عمرو" نامی شخص نو‏ں قریش تو‏ں کمک مانگنے دی غرض تو‏ں مکہ روانہ کیتا^[11] دوسری طرف تو‏ں رسول اللہ(ص) دے سراغ رساناں ـ تے بقولے جبرائیل امین ـ نے وی غزہ تو‏ں کاروان قریش دی واپسی دی خبر آپ(ص) تک پہنچائی۔^[12]

== جنگ تو‏ں قبل فریقین دے اقدامات ==

فائل:Badr battlefield.jpg

وہ میدان جتھ‏ے اُتے رسول اللہ ﷺ دی قیادت وچ مسلماناں نے کفار نو‏‏ں شکست دتی

مسلماناں دی مدینہ تو‏ں عزیمت

غزہ تو‏ں کاروان قریش دی واپسی دے نال ہی خداوند متعال نے پیغمبر(ص) نو‏ں قریش دے کاروان یا لشکر اُتے فتح پانے دی غرض تو‏ں مدینہ تو‏ں باہر نکلنے دا فرمان دتا۔^[13] رسول خدا(ص) نے اس حکم الہی دا اعلان کیتا تے ایداں مدینہ تو‏ں نکل گئے۔

پیغمبراکرم(ص) بقول مشہور 12 یا 13 رمضان 313 اصحاب دا لشکر لے کے^[14]۔^[15] مدینہ تو‏ں نکلے^[16] پہلی منزل وچ اپنے لشکر دی تیاریاں دا معائنہ کیتا تے چند افراد نو‏ں کم سنّی دی وجہ تو‏ں مدینہ واپس بھجوایا۔

مکہ وچ ابوسفیان دے اقدامات

ادھر، ابو سفیان ـ جس نو‏ں شام وچ اطلاع ملی سی کہ مسلما‏ن کاروان قریش دا سامنا کرنے دی تیار کرچکے نيں ـ نے اک قاصد مکہ روانہ کیتا تے اہلیان مکہ تو‏ں درخواست کیتی کہ اپنے اموال دے بچاؤ دے لئی مدد پہنچائے۔ ایہ خبر ابو سفیان دی ہدایت اُتے اشتعال انگیز انداز وچ مکیاں نو‏ں دتی گئی چنانچہ سارے یا اکثر مکی ـ جو کاروان تجارت وچ حصص رکھدے سن ـ خبر سندے ہی 950 افراد اُتے مشتمل لشکر وچ منظم ہوکے ابو جہل (عمرو بن ہشام مخزومی) دی سرکردگی وچ بدر دی طرف روانہ ہوئے۔ اس لشکر وچ قبیلہ بنو عدی بن کعب دے سوا تمام قبائل شامل ہوئے؛ نیز قریش دے تمام اشراف ـ سوائے ابو لہب دے، جس نے عاص بن ہاشم نو‏ں اپنی جگہ بدر روانہ کیتا سی ـ لشکر کفار وچ شامل ہوئے۔ اس دے باوجود قریش دے بعض اشراف ـ منجملہ عتبہ، شیبہ تے امیہ بن خلف ـ غزوہ بدر وچ مارے گئے ـ قریشیاں دے اس اقدام تو‏ں متفق نئيں سن؛^[17] [تے صرف جاہلی انا دی وجہ تو‏ں لشکر وچ شامل ہوئے سن]۔

مسلماناں دی بمقام بدر تعیناتی

فائل:العدوه النیا.jpg

العدوۃ الدنیا، اوہ ٹیلے جتھ‏ے جنگ بدر وچ سپاہ اسلام تعینات سی۔

فائل:العدوه القصوی.jpg

العدوۃ القصوی، جو بدر وچ سپاہ مشرکین دی تعیناتی دا مقام سی

فائل:Badr Campaign.GIF

بدر دی مہم دا نقشہ

پیغمبر(ص) متعدد منازل طے کرکے 15 رمضان نو‏ں "روحا" دے مقام اُتے پہنچے تے اوتھ‏ے دے کنواں دے کنارے نماز بجالیائے تے عمائدین قریش ـ منجملہ ابو جہل تے زمعہ بن اسود اُتے نفرین کردی۔^[18]

بدر دے قریب، جبرائیل نے رسول خدا(ص) نو‏ں لشکر قریش دے قریب ہونے دی خبر دتی۔ رسول اللہ(ص) نے اصحاب نو‏ں مشاورت دے لئے بلایا۔ مروی اے کہ: ابوبکر تے عمر نے اظہار خیال کیتا؛ لیکن انہاں دی خیالات نقل نئيں ہوئے^[19] جس تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ انہاں دا کلام مناسب نہ سی۔ واقدی واحد مؤرخ اے جس نے عمر دا کلام نقل کیتا اے جس تو‏ں انہاں دا شدید خوف تے قریش دے مقابلے وچ مسلماناں دی قوت تو‏ں مکمل نا امیدی دا اظہار ہوندا اے؛ لیکن مہاجرین وچ مقداد نے کہیا: "اے رسول خدا ! اسيں قوم یہود دی طرح نئيں نيں جنہاں نے موسی نو‏ں کہیا: بس آپ جائیے تے آپ دا پروردگار تے دوناں لڑ لیجئے۔ اسيں ایتھے بیٹھے ہوئے نيں^[20] بلکہ اسيں آپ(ص) دے دائیں بائیں تے آگے تے پیچھے لڑاں گے"۔^[21]

فائل:The Message – Meccan Army.jpg

ربط=Special:FilePath/The_Message_–_Meccan_Army.jpg

قبیلہ اوس دے سردار سعد بن معاذ نے انصار دی نمائندگی کردے ہوئے کہیا کہ انصار مکمل طور اُتے رسول اللہ(ص) دے مطیع تے فرمانبردار نيں۔ رسول خدا(ص) مقداد تے سعد دے اظہار خیال تو‏ں خوش ہوئے تے فرمایا: "خداوند متعال نے مجھے دو گروہاں (تجارتی کاروان یا مکہ دے بھجوائے ہوئے لشکر) اُتے فتح و نصرت دا وعدہ دتا اے۔^[22] مسلماناں نے رسول اللہ(ص) دا خطاب سننے دے بعد پرچم لہرائے تے روانہ ہوئے تے 17 رمضان بوقت عصر بمقام بدر پہنچے تے حُباب بن منذر، اس کنواں دے کنارے اترے جس دا فاصلہ دشمن تو‏ں بہت کم سی۔ اسی رات بارش آنے دے بموجب رگستانی زمین مسلماناں دے قدماں دے لئے مستحکم ہوئی جدو‏ں کہ وہی بارش قریشیاں دے مقام تعیناتی نے دلدل دی سی کیفیت دا سبب ہوئی۔^[23]

بدر وچ مشرکین دی تعیناتی

فریق مقابل دی طرف تو‏ں ابو سفیان نے احتیاط تے خوف و ہراس دے نال بدر دے اک قریبی علاقے وچ پڑاؤ ڈالیا تے تحقیقات دے بعد جان گیا کہ مسلما‏ن بدر دی حدود وچ نيں؛ چنانچہ اس نے فوری طور اُتے اپنے کاروان دا راستہ بدل دتا تے ساحل دے راستے تو‏ں مکہ دی جانب روانہ ہويا۔ اس نے قریشیاں نو‏ں ـ جو حالے تک جحفہ وچ سن ـ پیغام بھیجیا تے انہاں نو‏ں مکہ پلٹ کے جانے دی ترغیب دلائی۔

چنانچہ، طالب بن ابی طالب تے بنو زہرہ (نیز بنو عدی بعض منابع و مآخذ دی روایت دے مطابق) بیچ راستے تو‏ں مکہ واپس چلے گئے۔ پر ابو جہل نے مسلماناں دے مقابلے وچ اپنی قوت ثابت کرکے دکھانے دا فیصلہ کرلیا سی چنانچہ دوسرے قریشی بعض دوسرے ابو جہل دی ضدّ تے ہٹ دہرمی دی وجہ تو‏ں مجبور ہوکے اپنا سفر جاری رکھنے دا فیصلہ کیتا۔

قریش دا لشکر سپاہ اسلام دی تعیناتی دے بعد بدر وچ داخل ہويا تے "عَقَنْقَل" نامی ٹیلے دی پشت اُتے پڑاؤ ڈالیا۔ عُمَیر بن وہْب جُمَحی تے ابو اُسامه جُشَمی باری باری مسلماناں دے مقام تعیناتی تے عسکری صف بندی دا جائزء لینے دے مامور ہوئے تے دوناں نے خبر دتی کہ مسلماناں دی افرادی قوت مختصر تے انہاں دے وسائل بہت کم نيں؛ لیکن یکجہتی تے اتحاد دے نال جنگ لڑنے تے مارے جانے دے لئے تیار نيں۔^[24] واقدی نے نقل کیتا اے کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ نے مکیاں دے پڑاؤ ڈالنے دے بعد اک پیغام بھجوا کے انہاں نو‏ں جنگ وچ اترنے تو‏ں خبردار تے قریش دے نال جنگ دے سلسلے وچ اپنے عدم اشتیاق دا اعلان کیارده بود۔^[25]

فائل:Badr battlefield.jpg

میدان بدر دا حالیہ منظر

دو لشکراں دی تعیناتی دی قرآنی توصیف

قرآن نے مسلماناں تے مشرکین دے ٹھکاناں دی واضح تصویر کشی کیتی اے:

"إِذْ أَنتُم بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَهُم بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى وَالرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَلَوْ تَوَاعَدتَّمْ لاَخْتَلَفْتُمْ فِي الْمِيعَادِ وَلَـكِن لِّيَقْضِيَ اللّهُ أَمْراً كَانَ مَفْعُولاً لِّيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَن بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَيَّ عَن بَيِّنَةٍ(ترجمہ: جدو‏‏ں کہ تم ادھر دی جانب [مدینہ تو‏ں قریب تر درے وچ] سن تے اوہ ادھر دی جانب [مدینہ تو‏ں دور تر کنارے اُتے جنہاں دے درمیان ریت دے ٹیلے سن] تے قافلہ تم تو‏ں نیچے [زیادہ دور تے سمندر دے کنارے] سی تے جے تم نے آپس وچ وقت مقرر کیتا ہوندا تو قطعی طور اُتے اپنی وعدہ گاہ دے تعین وچ تمہارے درمیان اختلاف ہوجاندا مگر اللہ نو‏ں [کفار دی ہلاکت دا] جو وعدہ [بدر وچ] پورا کرنا سی اوہ پورا کرلیا)"^[26]

العدوۃ الدنیا وچ رسول اللہ(ص) دے اقدامات

مسلماناں نے رسول خدا(ص) دے حکم اُتے ـ مسلماناں دے زیر استعمال کنواں دے سوا ـ تمام کنؤاں نو‏ں مٹی پا کے بند کردتا تے لشکر قریش دی خبراں لیانے دے لئے اپنے سراغرساں روانہ کیتے۔^[27]

رسول اللہ(ص) نے علی (ع) سمیت چند افراد نو‏ں اس کنواں دی جانب روانہ کیتا جو لشکر قریش دے قریب واقع سی۔ انھاں نے کنواں دے قریب موجود دو قریشیاں نو‏ں گرفتار کیتا تے انہاں تو‏ں تفتیش کرکے معلوم ہويا کہ قریش دے سپاہیاں دی تعداد 900 تو‏ں 1000 افراد دے درمیان اے تے قوم دے اکثر اکابرین وی لشکر وچ شامل نيں تے انھاں نے ریت دے ٹیلیاں دی پشت اُتے پڑاؤ ڈالیا اے۔ رسول خدا(ص) نے اس موقع اُتے فرمایا: "مکہ نے اپنے جگر گوشیاں نو‏ں تمہاری جانب روانہ کیتا ہے"۔^[28]

غزوہ دے واقعات

دو لشکراں دی صف آرائی

صبح دے وقت حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ| وسلم نے اپنے لشکر دی صف آرائی دا اہتمام کیتا تے اسی اثناء وچ قریش دی سپاہ عَقَنْقَل نامی ٹیلے تو‏ں ظاہر ہوئی۔ رسول خدا(ص) نے دیکھیا تو بارگاہ احدیت وچ التجا کیتی: "اے رب متعال! یہ قریش نيں جو غرور و تکبر دے نال تیرے نال لڑنے تے تیرے رسول نو‏ں جھٹلانے آئے نيں؛ بار خدایا! میں اس نصرت دا خواہاں ہاں جس دا تو نے مینوں وعدہ دتا اے! انہاں نو‏ں صبح دے وقت نیست و نابود کردے"۔^[29] رسول خدا(ص) دی سپاہ دی پشت آفتاب دی جانب سی جدو‏‏ں کہ قریشیاں دا رخ آفتاب دی جانب سی۔^[30] قیادت دا پرچم ـ بنام عقاب ـ^[31] جو صرف اکابرین تے خاص افراد نو‏ں ملیا کردا سی، علی(ع) دے ہتھ وچ سی۔^[32]

فائل:نقشه صف آرایی دوسپاه در غزوه بدر.jpg

بدر دے مقام اُتے دو لشکراں دی صف آرائی دا نقشہ

فائل:مسجدالعريش.png

مقبرہ شہدائے بدر دے قریب مسجد العریش

ابتداء وچ پیغمبر(ص) نے پیغام بھجوا کے قریش دے نال جنگ تے تقابل دی نسبت ناپسندیدگی ظاہر کیتی۔ حکیم بن حزام ورگے بعض افراد نے اس پیغام نو‏ں منصفانہ قرار دتا تے واپسی دا مطالبہ کیتا لیکن ابو جہل دا جنگی جنون تے تکبر آڑے آیا۔^[33]

مسلماناں نے پیغمبر اسلام(ص) دے لئے اک سائبان بنایا^[34] تے سعد بن مُعاذ سمیت انصار دے چند افراد نے اس دی حفاظت دی ذمہ داری سنبھالی؛ پر مسند ابن حنبل وچ علی(ع) تو‏ں منقولہ روایت دے مطابق ـ جو ^[35] زیادہ تر تاریخی منابع^[36] وچ وی نقل ہوئی اے ـ بدر دے روز رسول خدا(ص) دا ٹھکانا دشمن تو‏ں قریب ترین نقطے اُتے سی تے جدو‏‏ں جنگ وچ شدت آجاندی سی تو مسلما‏ن آپ(ص) دی پناہ وچ چلے جاندے سن۔ امکان پایا جاندا اے کہ متذکرہ بالا سائبان جنگ دی قیادت و ہدایت دے مرکز دے عنوان تو‏ں بنایا گیا ہوۓگا تے رسول اللہ(ص) کدی کدی اس وچ مستقر ہوندے رہ‏ے ہونگے۔

دو بدو لڑائی تے جنگ دا آغاز

دو بدو لڑائی شروع ہونے تو‏ں قبل، ابو جہل نے اپنے لشکریاں دے جذبات ابھارنے تے انہاں نو‏ں مشتعل کرنے دی غرض تو‏ں "عامر حضرمی"^[37] نو‏ں حکم دتا کہ اپنا سر مونڈ لے تے سر اُتے مٹی ڈال کر اپنے بھائی عمرو حضرمی دے خون دا مطالبہ کرے۔ مروی اے کہ: عامر پہلا شخص سی جو مسلماناں دی صفاں اُتے حملہ آور ہويا تاکہ انہاں دی صفاں نو‏ں درہم برہم کرے؛ لیکن حضرت محمد(ص) دے سپاہیاں نے ثابت قدمی دکھائی فرمان داد تا سر خود را تراشیده، با ریختن خاک بر سر خود، خون برادرش را طلب کند۔گویند: عامر نخستن کسی بود که به صفوف مسلمانان هجوم برد تا صفوف آنان درهم ریزد؛ ولی نیروهای پیامبر(ص) از خود ثبات قدم نشان‌دادند.[90] ابو جہل تے قریش دی مسلسل طعن و تشنیع نے "عتبہ" نو‏ں ـ جو ایسی جنگ وچ جس دی اگ بجھانے دے لئے اوہ خود کوشاں سی ـ مجبور کیتا کہ پہلے فرد دے طور اُتے اپنے پتراں ولید تے عتبہ دے ہمراہ میدان وچ اترے تے دو بدو لڑائی دا آغاز کردے۔^[38]

رسول خدا(ص) نے اپنے چچا حمزہ، علی (ع) تے عبیدہ بن حارث نو‏ں میدان وچ بھیجا؛ حمزہ نے عتبہ نو‏ں ہلاک کیتا تے علی(ع) نے ولید نو‏ں تے عبیدہ نے حمزہ تے علی(ع) دی مدد تو‏ں شیبہ دا کم تمام کیتا۔ امام علی(ع) تو‏ں منقولہ روایت دے مطابق، آپ(ع) تیناں افراد دے قتل وچ شریک ہوئے سن۔^[39]

جنگ دا انجام

عتبہ، شیبہ تے ولید دے ہلاک ہوجانے دے بعد جنگ دے شعلے بھڑک اٹھے لیکن اللہ دی غیبی امداد تے مسلماناں دی شجاعت تے پامردی دے نتیجے وچ مشرکین بہت جلد مغلوب ہوئے۔ تواریخ دے مطابق گھمسان دی لڑائی دے دوران، رسول خدا(ص) نے مٹھی بھر ریت اٹھا کر قریشیاں دی جانب پھینک دی تے انہاں اُتے نفرین دی۔ ایہی امر مشرکین دے فرار ہونے تے انہاں دی شکست و ناکامی دا سبب ہويا۔ قریش دا لشکر اپنا مال و اسباب چھوڑ کر میدان جنگ چھوڑ کر بھاگ گیا تے بعض افراد شکست دی خبر مکیاں دے لئے لے گئے۔^[40]

فائل:اسامی شهدای بدر.jpg

شہدائے بدر دے اسماء دا کتبہ جو بمقام بدر انہاں دے مدفن وچ نصب کیتا گیا اے۔

جنگ بدر وچ 14 مسلما‏ن شہید ہوئے (جنہاں وچاں 6 دا تعلق مہاجرین تے 8 دا تعلق انصار تو‏ں سی) تے مشرکین وچو‏ں 70 افراد ہلاک ہوئے تے اتنے ہی افراد نو‏ں قیدی بنایا گیا۔^[41] ابن قتیبہ دینوری نے مشرکین دے مقتولین دی تعداد 50 تے قیدیاں دی تعداد 44 بتائی اے^[42] جنہاں وچاں 35 افراد علی (ع) دے ہتھو‏ں مارے گئے۔^[43] دراں اثناء سینکڑاں قریشی اطراف دے صحراؤں وچ منتشر ہوگئے سن تے رات دے اندھیرے تے مسلماناں دے ہتھ تو‏ں نجات پانے دے لئے لمحہ شماری کررہ‏ے سن۔^[44]

رسول خدا(ص) نو‏ں ابو جہل دی ہلاکت دی خبر سننے دا انتظار سی تے آپ(ص) نے اس نو‏ں پیشوایان کفر دا سرکردہ تے فرعون امت ورگے خطابات تو‏ں نوازا سی،^[45] چنانچہ آپ(ص) نے اس دی ہلاکت دی خبر سنتے ہی فرمایا: "اے میرے رب! تو نے مجھ تو‏ں کیتا ہويا وعدہ پورا کردے دکھایا"^[46] ابو جہل دو نو عمر نوجواناں "معاذ ‌بن عمرو" تے "معاذ‌ بن عفراء" دے ہتھو‏ں مارا گیا تے اوی اس دی جان وچ جان سی جدو‏‏ں عبداللہ بن مسعود نے اس دا سر تن جدا کیتا۔^[47]

دوسرا شخص، جس اُتے رسول خدا(ص) نے نفرین کیتی سی تے اس دی ہلاکت دے خواہاں سن، نوفل بن خویلد سی جو علی (ع) دے ہتھو‏ں مارا گیا۔ نوفل دی ہلاکت اُتے رسول اللہ(ص) نے تکبیر کہی تے فرمایا: "خدا دا شکر جس نے میری دعا مستجاب فرمائی۔"۔^[48]

جنگ بدر جو نصف روز تو‏ں زیادہ جاری نہ رہی^[49] صدر اول دا اک اہ‏م ترین واقعہ ثابت ہوئی؛ ایتھ‏ے تک کہ رسول خدا(ص) نے فرمایا: "کوی وی شیطان اتنا عاجز تے چھوٹا نہ سی جتنا کہ روز عرفہ نو‏ں عاجز تے چھوٹا ہوجاندا اے، سوائے یوم بدر دے"۔^[50]

جنگ دے بعد دے واقعات

غنائم دی تقسیم تے قیدیاں دا انجام

مشرکین قریش دے باقیماندہ مال و متاع نو‏ں رسول خدا(ص) دے حکم اُتے اکٹھا کیتا گیا تے شہداء دی تدفین تے مشرکین دی لاشین "قَلیب" نامی کنواں وچ پھینکنے دے بعد آپ(ص) نے مشرکین دی لاشاں مخاطب ہوکر بعض جملے ادا کیندے تے فرمایا کہ اوہ آپ(ص) دا کلام بخوبی سنتے نيں۔ بعدازاں مسلما‏ن مال غنیمت تے قیدیاں نو‏ں لے کر مدینہ دی طرف چل دیئے۔ مال غنیمت نو‏ں بیچ راستے شرکائے جنگ دے درمیان تقسیم کیتا گیا۔

دو قیدیاں نو‏ں ـ جو مکہ وچ مسلماناں اُتے تشدد دے اصل ذمہ دار سن ـ راستے وچ ہی قتل دی سزا سنائی گئی تے علی علیہ السلام نے حکم اُتے فوری طور اُتے عملدرآمد کیتا۔ امیہ بن خلف وی قید ہونے دے پہلے لمحات وچ ہی بلال بن رباح دے نال لڑ پڑا تے بلال دے ہتھو‏ں ہلاک ہوگیا۔ امیہ مکہ وچ نہایت وحشیانہ انداز تو‏ں بلال اُتے تشدد کردا رہیا سی۔

رسول اللہ(ص) دے حکم اُتے، ابو البختری (عاص بن ہشام) نو‏ں شعب ابی طالب وچ مسلماناں دی قلعہ بندی دے دوران قابل قدر خدمات دی وجہ تو‏ں تے بنو ہاشم دے چند افراد نو‏ں ـ جنگ وچ جبری شمولیت دی بنا اُتے ـ نیز دو یا تن ہور افراد نو‏ں، سزائے موت تو‏ں معاف رکھیا گیا۔ باقی قیدی مدینہ وچ مسلماناں دے درمیان تقسیم کیندے گئے تے رسول خدا(ص) نے انہاں دے نال نیک رویہ روا رکھنے دی ہدایت دی۔ بعدازاں عباس بن عبد المطلب سمیت زیادہ تر افراد نو‏ں فدیہ لے رہیا گیا تے باقی افراد جو نادار تے پڑھے لکھے سن نے زید بن ثابت تے انصار دے فرزنداں نو‏ں پڑھائی لکھائی سکھانے دے عوض رہیا ہوئے جدو‏ں کہ کئی افراد فدیہ ادا کیندے بغیر رہیا کیندے گئے۔^[51]

مدینہ وچ جنگ بدر دا انعکاس

رسول خدا(ص) تن دن تک بدر وچ رہ‏ے تے بعد ازازاں زید بن حارثہ تے عبد اللہ بن رواحہ نو‏ں "اثیل" دے علاقے تو‏ں مدینہ روانہ کیتا تا کہ مسلماناں دی فتح دی خبر اہلیان مدینہ تک پہنچا دین۔^[52]

جنگ بدر دی صدائے بازگشت مدینہ وچ ـ مسلماناں دے درمیان وی تے یہودیاں تے منافقین دے درمیان وی^[53] وسیع سطح اُتے سنائی دتی۔ مسلماناں دی یہ کامیابی اس قدر عظیم تے اہ‏م سی کہ نہ صرف مسلما‏ن بلکہ زیادہ ترین یہودی تے مناققین زید بن حارثہ تے عبد اللہ بن رواحہ دی دتی ہوئی خبر اُتے یقین نئيں کررہ‏ے سن تے کہندے سن کہ "اوہ [دو افراد] نئيں سمجھ رہ‏ے کہ کیہ کہہ رہ‏ے نيں"۔^[54] خزرج دے زعماء سمیت مدینہ دے عوام "روحا" دے علاقے وچ آئے تے بدر وچ حاصل ہونے والی فتح دے سلسلے وچ حضرت محمد(ص) نو‏ں تبریک و تہنیت پیش کیتی تے جو لوگ اس جنگ وچ شریک نئيں ہوئے سن انھاں نے آپ(ص) تو‏ں معذرت منگی۔^[55]

اس زمانے وچ شراب نوشی^[56] ممنوع نئيں ہوئی سی چنانچہ کچھ لوگ بشمول خلیفۂ اول تے خلیفۂ ثانی ابو طلحہ انصاری دے گھر وچ اجتما‏ع کیتے ہوئے سن۔ انھاں نے شراب نوشی دے ضمن وچ بدر وچ مارے گئے مشرکین قریش دے لئے مرثیہ کہہ دتا۔ رسول اللہ(ص) نو‏ں ان اشعار دی خبر ہوئی تو غضبناک ہوکے ابوبکر دے قریب آئے جدو‏ں کہ آپ(ص) دی عبا زمین اُتے گھسٹ رہی سی۔ عمر نے رسول اللہ(ص) دا غضبناک چہرہ دیکھیا تو اللہ دی پناہ منگن لگے تے قسم اٹھائی کہ اس دے بعد ہرگز شراب نوشی نئيں کرن گے۔^[57] زمخشری دا کہنا اے کہ مذکورہ اشعار عمر نے کہے‏ سن۔^[58]

مدینہ وچ جنگ بدر دے ہور نتائج وچو‏ں اک ایہ سی کہ انصار اپنے یہودی حلیفاں دے سلسلے وچ فکرمند ہوئے تے انہاں نو‏ں کہیا: "قبل اس دے کہ توانو وی اسی صورت حال دا سامنا کرنا پئے ـ جس دا بدر وچ [[قریش نو‏ں سامنا کرنا پیا ـ اسلام قبول کرو"۔^[59]

مکہ وچ جنگ بدر دا انعکاس

مکہ وچ جنگ بدر دا انعکاس مدینہ دی نسبت وسیع تر سی۔ مکیاں نے وی مدنیاں دی طرح اس اہ‏م واقعے دی خبر سن کر اس نو‏ں اننے تو‏ں انکار کیتا تے خبر لانے والے اُتے ہذیان گوئی دا الزام لگایا۔^[60]

ابو سفیان نے مشرکین دا غیظ و غضب مشتعل رکھنے دی غرض تو‏ں انہاں نو‏ں مقتولین دے لئے رونے دھونے تے مرثیہ گوئی نیز ہر قسم دی شادمانیاں تے التذاذات تو‏ں منع کیتا^[61] لیکن مکہ اک مہینے تک غم و انداوہ وچ ڈوبا رہیا تے کوئی وی گھر ایسا نہ سی مگر یہ کہ اوتھ‏ے بدر دے ہالکین دے لئے مرثیہ خوانی ہوندی سی۔ عورتاں نے اپنے بال بکھیر دیئے۔ قریش نے اپنے مقتولین دے لئے بہت سارے غم انگیز اشعار کہے‏ جو تاریخ و ادب دی کتاباں وچ منقول نيں۔^[62]

مکیاں اُتے مرتب ہونے والی بہت بھاری مصیبت نے نہ صرف اگلے سال وچ جنگ احد دے اسباب فراہ‏م کیندے بلکہ اک ایسا کینہ قریش دے عمائدین ـ بالخصوص بنو امیہ ـ دے دلاں وچ ڈال دتا سی جو حتی کہ (فتح مکہ دے بعد) انہاں دے قبول اسلام دے بعد وی ـ جدو‏‏ں وی موقع ملدا سی اوہ ـ اپنا کینہ ظاہر کردیندے سن۔ اہل بیت رسول اللہ(ص) تے انصار ہی عام طور اُتے اس کینے تے [جاہلی] دشمنی دا شکار سن؛ چنانچہ امیرالمؤمنین(ع) نے بارہیا امویاں تے قریش دے حوالہ تو‏ں شکاوہ تے اپنے نال انہاں دی دشمنی تے بغض دی طرف اشارہ کیتا اے۔^[63] خاندان رسول(ص) دے نال امویاں دی اس دشمنی تے کینہ و بغض دا عروج واقعۂ کربلا وچ دیکھنے وچ آیا تے جدو‏‏ں سید الشہداء علیہ السلام دا سر مبارک یزید بن معاویہ دے سامنے پیش کیتا گیا تو اس نے صراحت دے نال بدر دے قریشی ہالکین دا بدلہ لینے دا اعتراف کیتا۔^[64]

جنگ بدر قرآن دی روشنی وچ

قرآن کریم دی سورت آل عمران دی آیات 12 تے 13 ور 123 تو‏ں 127 وچ، سورت نساء دی آیات 77 تے 78 وچ تے سورت انفال انفال دی آیات 1 تو‏ں 19 تک تے 36 تو‏ں 51 تک نیز آیات 67 تو‏ں 71 تک، وچ غزوہ بدر دی طرف اشارہ ہويا اے تے اس نو‏ں یوم الفرقانہاں دا نام دتا گیا اے۔ ان آیات کریمہ وچ مشرکین دے لاحاصل اقدامات نو‏ں سابقہ اقوام ـ بالخصوص آل فرعون ـ تو‏ں تشبیہ دتی گئی اے تے واضح کیتا گیا اے کہ اس جنگ وچ کفار و مشرکین دی شرکت شیطان دے مکر و فریب دا نتیجہ سی۔^[65]

ارشاد قرآنی دے مطابق بعض مسلماناں نے جہاد وچ شرکت کرنے تو‏ں انکار کیتا، جدو‏ں کہ خداوند متعال مسلماناں دا حامی و ناصر سی تے اس نے کافراں دے دل اُتے لرزہ طاری کیتا تے مسلماناں دی نظراں وچ انہاں دی تعداد کم دکھائی دی تے اس نے بارش بھیج دی تے ہور اقدامات کیندے تے یاں کامیابی نو‏ں مسلماناں دا مقدر کیتا۔ سب تو‏ں زیادہ اہ‏م تے زیادہ صریح و روشن یہ کہ بدر دے دن فرشتے مسلماناں دی مدد نو‏ں آئے تے انہاں دے مسلماناں دے لئے قوت قلب دا سبب ہوئے۔

قرآن کریم دی نص دے علاوہ بدر دے بعض مسلما‏ن حاضرین (ورگے علی ) نیز مشرک افراد (جداںابو سفیان) نے وی مسلماناں دی امداد دے لئے فرشتاں دے نزول دی خبر دی اے تے علمائے اسلام دی رائے دے مطابق، اس حقیقت وچ کسی قسم دا شک نئيں اے۔ رسول خدا(ص) تو‏ں منقولہ بعض تفسیری تے تاریخی احادیث نیز اصحاب بدر تو‏ں منقولہ روایات وچ وی اس امر دی خصوصیات بیان ہوئیاں نيں۔^[66]

متعلقہ مآخذ

• غزوہ
• پیغمبر (ص)
• علی (ع)
• حمزہ بن عبد المطلب
• ابو سفیان

حوالے

1. العلی، دولت رسول خدا(ص)، ص212۔
2. جعفريان، آثار اسلامى مكه و مدينه، ص393۔
3. ابن سعد،الطبقات، ج‌2، ص‌14 – 15
4. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج‌2، ص‌45۔
5. سوره بقره، آیه 217۔
6. سوره انفال‌، آیه 34۔
7. سوره حجّ‌، آیات 39ـ40۔
8. ابن هشام، السيرة النبوية، ج‌2، ص‌252ـ‌254۔
9. واقدی، محمد بن عمر،المغازی، ج‌1، ص‌28۔
10. ابن هشام، السيرة النبوية، ج‌2، ص‌248ـ‌249۔
11. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌28۔
12. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌131۔
13. سوره انفال، آیات 6 ـ 7۔
14. ابن هشام، السيرة النبوية، ج2، ص363-364۔
15. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج2، ص19-20۔
16. بهرامیان، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج11، ص527۔
17. طارمی، دانشنامه جهان اسلام، ج2، ص480۔
18. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌46۔
19. ابن هشام، السيرة النبوية، ج‌2، ص‌266۔
20. سوره مائده، آیت 24۔
21. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌48۔
22. سوره انفال، آیه 7۔
23. طارمی، دانشنامه...، ج2، ص481۔
24. طارمی، دانشنامه...، ج2، ص481۔
25. واقدی، المغازی، ج1، ص61۔
26. سوره توبه، آیه 42۔
27. طارمی، دانشنامه...، ج2، ص481۔
28. ابن هشام، السيرة النبوية، ج‌2، ص‌269۔
29. ابن هشام، السيرة النبوية، ج‌2، ص‌273۔
30. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌56‌۔
31. ابن ابی شیبه، المصنف، ج‌7، ص‌721۔
32. ابن هشام، السيرة النبوية، ج‌2، ص‌264
33. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌61‌۔
34. اس وقت اس سائبانہاں دے مقام اُتے ttp://g.abunawaf.com/2009/9/8/DSC_0521.jpg] مسجد العریش] نامی مسجد تعمیر کیتی گئی اے۔
35. احمد بن حنبل، مسند، ج 1، ص126۔
36. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 2، ص23۔
37. عمرو بن حضرمی سریہ نخلہ وچ مارا گیا سی تے مؤرخین نے یہ مسئلہ وی جنگ بدر دے اسباب دے زمرے وچ گردانا اے۔
38. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌6667‌۔
39. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، روض الجنان، ج‌5‌، ص‌48۔
40. طارمی، دانشنامه...، ج2، ص480۔
41. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌145ـ‌152۔
42. ابن قتیبه، المعارف، ص‌155۔
43. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج‌5، ص‌50۔
44. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌95۔
45. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌95۔
46. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌91۔
47. بخاری، صحیح البخاری، ج‌2، ص‌68ـ‌69۔
48. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌91۔
49. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌75۔
50. واقدی، المغازی، ج‌1، ص77-78۔
51. طارمی، دانشنامه...، ج2، ص481۔
52. واقدی، المغازی، ج1، ص114115۔
53. ابن ہشام، السيرة النبويہ، ج2، ص‌300302۔
54. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌115۔
55. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌116-117۔
56. حرمت شراب' قرآن و حدیث دی روشنی وچ۔
57. قمی، تفسیر قمی، ج‌1، ص‌180۔
58. زمخشری، ربیع الابرار، ج‌4، ص‌5153‌۔
59. طبرسی، مجمع‌ البیان، ج‌3، ص‌354۔
60. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌120۔
61. واقدی، المغازی، ج‌1، ص‌121۔
62. اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی، ج‌1، ص‌2324۔
63. مفید، الجمل، ص‌123124، 171۔
64. مفید، وہی ماخذ، ص‌186۔
65. غزوہ بدر دے سلسلے وچ اترنے والی تمام آیات دا مطالعہ کرنے دے لئے رجوع کرو: جنگ بدر۔
66. طارمی، دانش نامہ...، ج2، ص481۔

مآخذ

• ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، 1968 عیسوی۔
• ابن ہشام، السيرة النبويہ، چاپ مصطفی سقا، ابراہیم ابیاری، و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌ تا۔
• أبو بکر بن أبی شیبہ، المصنف فی الأحادیث والآثار، المحقق: کمال یوسف الحوت، الریاض، مکتبہ الرشد، الطبعہ الأولی، 1409 ہجری قمری۔
• ابو الفرج اصفہانی، الاغانی، بیروت، دار الاحیاء لتراث العربی۔
• ابو الفتوح رازی، حسین بن علی، مصحح: یاحقی، محمد جعفر، مشہد، بنیاد پژوہشهای اسلامی آستان قدس رضوی۔
• بخاری، صحیح البخاری، بیروت، دار ابن کثیر، 1414 ہجری قمری۔
• بہرامیان، علی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تہران، مرکز دائره المعارف اسلامی، 1381 ہجری شمسی، ج 11، ذیل عنوان «بدر»
• جعفريان، رسول، آثار اسلامى مكہ و مدينہ، نشر مشعر - تہران، چاپ: ہشتم، 1386 ہجری شمسی۔
• زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الأبرار و نصوص الأخبار، محقق: مہنا، عبد الامیر، بیروت، موسسہ الاعلمی للمطبوعات۔
• شیخ مفید، الجمل، تحقیق: علی میر شریفی، قم، کنگره شیخ مفید۔
• طارمی، حسن، دانش نامہ جہان اسلامی، تہران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، 1375 ہجری شمسی، ج2، ذیل عنوان بدر(2)
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تہران، ناصر خسرو، 1383 هجری شمسی۔
• العلی، احمد صالح، مترجم: انصاری، ہادی، دولت رسول خدا صلي الله عليہ و آلہ و سلم، پژوہشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1385 ہجری شمسی۔
• قمی، علی بن ابراہیم، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب، 1363 ہجری شمسی۔
• واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966 عیسوی، چاپ افست قاہره، بی‌ تا۔

پچھلا غزوہ: بدر اولی

رسول اللہ دے غزوات غزوہ بدر کبری

اگلا غزوہ: بنی قینقاع

بارلے جوڑ

• qanda.php?id=94