From Wikipedia, the free encyclopedia
| عمومی معلومات | |
|---|---|
| بانی | زید بن علی |
| مبداء | دوسری صدی ہجری |
| مذہبی معلومات | |
| از فرق | شیعہ |
| رہبران/ائمہ | زید بن علی، یحیی بن زید، نفس زکیہ |
زیدیہ شیعہ، اہل تشیع دا اک فرقہ اے جس وچ حضرت امام سجاد (پیدائش 702ء) دی امامت تک اثنا عشریہ اہل تشیع نال اتفاق پایا جاندا اے ایہ فرقہ امام زین العابدین دے بعد امام محمد باقر دی بجائے انہاں دے بھائی امام زید بن زین العابدین دی امامت دے قائل نیں۔
یمن وچ انہاں دی اکثریت اے۔ اس دے علاوہ دوسرے ملکاں وچ وی نیں۔ اوہ ائمہ جنہاں نوں زیدی معصوم سمجھتے نیں:
انہاں دے بعد زیدی شیعاں وچ کوئی وی ایسا فاطمی سید خواہ اوہ امام حسن دے نسل توں ہوں جاں امام حسین دے نسل توں امامت دا دعوی کر سکدا اے۔ زیدی شیعاں دے نزدیک پنجتن پاک دے علاوہ کوئی امام معصوم نئیں،کیونجے انہاں حضرات دی عصمت قرآن توں ثابت اے۔
زیدیاں وچ امامت دا سلسلہ تاحال جاری اے۔
ایہ فرقہ اثنا عشری وانگ امامت،توحید،نبوت تے معاد دے عقائد رکھدے نیں پر انہاں دے ائمہ امام زین العابدین دے بعد اثنا عشری شیعاں توں مختلف نیں۔ لیکن ایہ فرقہ اثنا عشری دے اماماں دی وی عزت کر دے نیں تے انہاں نوں "امام علم" مندے نیں،ایہی وجہ اے کہ زیدی کتاباں وچ امام باقر،امام جعفر صادق تے امام عسکری وغیرہ توں وی روایات مروی نیں۔
زیدیہمعروف شیعہ فرقہ اے جنہاں دا عقیدہ اے کہ "حضرت علی، امام حسن تے امام حسین تے "زید بن علی" دے بعد امامت دا عہدہ ہر اس فاطمی دے لئے اے جو لوگاں نوں اپنی طرف بلیائے تے ظاہری طور اُتے عادل، عالم تے شجاع ہو تے لوگ اس دے نال جہاد دے لئے تلوار اٹھانے دی شرط اُتے بیعت کراں"۔[4] "یہ فرقہ دوسری صدی ہجری دے ابتدائی برسوں/ اٹھويں صدی عیسوی وچ تشیع دے پیکر توں جدا ہويا تے دوسرے شیعیان اہل بیت(ع) دے مقابلے وچ آکھڑا ہويا"۔[5] اس فرقے دی خصوصیات ایہ نيں کہ ایہ "مسئلۂ حسن و قبح" وچ معتزلہ دی طرف مائل نيں تے دوسرے شیعہ فرقےآں دی نسبت اہل سنت توں زيادہ قریب نيں۔[6] اج یمن دی تقریبا 45 فیصد آبادی دا تعلق زیدی مذہب توں اے۔[7]
فرقہ شناسی دے منابع م مآخذ وچ زیدیہ دے اندر معرض وجود وچ آنے والی مختلف شاخاں تے شعباں تے انہاں دی تعداد دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے۔[8] مطالعات دا عمومی نتیجہ ایہی برآمد ہُندا اے کہ زیدیہ دے دو ذیلی فرقے نيں:
اج یمن وچ رائج زیدی مذہب دے پیروکار متقدمین دے مذہب توں قریب تر اے۔[9] اس فرقے دے اہم ذیلی فرقے جارودیہ، بتریہ تے سلیمانیہ نيں۔ گوکہ اس فرقے وچ ہور ذیلی فرقے وی موجود نيں حتی کہ نوبختی نے انہاں ذیلی فرقےآں دی تعداد 17 تک بتائی اے۔[10]
جارودیہ یا سرحوبیہ ابوالجارود زیاد بن ابی زیاد دے پیروکار نيں۔ ایہ فرقہ سب توں پہلا زیدی فرقہ یا زیدی فرقےآں وچ سب توں پہلا فرقہ اے۔ امامیہ دے نال انہاں دا نقطۂ اشتراک ایہ اے کہ اوہ وی رسول اللہ(ص) دے واسطے توں امام علی(ع) دے بحیثیت امام تعین اُتے تصریح کردے نيں۔ جارودیہ دے پیروکار ابوبکر تے عمر نوں فسق دی نسبت دیندے نيں تے زیادہ تر صحابہ دی تکفیر دے قائل نيں۔ جارودیہ دے نال امامیہ دا اہم اختلاف ایہ اے کہ علی(ع)، حسن(ع) تے حسین(ع) دے بعد، امامت نوں شورائی سمجھدے نيں۔ جارودیہ ائمہ(ع) دے سلسلہ وچ کسی حد تک غلو توں دوچار سن ۔ اوہ ائمہ(ع) دی رجعت دے قائل سن ۔[11]۔[12]۔[13]
صالحیہ تے بتریہ: ایہ لوگ حسن بن صالح بن حی ہمدانی تے ابو اسماعیل کثیر بن اسمٰعیل بن نافع نواء الملقب بہ "کثیر النواء و الابتر" دے پیروکار نيں۔ زید دے نال انہاں دا اختلاف ابوبکر تے عمر دی تولی تے تبری تے زید دی طرف توں انہاں اُتے نفرین دے حوالے توں سی تے انہاں دی وجہ تسمیہ تے سبب نام گذاری وی ایہی اے۔[14] صالحیہ دا عقیدہ اے کہ امامت شورائی اے۔ انہاں دا عقیدہ اے کہ فاضل (افضل) دے باوجود مفضول دی امامت جائز اے بشرطیکہ فاضل اوہدی امامت اُتے راضی ہوئے۔[15] اس فرقے نے عثمان دے ایمان یا کفر دے موضوع وچ توقف کیتا تے کوئی رائے قائم نہ کيتی۔ اوہ امر بالمعروف دے قائل تے تقیہ دے مخالف سن ۔ صالحیہ فقہی احکم وچ اہل سنت توں قریب تر نيں۔[16]۔[17]۔[18]
سلیمانیہ، سلیمان بن جریر رقی زیدی دے پیروکار نيں۔ سلیمان بداء تے تقیہ دے خلاف سی ۔ اس جماعت دا عقیدہ سی کہ "گوکہ امامت دے لئے علی(ع) دوسرےآں توں افضل و برتر نيں لیکن ابوبکر تے عمر دی خلافت اجتہادی خطا دے نتیجے وچ معرض وجود وچ آئی اے تے قابل قبول اے ؛ اس دے باوجود اوہ عثمان نوں کافر تے فاسق سمجھدے سن ۔ ہور اوہ عایشہ، طلحہ تے زبیر نوں کافر سمجھدے سن ۔[19]۔[20]۔[21]۔[22]۔[23]
قاسم رسی دے پیروکار "قاسمیہ"، یحیی بن حسین بن قاسم؛ الهادی الی الحق دے پیروکار "ہادویہ ناصر اطروش دے پیروکار "ناصریہ"، صباح بن قاسم مری یا مزنی دے پیروکار "صباحیہ"، عبداللہ بن محمد عقبی دے پیروکار "عقبیہ"، نعیم بن یمان دے پیروکار "نعیمیہ" تے یعقوب بن علی (یا عدی) کوفی دے پیروکار یعقوبیہ، ہور زیدی فرقے نيں۔
اس فرقے دے امام،امام زید بن زین العابدین دی اک کتاب "مسند امام زید" اے،جو مختلف احادیث دا مجموعہ اے۔
ایہ فرقہ اہل سنت دے بوہت نزدیک اے۔ اس فرقہ دے لوک صحابہ کرام اُتے تبراء نوں جائز نئیں سمجھدے،تقیہ دے قائل وی نئیں۔ اس دے علاوہ ایہ لوک خلفائے راشدین دا ناں وی احترام نال لیندے نیں البتہ معاویہ تے طلحہ و زبیر توں متعلق بعض انہاں دے کفر دے قائل نیں تے بعض زیدی انہاں اصحاب نوں فاسق سمجھدے نیں۔ سب و شتم دے وی سخت مخالف نیں۔
وضو وچ ایہ لوک اہل سنت حضرات وانگ پیر دھونے دے قائل نیں۔
اہل تشیع اثناء عشری وانگ نماز وچ قنوت نئیں پڑھتے،تے سجدگاہ وی نئیں رکھدے۔
اہل سنت حضرات وانگ سلام پھیرتے نیں۔
نکاح متعہ نوں حرام سمجھتے نیں۔
امام مہدی توں متعلق زیدی عقیدہ ایہی اے کہ انہاں دی پیدائش نئیں ہوئی بلکہ قرب قیامت انہاں دی پیدائش ہوگی تے انہاں دی حکومت ھوگی۔
زیدیہ دی قدیم ترین [فقہ|فقہی]] کتاباں مجموع الحدیث تے مجموع الفقہ نيں۔ انہاں دونے مجموعاں نوں ملیا دے مجموعی طور اُتے مجموع الکبیر کہیا جاندا اے۔[24] اذان وچ حی علی خیر العمل کہنا[25]، جواز مسح علی الخفین، (جوتاں اُتے مسح کرنے دا جواز)، متعہ اُتے عدم اعتقاد تے اہل کتاب دا ذبیحہ کھانے دا جواز، زیدیہ دے فقہی معتقدات وچوں نيں۔ اوہ [دوسرے اسلامی مکاتب دی طرح] امر بالمعروف تے نہی عن المنکر نوں واجب سمجھدے نيں تے اس عقیدے دی بنیاد اُتے کہندے نيں کہ جس سرزمین وچ گناہ دی نمائش ہُندی اے (تے علی الاعلان گناہ دا ارتکاب کیتا جاندا اے ) اوتھے توں ہجرت کرنا ـ ایسی سرزمین دی طرف جتھے گناہ نہ ہو ـ واجب اے۔ زیدیاں دے ائمہ نے اس عقیدے دے احیاء اُتے اپنی جاناں قربان کردتیاں زیدیہ وی ابو حنیفہ دی طرح، فقہی احکم دے استنباط وچ قیاس نوں بروئے کار لاندے نيں۔ ایہ فرقہ علمائے اسلام دے اجماع نوں شرعی آراء دی بنیاد سمجھدا اے۔[26]۔[27]
اس فرقے وچ عقائد وچ اثنا عشری نال مطابقت ہونے دے نال نال اذان وچ وی ایہ لوک "حی علی خیر العمل "پڑھدے نیں۔ البتہ اس فرقہ دے لوک،اذان وچ"اشھد ان علیا ولی اللہ" نئیں پڑھدے۔ نماز ہاتھ چھڈ کے پڑھدے نیں۔ ایہ لوک اثنا عشری وانگ نھج البلاغہ تے صحیفہ سجادیہ نوں مندے نیں۔
مشہور عالم دین علامہ شوکانی وی شروع وچ زیدی مذہب توں ای تعلق رکھدے سن،تے بعد وچ اس مذہب دے مصلحین وچ آپ دا شمار ہویا۔
محمد بن محمد بن يحيى زبارة الحسنی ن اپنی کتاب " تاریخ الائمة الزیدیة فی الیمن حتى العصر الحديث" وچ مختلف صدیاں دے دوران زیدی مجددین دی اک فہرست درج دی اے جو حسب ذیل اے:
زیدیاں دیاں تحریکاں دی کثرت ـ بالخصوص عباسیاں دی حکمرانی دے آغاز وچ ـ اس قدر زیادہ نيں کہ اک محقق دے بقول، اس زمانے وچ جو وی حکومت دے خلاف قیام کردا اسنوں "زیدی" کہیا جاندا سی ۔[32]
ابن جوزی دی روایت دے مطابق، زید بن علی دی شہادت دے بعد یحیی بن زید نے جوزجان وچ ولید بن یزید دے خلاف قیام کیتا، محمد بن عبداللہ بن حسن (محمد نفس زکیہ) نے مدینہ وچ تے نفس زکیہ دے بھائی ابراہیم بن عبداللہ نے بصرہ وچ قیام کیتا؛ حسین بن علی بن حسن بن حسن، (صاحب فخ) نے حرمین وچ قیام کیتا تے واقعۂ فخ وچ شہید ہوگئے۔ یحیی بن عبداللہ بن حسن بن حسن نے وی قیام کیتا تے محمد بن جعفر بن یحیی بن حسن نہ تاہرت وچ قیام کیتا؛ محمد بن ابراہیم بن اسمعیل بن ابراہیم الغمر نے مامون عباسی دے دور وچ کوفہ وچ قیام کیتا؛ ابراہیم بن موسی بن جعفر نے اسی دور وچ یمن وچ قیام کیتا؛ انہاں دے بیٹے جعفر بن ابراہیم نے انہاں دے بعد قیام کیتا؛ محمد بن قاسم بن علی بن عمر نے طالقان وچ قیام کیتا، حسن افطس بن علي اصغر بن امام سجاد(ع) نے مدینہ وچ قیام کیتا؛ حسن بن زید نے طبرستان وچ قیام کیتا؛ حسین بن احمد المعروف بہ کوکبی، نے وی قیام کیتا، مستعین عباسی دے زمانے وچ یحیی بن عمر بن زید وچ قیام کیتا تے اس قسم دی دوسری کئی تحریکاں زیدیاں دی قیادت وچ بپا ہوئی۔[33]۔[34]
زید بن علی بن الحسین دی شہادت دے بعد حکومت وقت دے خلاف زیدیاں دی مشہور تحریکاں حسب ذیل نيں:
مفصل مضمون: زید بن علی
مفصل مضمون: یحیی بن زید شہید یحیی بن زید، جو اپنے والد دی شہادت دے بعد مدائن تے اوتھے توں رے تے پھر سرخس فرار ہوگئے سن، نے خراسان وچ تبلیغ تے دعوت دا آغاز کیتا۔[35]۔[36]
عراق وچ امویاں دے کارگزار نصر بن سیار نے انہاں نوں گرفتار کرکے قیدخانے وچ بند کیتا تے اوہ ہشام بن عبدالملک دے انتقال دے بعد رہیا ہوگئے تے نیشابور دے اطراف وچ چلے گئے۔ انھاں نے اوتھے نصر بن سیار دے لشکر نوں شکست دی لیکن جوزجان دے نواح وچ لڑی والی جنگ وچ جام شہادت نوش کرگئے۔ بعض راویاں دا کہنا اے کہ امام صادق(ع) نے انہاں نوں خط لکھ کر قیام توں منع کیتا سی ۔[37] خراسان دے عوام نے انہاں دی شہادت اُتے ست دن تک عزاداری کيتی۔[38]
سنہ 145 ہجری (بمطابق 762 عیسوی) (منصور عباسی دے دور حکومت دے پہلے عشرے دے آخر وچ ) مدینہ تے بصرہ وچ دو تحریکاں انجام پائاں انہاں دونے تحریکاں دی قیادت محمد بن عبداللہ بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب (محمد نفس زکیہ) تے انہاں دے بھائی ابراہیم بن عبداللہ دے ہتھ وچ سی۔[39] عبداللہ زید بن علی بن حسین دی حیات وچ انہاں دے قیام دی طرف مائل نہ سن لیکن انہاں دی شہادت دے بعد عبداللہ بن حسن دے افکار وی انہاں دی طرف مائل ہوئے تے انھاں نے اپنے بیٹےآں دی تحریکاں دی راہبری تے راہنمائی کيتی۔
نفس زکیہ، محمد بن عبداللہ بن حسن دا لقب اے۔ کچھ لوگاں نے انہاں نوں مہدی موعود گردانا اے۔ منصور دوانیقی تے سفاح عباسی نے عباسی سلطنت دے قیام توں قبل نفس زکیہ دے ہتھ اُتے بیعت کرچکے سن تے انہاں دے داعی سن تے اوہ اپنے آپ نوں منصور توں زيادہ لائق خلافت سمجھدے سن ۔ انھاں نے سنہ 145ہجری وچ مدینہ وچ قیام کیتا تے انہاں نوں امیرالمؤمنین دا لقب دتا گیا۔ منصور نے انہاں نوں خط لکھیا، انہاں نوں امان دی تے نال ہی انہاں نوں دھمکی وی دتی۔ محمد نے منصور دے خطوط نوں اہمیت نہ دی تے آخر کار منصور نے عیسی بن موسی دی سرکردگی وچ اک لشکر مدینہ روانہ کیتا تے اہلیان مدینہ تے منصور دی سپاہ دے درمیان جنگ وچ محمد نفس زکیہ مارے گئے تے انہاں دا سر کوفہ وچ پھرایا گیا تے پھر منصور دے پاس لے جایا گیا۔[40]۔[41]
مفصل مضمون: قتیل باخمری
جس وقت کوفہ تے مدینہ وچ زیدیاں دی تحریکاں ناکم ہوئیاں تے محمد بن عبداللہ قتل کيتے گئے، انہاں دے بھائی ابراہیم بن عبداللہ نے بصرہ وچ اپنا قیام آشکار کردتا۔ اوہ سنہ 143 ہجری (بمطابق 760 عیسوی) دے لگ بھگ بصرہ وچ آ بسے سن ۔ انھاں نے اس شہر وچ عیسی بن زید بن علی دی مدد توں تحریک دا انتظام کیتا تے زیدیاں تے معتزلۂ بغداد دے معتزلیاں دی اک وڈی تعداد نے انہاں دی حمایت دی تے فارس، اہواز تے دوسرے علاقےآں دے عوام نے وی انہاں دی حمایت دا اعلان کیتا۔
… ابراہیم دی سپاہ تے عباسی خلیفہ دی سپاہ دے درمیان علاقہ باخمری وچ گھمسان دا رن پيا تے ابراہیم سمیت 400 زیدی اس جنگ وچ کم آئے۔[42]۔[43]۔[44]
حسین بن علی نے سنہ 169ہجری (بمطابق سنہ 785ہجری) وچ قیام کیتا تے ایہ قیام محمد بن سلیمان دے ہتھوں کچل دتا گیا۔ حسین بن علی مکہ توں چھ میل دے فاصلے اُتے فخ دے مقام اُتے شہید ہوئے۔ تے انہاں دے تے انہاں دے ساتھیاں دے بے سر جسماں نوں صحرا وچ برہنہ کرکے دفن کيتے بغیر چھڈ دتا گیا۔[45]۔[46]۔[47] تفصیل ایہ کہ حسین بن علی بن حسن بن حسن المحتبی(ع) (شہید فخ) عباسیاں دے خلاف قیام کیتا۔[48]۔[49]۔[50] شہید فخ دی تحریک دی خصوصیت ایہ سی کہ معصومین(ع) نے اس قیام یا تحریک دی پیشنگوئی دی سی۔ رسول اللہ(ص) دے انہاں مقام شہادت اُتے نماز پڑھنا تے رونا تے اپنے خاندان دے اک فرد دی اس مقام اُتے شہادت دی خبر دینا[51]۔[52]۔[53] تے امام موسی کاظم(ع) [54] دا حسین بن علی نوں صالح تے روزہ دار تے آمر بالمعروف تے ناہی عن المن کرکے عنوان توں متعارف کرانا[55] تے امام جواد(ع) دے زبانی انہاں دی تعریف و تمجید تے انہاں دی شہادت دے واقعے نوں واقعۂ کربلا دے بعد اہل بیت(ع) دے لئے دوسرا وڈا واقعہ قرار دینا[56] اس تحریک دی ہور خصوصیات نيں۔[57] یعقوبی دے بقول، حسین بن علی آل ابی طالب اُتے ودھدے ہوئے عباسی دباؤ دے بموجب اپنے پنج ساتھیاں دے نال عباسیاں دے خلاف مکہ دے قریب فخ دے مقام اُتے نبردآزما ہوئے تے انہاں دے بیشتر ساتھی منتشر ہوئے تے اوہ اپنے چند ساتھیاں دے ہمراہ شہید ہوئے۔[58] عباسی ملوکیت نے وی اموی ملوکیت دا سیاہ کارنامہ دہرایا تے 100 شہیداں دے سرہائے بریدہ نوں مکہ وچ حجاج و زائرین دے سامنے پھرایا جدوں کہ حسین بن علی دا سر آگے آگے سی ۔[59]
ہارون دے دور خلافت ( 170 تا 193 ہجری/ 786 تا 808 عیسوی)، وچ شہید فخ حسین بن علی، دے اک ساتھی ـ جو فخ دی لڑائی وچ زندہ رہ گئے سن ـ نے سرزمین دیلم پہنچ کر زیدیاں دی اک جماعت دے ہمراہ قیامی کیتا۔ اوہ جو کسی وقت زیدیہ بتریہ دی حمایت توں بہرہ ور سن، کچھ عرصہ بعد اس حمایت توں بے بہرہ ہوئے؛ چنانچہ انھاں نے حکومت وقت دے نال مصالحت کرلی۔[60]
ادریس بن عبداللہ بن حسن مثنی بن حسن بن علی بن ابی طالب وی جنگ فخ توں بچ نکلنے والےآں وچوں اک سن جو سنہ 172 ہجری (بمطابق 788عیسوی) وچ مصر تے اوتھے توں مغرب (مراکش) فرار ہوئے؛ تے اوتھے دے لوگاں نوں اہل بیت تے زیدیہ دی حمایت دی دعوت دتی۔ ادریس نوں مغرب وچ پذیرائی ملی تے انھاں نے آل ادریس دی حکومت دی بنیاد رکھی۔[61]
اس قیام دے بانی "سری بن منصور شیبانی" المعروف بہ ابو السرایا نيں جو اپنے آپ نوں ہانی بن قبیصہ بن ہانی بن مسعود شیبانی دی اولاد سمجھدے سن ۔ انھاں نے سنہ 199 ہجری (بمطابق 815 عیسوی) وچ کوفہ توں اپنے قیام دا آغاز کیتا۔ تے محمد بن ابراہیم علوی المعروف بہ ابن طباطبا دے نام تے "خوشنودی آل محمد صلّی اللہ علیہ و آلہ" دے نعرے دی مدد توں اس شہر وچ کامیابی توں ہمکنار ہوئے۔ تے ہور علاقےآں وچ اپنے ایلچی روانہ کيتے؛ ایتھے تک کہ حسین بن افطس تے محمد بن سلیمان نوں حجاز تے ابراہیم بن موسی بن جعفر نوں یمن رمانہ کیتا تے خود کوفہ دے بعد بصرہ اُتے قابض ہوئے۔ ابوالسرایا دا قیام سنہ 200 ہجری/ 815 عیسوی وچ کچل دتا گیا۔[62]۔[63]
زیدیہ نے یمن دے علاقے صعدہ تے ایران دے علاقے طبرستان وچ مستقل حکومتاں قائم کيتیاں ۔
زیدیہ دی فراز و نشیب توں بھرپور حکومت دا مرکز یمن دا علاقہ "صعدہ" سی،[64] جس وچ کدی کدی عدن تے صنعا دے علاقے وی شامل ہوجایا کردے سن ۔[65] زیدی مذہب دی باقاعدہ یمن منتقلی دا کم امام حسن(ع) دے اک پڑپوتے یحیی بن حسین بن قاسم المعروف بہ الہادی الی الحق نے سرانجام دتا۔[66] تے ایہ حکومت سنہ 1960 عیسوی تک زیدیہ دے سلسلۂ ائمہ دی قیادت وچ قائم رہی۔ سنہ 1960 عیسوی وچ عبدالرحمن الاریانی نے جمال عبدالناصر دی تحریک اُتے امام یحیی دے خلاف فوجی بغاوت کردی تے ایويں ایہ حکومت زوال پذیر ہوئی۔[67]
ایران وچ زیدیہ دی حکومت طبرستان تے دیلمان وچ تشکیل پائی۔ اس سرزماں مستقل حکومت دی تشکیل دی نسبت حسن بن زید ناں دتی جاندی اے۔[68] حسن بن زید بن اسماعیل بن زید بن حسن بن علی) بن ابی طالب(ع) جو داعی کبیر کہلاندے سن، نے طبرستان وچ جس حکومت دی بنیاد رکھی اوہ سنہ 316ہجری تک قائم رہی۔ [69]
مفصل مضمون: ادارسہ
ادریس بن عبداللہ بن حسن مثنی بن حسن بن علی بن ابی طالب وی جنگ فخ توں بچ نکلنے والےآں وچوں اک سن جو سنہ 172 ہجری (بمطابق 788عیسوی) وچ مصر تے اوتھے توں مغرب (مراکش) فرار ہوئے؛ تے اوتھے دے لوگاں نوں اہل بیت تے زیدیہ دی حمایت دی دعوت دتی۔ ادریس نوں مغرب وچ پذیرائی ملی تے انھاں نے آل ادریس دی حکومت دی بنیاد رکھی۔ بربر قوم دا قبیلہ "اوبہ" ہور "زناتہ"، "زراعہ" تے "کناسہ" نامی قبائل سمیت عوام دے مختلف طبقات نے انہاں دا نال دتا تے انہاں دی حکومت قیروان توں لے کے مغربی سمت وچ بحر اوقیانوس (Atlantic Ocean) تک پھیلے ہوئے مراکشی قبائل تک پھیل گئی۔ جو حکومت ادریس بن عبداللہ نے اس انداز توں قائم کيتی سی اوہ سنہ 172 ہجری توں 375 ہجری ( 788 توں 985 عیسوی) تک قائم رہی۔ تے اس خاندان تے اغالبہ ہور خوارج دے درمیان کئی جنگاں ہوئیاں۔[70]
یمن دے علاقے صعدہ وچ ائمۂ رسی دی حکومت (280 توں 700ہجری تک) ہور ایران دے علاقے طبرستان وچ علویاں دی حکومت (250 توں 316 ہجری تک) دا تعلق زیدیہ توں سی ۔ یمن دے عوام دا مذہب زیدی اے تے جمہوریت توں قبل انہاں دے امام دا مسکن صنعا وچ سی ۔[71] موجودہ زمانے وچ زیدیاں دا اصل مسکن ملک یمن اے جتھے دی 45 فیصد آبادی شیعیان اہل بیت(ع) اُتے مشتمل اے۔[72]
اس دے باوجود کہ ائمۂ زیدیہ دی کئی متقدم تے ناکم تحریکاں سرزمین ایران وچ انجام پائاں لیکن زیدیاں دا مذہب (تے فرقہ) زید بن علی بن حسین دی وفات (بسال 122 ہجری/ 740 عیسوی) دے بعد 100 سال تک اس ملک وچ مستفر نہ ہوسکا۔ [73] زیدی تعلیمات دی تدریس نوں سب توں پہلے امام قاسم بن ابراہیم رسی حسنی، (متوفٰی 246 ہجری/ 860عیسوی ) دے بعض پیروکاراں نے رائج کیتا۔... مغربی طبرستان، سرزمین رویان، کلار تے چالوس ایران وچ پہلے زیدی مراکز قرار پائے۔[74] طبرستان وچ علوی زیدیاں دی فرمانروائی دوسری بار سنہ 301ہجری / 914 عیسوی وچ حسن بن علی اطروش المعروف بہ الناصر للحق دے ہتھوں قائم ہوئی۔ {انھاں نے دوسرے زیدیاں توں فقہی اختلافات تے شیعیان اثنا عشری دے نال قربت دی بنا پر} زیدیاں دی الگ جماعت بنام الناصریہ دی بنیاد رکھی۔ ایہ جماعت رویان تے مشرقی دیلمان وچ رائج قاسم تے ہادی دے پیروکاراں دی جماعتاں توں مختلف سی۔[75] زیدیہ دی عظمت ایران وچ آل بویہ دی حکومت دے دور وچ عروج تک پہنچی۔[76] بحر خزر دے ساحل دے ائمۂ زیدیہ دے درمیان ناصر دے بعد مشہور ترین زیدی علماء دو بھائی ـ احمد بن حسین المؤید باللہ (متوفٰی 411 ہجری/ 1020عیسوی) تے ابو طالب یحیی الناطق بالحق ـ سن جنہاں دا تعلق خاندان بطحانی توں سی ۔ ایہ دونے کسی زمانے وچ رے وچ آل بویہ دے وزیر "صاحب بن عباد" تے انہاں دے معتزلی قاضی القضات "عبد الجبار ہمدانی توں تعلق تے وابستگی رکھدے سن ۔[77] شہر بیہق، بحر خزر دی ساحلی صوبےآں توں دور مشرقی ایران وچ زیدی مذہب دی تعلیمات دا مرکز سی ۔ "ابن فندق" نے لکھیا اے کہ بیہق دے رئیس "ابو القاسم علی بن محمد بن حسین جمادی الاول سنہ 414ہجری/جولائی سنہ1023 توں کچھ عرصہ قبل چار دھڑاں ـ یعنی حنفیاں، شافعیاں، کرامیاں تے سیداں تے انہاں دے پیروکاراں، معتزلیاں (عدلیہ) تے زیدیاں دے لئے چار مدرسے تعمیر کيتے۔[78] بیہقی دے انتقال دے بعد زیدی مذہب ایران تے عراق وچ رو بہ زوال ہوگیا تے کچھ ہی عرصہ بعد رویان تے دیلمان تے گیلان وچ اپنے دور دراز دے الگ تھلگي ٹھکانےآں دے سوا باقی علاقےآں توں یکبارگی توں غائب ہويا؛ جدوں کہ الگ تھلگ علاقےآں وچ وی اسماعلیہ تے اہل سنت دی پیشقدمی دی وجہ توں کافی حد تک کمزور ہوگیا؛ اُتے زیدیاں دی دونے شاخاں ـ یعنی ناصریہ تے مؤيدیہ ـ دی چھوٹی جماعتاں سلطنت صفویہ دے آغاز تک برقرار رہیاں تے انہاں دو جماعتاں دے پیروکار اپنی محدود تعلیمات نوں زندہ رکھنے وچ کامیاب رہے؛ تے صفوی فرمانروا شاہ طہماسب دے زمانے وچ سنہ 933ہجری / 1526عیسوی وچ بحر خزر دے ساحلاں وچ باقی ماندہ زیدیاں دی اکثریت نے مذہب امامیہ اثناعشریہ اختیار کیتا۔[79]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
