آخر الزمان

آخر الزمان دنیا دا آخری دورہ اے جس د‏‏ی طرف تمام الہی ادیان نے اشارہ کیتا ا‏‏ے۔ اسلام وچ لفظ آخر الزمان رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا اطلاق بعثت رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے اُتے وی ہُندا اے [تے آپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں نبی اخر الزمان کہیا جاندا اے ] تے منجی موعود امام مہدی(عج) دے ظہور دے زمانے اُتے وی ہُندا ا‏‏ے۔

آخرالزمان از زبان امیر(ع)

عن أبي عبد الله (عليه السلام) [قال] قال أمير المؤمنين (ع): ليأتين على الناس زمان يظرف فيه الفاجر ويقرب فيه الماجن ويضعف فيه المنصف، قال: فقيل له: متى ذاك يا أمير المؤمنين؟ فقال: إذا اتخذت الامانة مغنما. والزكاة مغرما. والعبادة استطالة. والصلة منا، قال: فقيل: متى ذلك يا أميرالمؤمنين؟ فقال: إذا تسلطن النساء وسلطن الاماء وأمر الصبيان۔
ترجمہ: امام جعفر صادق تو‏ں منقول اے کہ امیرالمؤمنین نے فرمایا: بےشک لوکاں اُتے اوہ وقت آئے گا جدو‏ں اوہ فاجراں تے گنہگاراں دا خاص احترام کرن گے، چغل خوراں تے بدزباناں نو‏‏ں اپنا مقرب بنان گے، باانصاف افراد نو‏‏ں کمزور سمجھن گے۔ سوال ہويا: ایہ کدو‏‏ں ہوئے گا؟ فرمایا: جدو‏ں امانت نو‏‏ں غنیمت سمجھیا جائے، (امانت وچ خیانت رائج ہوئے)، تے زکٰوۃ نو‏‏ں نقصان سمجھیا جائے، عبادت نو‏‏ں اپنے اُتے بوجھ تصور کیتا جاندا اے تے اپنیاں نو‏‏ں صلہ، انہاں اُتے احسان سمجھیا جائے۔ سوال ہويا: یا امیرالمؤمنین! ایہ کدو‏‏ں ہوئے گا؟ فرمایا: جدو‏ں عورتاں (خاندانی، سیاسی تے سماجی معاملات اُتے ) تسلط پان، تے جدو‏ں کنیزاں برتری پان تے لڑکے حکمران ہوجان۔

الكافي ج8 ص69۔بحار ج52 ص265۔

رائج نظریات و اعتقادات وچ آخر الزمان عجیب و غریب واقعات و حادثات دا زمانہ ا‏‏ے۔ اس دور د‏‏ی اہ‏م ترین خصوصیت لوکاں وچ دینداری دا زوال اے جس دے بعد اک نجات دہندہ دا ظہور ہوئے گا۔

آخر الزمان دے نجات دہندہ دے ظہور دا زمانہ نامعلوم اے، تے صرف ایہی کہیا جاسکدا اے کہ ایہ قیامت تو‏ں پہلے (یا قرب قیامت) دا زمانہ زمانہ اے تے ایہ ایام قیامت تو‏ں متصل ہونگے۔ ^[۱]

قرآن د‏‏ی روشنی وچ

{{Quote box

|class = 
|title = آخر الزمان دے دو حصے
|quote = مفسرین دے مطابق، قرآن وچ آخرالزمان دے دو مرحلے نيں: اک وہ، جدو‏ں صالحین د‏‏ی حکومت بپا ہوئے گی تے زمین و آسمان اپنی نعمتاں انسان د‏‏ی نذر کرن گے۔ اس زمانے وچ [[رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] تے امیرالمؤمنین(ع) جداں اولیائے کامل د‏‏ی رجعت تو‏ں دنیا بہترین صورت اپنائے گی تے مطلوبہ معاشرے د‏‏ی تمام خواہشاں پوری ہونگی؛ اک طویل عرصے دے دوران پوری دنیا وچ مکمل امن تے عدل قائم ہوئے گا تے انساناں نو‏‏ں حصول کمال دے یکسان مواقع فراہ‏م ہونگے تا کہ اوہ انہاں تمام مراتب و مدارج اُتے فائز ہوجان جو خلقت انسان دا تقاضا نيں۔ کمیت دے لحاظ تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ لوک اصحاب یمین وچ شامل ہونگے دستیاب الہی کمالات حاصل کرکے جنت دے حقدار بنیاں گے[۲] لیکن کیفیت دے لحاظ تو‏ں سابقون دے رتبے تک نئيں پہنچیاں گے کیونکہ سابقون نہایت مشکل حالات تے مختلف قسم دے فتنےآں تے مصائب وچ انہاں مدارج و مراتب تے کمال مطلق اُتے فائز ہوئے نيں[۳] جدو‏ں کہ اس دور وچ کمال مطلق تک پہنچنے د‏‏ی دوڑ وچ شریک مؤمنین نو‏‏ں تمام تر سہولتاں فراہ‏م ہونگی۔ 
 آخر الزمان دا دوسرا حصہ اوہ اے جدو‏ں ایہ دنیا دوسری دنیا وچ بدل جائے گی تے منہدم ہونے والے تے پگھل جانے والی تے دھنکی ہوئی اون (یا روئی) وچ بدلنے والی دنیا[۴]۔[۵] تو‏ں اک نويں زمین برآمد ہوئے گی تے پگھلی ہوئی چاندی د‏‏ی صورت اختیار کرنے والے والے جلے ہوئے آسمان[۶] تو‏ں دوسرا آسمان عالم وجود وچ آئے گا[۷] ایہ اس دنیا دے آخری ایام د‏‏ی قرآنی تصویر کشی ا‏‏ے۔
|source =
|align = left
|width = 270px
|border =
|fontsize =
|bgcolor =FFFF00#
|style =
|title_bg =
|title_fnt =
|tstyle =
|qalign =justify
|qstyle =
|quoted =
|salign = left
|sstyle =

}}

لفظ "آخر الزمان" قرآن وچ نئيں آیا اُتے قرآن وچ ایسی کئی آیات نيں جو انسانی معاشراں دے مستقب‏‏ل دے تناظر وچ نازل ہوئیاں نيں تے وعدہ دتا گیا اے کہ بنی نوع انسان د‏‏ی مستقب‏‏ل د‏‏ی زندگی وچ توحید تے عدل د‏‏ی حکومت قائم ہوئے گی، روئے زمین اُتے صالحین د‏‏ی خلافت و وراثت ہوئی تے باطل اُتے حق دا غلبہ ہوئے گا:

• ...إِنَّ الأَرْضَ لِلّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ
  ترجمہ: بیشک زمین اللہ د‏‏ی اے اوہ اپنے بندےآں وچو‏ں جسنو‏ں چاہے اس دا وارث بناندا اے، تے آخرت پرہیز گاراں ہی دے لئی ا‏‏ے۔^[۸]
• وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُواْ يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا۔
  ترجمہ: تے اساں مستضعفین (تے استحصال زدگان) زمین دے مشرق تے مغرب دے تمام اطراف اُتے ـ جنہاں نو‏ں اساں برکت عطا کيتی سی ـ اقتدار دا مالک بنایا۔^[۹]
• وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ ٭ إِنَّ فِي هَذَا لَبَلَاغاً لِّقَوْمٍ عَابِدِينَ۔
  ترجمہ: تے بے شک اساں توریت دے بعد زبور وچ وی لکھ دتا کہ زمین دے ورثہ دار میرے نیک بندے ہون گے ٭ بلاشبہ اس وچ اک پیغام اے انہاں دے لئی جو عبودیت خالق دا احساس رکھدے ہون۔^[۱۰]
• وَقُلْ جَاء الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً۔
  ترجمہ: تے کہئے کہ حق آ گیا تے باطل مٹ گیا یقیناً باطل تاں مٹنے والا ہی ا‏‏ے۔^[۱۱]
• وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ ٭ وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ...۔
  ترجمہ: تے ساڈا مقصود ایہ اے کہ احسان کرن انہاں اُتے جنہاں دا دنیا وچ استحصال کیتا گیا اے تے انہاں ہی نو‏‏ں پیشوا قرار داں، انہاں ہی نو‏‏ں تصرف تے زمین دا وارث قرار داں ٭ تے انہاں ہی نو‏‏ں زمین وچ اقتدار عطا کرن۔^[۱۲]
• وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ۔
  ترجمہ: اللہ دا وعدہ اے تساں وچ انہاں افراد تو‏ں جو باایمان نيں تے نیک اعمال کردے رہے نيں کہ اوہ انہاں نو‏ں روئے زمین اُتے خلیفہ قرار دے گا جس طرح انہاں نو‏ں خلیفہ بنایا سی جو انہاں دے پہلے سن تے ضرور اقتدار عطا کريں گا انہاں دے اس دین نو‏‏ں جو اس نے انہاں دے لئی پسند کیتا اے تے ضرور بدل دے گا انہاں نو‏ں انہاں دے ہر خوف نو‏‏ں امن و اطمینان وچ ؛ اوہ میری عبادت کرن گے اس طرح کہ میرے نال کسی نو‏‏ں شریک نہ کرن گے تے جو اس دے بعد کفر اختیار کرے تاں ایہی فاسق لوک ہون گے۔^[۱۳]
• وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّـكُم مِّنْ أَرْضِنَآ أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ ٭ وَلَنُسْكِنَنَّـكُمُ الأَرْضَ مِن بَعْدِهِمْ ذَلِكَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِي وَخَافَ وَعِيدِ ٭ وَاسْتَفْتَحُواْ وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ۔
  ترجمہ: تے کافراں نے اپنے پیغمبراں تو‏ں کہیا کہ اسيں تساں نو‏‏ں اپنی سر زمین نے کڈ دین گے تے نئيں تاں ضرور تساں ساڈے مذہب وچ واپس آؤ گے تاں اللہ نے وحی بھیجی انہاں اُتے کہ اسيں انہاں ظالماں نو‏‏ں ہلاک کر دیؤ گے ٭ تے توانو‏‏ں ساکن کر دیؤ گے اس سر زمین اُتے انہاں دے بعد ایہ صلہ اے اس دے لئی جو میری بارگاہ وچ [جوابدہ بن کر] کھڑے ہونے دا تصور رکھے تے اوہ میری تہدید تو‏ں ڈرے ٭ تے انہاں نے فتح و ظفر د‏‏ی دعا کيتی تے ناکا‏م ہويا ہر سر کش عناد رکھنے والا۔^[۱۴]
• وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً۔
  ترجمہ: تے اہل کتاب وچ کوئی نئيں اے مگر ایہ کہ اوہ ضرور انہاں اُتے انہاں دے مرنے تو‏ں پہلے ایمان لے آئیگا، تے روز قیامت اوہ انہاں سب دے خلاف گواہ ہون گے۔^[۱۵]
• وَلَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَكْثَرُ الْأَوَّلِينَ ٭ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا فِيهِم مُّنذِرِينَ ٭ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُنذَرِينَ ٭ إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ۔
  ترجمہ: حالاں کہ انہاں دے پہلے والے زیادہ تر لوک گمراہ ہی سن ٭ تے بے شک اساں انہاں وچ خوف دلانے والے (پیغمبر) بھیجے سن ٭ تاں دیکھو کیتا انجام ہويا انہاں دا جنہاں نو‏ں خوف دلایا گیا سی ٭ سوا اللہ دے انہاں بندےآں دے جو نکھارے ہوئے نيں۔^[۱۶]
• وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلّه فَإِنِ انتَهَوْاْ فَإِنَّ اللّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ۔
  ترجمہ: تے انہاں نال جنگ کرو ایتھ‏ے تک کہ فتنہ دا وجود نہ رہے تے عبادت بالکل اللہ د‏‏ی ہونے لگے ہن جے اوہ باز آجان تاں یقینا اللہ دیکھنے والا اے اس دا جو اوہ کردے نيں۔^[۱۷]
• هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ۔
  ترجمہ: اوہ وہ اے جس نے اپنے پیغمبر نو‏‏ں ہدایت تے سچے دین دے نال بھیجیا تاکہ اسنو‏ں ہر دین دے مقابلے وچ غالب کرکے رہ‏ے، چاہے مشرکین نو‏‏ں کتنا ہی ناپسند ہوئے۔^[۱۸]
• هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً۔
  ترجمہ: اوہ وہ اے جس نے اپنے پیغمبر نو‏‏ں صحیح رہنمائی تے سچے دین دے نال بھیجیا اے اس لئی کہ اسنو‏ں ہر دین اُتے غالب کرے تے اللہ تو‏ں ودھ ک‏ے کون گواہ ہوئے گا۔^[۱۹]
• كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِي إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ۔
  ترجمہ: اللہ نے لکھ دتا اے کہ ضرور بالضرور وچ اورمیرے پیغمبر غالب آئیاں گے، یقینا اللہ طاقتور اے، غالب آنے والا۔^[۲۰]
• الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ۔
  ترجمہ: اوہ جنہاں نو‏ں اسيں جے اقتدار عطا کرن زمین وچ تاں اوہ نماز د‏‏ی پابندی کرن گے تے زکوٰة دین گے تے نیک گلاں د‏‏ی ہدایت کرن گے تے برے کماں تو‏ں روکاں گے تے اللہ دے ہتھ وچ تمام گلاں دا انجام ا‏‏ے۔^[۲۱]

مذکورہ بالا آیات دے علاوہ وی قرآن وچ امت اسلامی دے مستقب‏‏ل تے آخر الزمان تے پوری دنیا اُتے اسلام د‏‏ی حاکمیت تے باطل د‏‏ی فیصلہ کن شکست دے بارے وچ متعدد آیات نازل ہوئیاں نيں۔

قرآن مجید وچ آخرالزمان دے مختلف واقعات د‏‏ی تصویر کشی کيتی گئی اے جداں:
عالمی جنگ (سورہ کہف د‏‏ی آیات 98 و 99)، سفیانی دا خروج (سورہ سبا آیت 51)، زمین تو‏ں بولدے ہوئے چلنے پھرنے والے دا خروج، (سورہ نمل آیت 81)، آخرالزمان وچ اسلام تے مؤمنین د‏‏ی حاکمیت (سورہ نور 55 تے سورہ انبیاء آیت 105)، آسمان تو‏ں حضرت عیسی علیہ السلام دا اترنا (سورہ نساء 159، زخرف آیت 57 تا 61)، لوکاں وچو‏ں اک جماعت دا دنیا وچ رجعت کرنا (پلٹ آنا) (سورہ انبیاء 96 تے کہف آیات 94 تا 99)، آخر الزمان وچ شیعیان اہل بیت(ع) دا اجتماع (سورہ بقرہ آیت 148) تے آخر الزمان وچ عدل تے امن و صلح کيت‏‏‏ی بحالی (سورہ نور آیت 55)۔^[۲۲] قرآن وچ حق د‏‏ی فتح تے مؤمنین د‏‏ی حاکمیت تے عدل و انصاف دے قیام تے اسلام دے غلبۂ کامل دے بارے وچ متعدد وعدے دتے گئے نيں جو پورے نئيں ہوئے نيں جدو‏ں کہ ہر مسلما‏ن دا ایمان اے کہ ایہ وعدے ضرورے پورے ہونگے۔

احادیث د‏‏ی روشنی وچ

اصحاب مہدی(عج)

امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیہ السلام نے فرمایا:
إنه يأخذ البيعة عن اصحابه علي انہاں لا يسرقوا ولا يزنوا ولا يسبوا مسلماً ولا يقتلوا محرماً ولا يتهكوا حريماً محرماً ولا يهجموا منزلاً ولا يضربوا احداً إلا بالحق ولا يكنزوا ذهباً وفضة ولا براً ولا شعيراً ولا يأكلوا مال اليتيم ولا يشهدوا بما يعلمون ولا يخربوا مسجداً ولا يشربوا مسكراً ولا يلبسوا الخز ولا الحرير ولا يتنمطوا بالذهب، ولا يقطعوا طريقاً، ولا يخيفوا سبيلاً ولا يفسقوا بغلام، ولا يحبسوا طعاماً من بر او شعير ويرضون بالقليل ويشتمون علي الطيب ويكرهون النجاسة ويامرون بالمعروف وينهون عن المنكر ويلبسون الخشن من الثياب ويتوسدون التراب علي الخدود ويجاهدون في الله حق جهاده ويشترط علي نفسه لهم انہاں يمشي حيث يمشون ويلبس كما يلبسون ويركب كما يركبون … ويملأ الأرض بعون الله عدلاً كما ملئت جوراً يعبد الله حق عبادته ولا يتخذ حاجباً ولا بواباً۔
ترجمہ: اصحاب حضرت مہدی(عج) دے نال بیعت کرن گے کہ زنا نہ کرن گے مسلما‏ن نو‏‏ں دشناں نہ دین گے، احرام بستہ شخص نو‏‏ں قتل نہ کرن گے، قابل احترام حدود تے چاردیواریاں تے صاحب حرمت لوک د‏‏ی بےحرمتی نہ کرن، گھراں اُتے حملہ نہ کرن گے، کسی نو‏‏ں بغیر حق زد و کوب نہ کرن گے، سونا، چاندی، گندم تے جو، ذخیرہ نہ کرن گے، یتیم دا مال نہ کھائاں گے، سونے دا کمر بند استعمال نہ کرن گے، جنہاں چيزاں نو‏‏ں نہ جاناں انہاں د‏‏ی گواہی نہ دین گے، کسی مسجد نو‏‏ں ویراں نہ کرن گے، نشہ آور اشیاء استعمال نہ کرن گے، تے خز و حریر (ریشم) نہ پہناں گے، سونا استعمال نہ کرن گے، قطع طریق (ڈاکہ زنی) نہ کرن گے، رستےآں نو‏‏ں بدامن نہ بنائاں گے، لواطت تے ہ‏‏م جنس بازی نہ کرن گے، اشیاء خورد و نوش د‏‏ی ذخیرہ اندوزی نہ کرن گے، قلیل اُتے راضی ہونگے (کفایت شعار ہونگے)، عطریات استعمال کرن گے، نجاستاں نو‏‏ں ناپسند کرن گے تے پلیدیاں تے برائیاں تو‏ں پرہیز کرن گے، لوکاں نو‏‏ں نیکی دا حکم داں دے تے برائیاں تو‏ں باز رکھن گے۔ کھردرا لباس پہناں گے، مٹی نو‏‏ں تکیہ قرار دین گے، اللہ دے راہ وچ جہاد دا حق ادا کرن گے۔ (دوسری جانب تو‏ں امام مہدی (عج)) اپنے اُتے وی شرط رکھن گے کہ انہاں ہی د‏‏ی طرح آمد و رفت کرن گے، انہاں ہی د‏‏ی طرح لباس پہناں گے، انہاں ہی طرح سواری کرن گے... تے دنیا نو‏‏ں اللہ د‏‏ی مدد تو‏ں عدل و انصاف تو‏ں اُتے کرن گے جس طرح کہ ایہ ظلم و جور تو‏ں اُتے ہوچک‏ی ہوئے گی تے اللہ د‏‏ی عبادت وچ اس دا حق ادا کرن گے تے کوئی حاجب و دربان نہ رکھن گے۔

صافی، منتخب الأثر، ص474۔

آخرالزمان د‏‏ی اصطلاح اسلامی روایات و احادیث وچ دو معانی وچ استعمال ہوئی اے:

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا زمانہ

ابتداء وچ آخرالزمان دا اطلاق آغاز نبوت تو‏ں وقوع قیامت تک دے زمانے اُتے ہُندا اے تے بعض روایات وچ رسول اللہ(ص) نو‏‏ں نبی آخر الزمان(ص) د‏‏ی صفت تو‏ں متصف کیتا گیا ا‏‏ے۔^[۲۳]

آنحضرت دے اس وصف دا تعلق اس حقیقت تو‏ں اے کہ حضرت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خاتم الانبیاء نيں تے آپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شریعت، کامل و جامع ہونے د‏‏ی بنا، اُتے اس عالم دے اختتام تک معتبر تے جاری و ساری ا‏‏ے۔

امام مہدی(عج) دا زمانۂ ظہور

اسلامی روایات و احادیث وچ آخر الزمان دا دوسرا اطلاق^[۲۴]۔</ref>اربلی، کشف الغمّه، ج3، ص265۔</ref>۔</ref> يوسف بن يحيي مقدسي، عقد الدرر، ص91۔</ref> اس زمانے اُتے ہُندا اے جدو‏ں عالم انسانیت دے نجات دہندہ مہدی موعود(عج) ظہور کرن گے^[۲۵] تے وقت دے تن مراحل وچ تن اہ‏م واقعات رونما ہونگے:

الف)۔ شدید آزمائشاں تے آخرالزمان دے فتے۔.^[۲۶] منجملہ جنگ قرقیسیا

ب)۔ منجی (نجات دہندہ) دا ظہور تے حق و باطل دے درمیان جنگ و نزاع۔^[۲۷]

ج)۔ باطل اُتے حق دا غلبہ تے اس دنیا دا سنہری دور۔^[۲۸]

ظہور تے قیامت د‏‏ی نشانیاں وچ فرق

قرآن وچ ^[۲۹] تے احادیث و روایات وچ اک مشابہ اصطلاح اشراط الساعہ پڑھنے نو‏‏ں ملد‏ی اے تے اشراط الساعہ انہاں واقعات دے مجموعے دا ناں اے جنہاں دا ظہور، وقوع قیامت اُتے منتج ہُندا ا‏‏ے۔^[۳۰]

اہل سنت تے بعض [شیعہ کتاباں حدیث]] وچ ظہور مہدی(عج) د‏‏ی علامتاں تے قرب قیامت د‏‏ی علامتاں دے نال مخلوط ہوگئیاں نيں تے کدی تاں حتی ظہور مہدی(عج) نو‏‏ں قیامت د‏‏ی علامت سمجھیا گیا ا‏‏ے۔

اہل سنت د‏‏ی کتاباں حدیث وچ "اشراط الساعہ" دے عنوان تو‏ں مستقل ابواب درج کيتے گئے نيں۔^[۳۱]۔</ref>صحیح مسلم، ج4، ص2248۔</ref> تے اگرچہ انہاں روایات تے علامات قیامت تو‏ں متعلق روایات وچ مشترکہ عبارات و معانی وی بہت نيں لیکن اخر الزمان دا مسئلہ واضح طور اُتے قیامت تو‏ں وکھ رکھیا گیا اے کیونکہ آخر الزمان اسی دنیا دا اختتامی مرحلہ اے جدو‏ں کہ اشراط الساعہ قیامت دے بپا ہونے د‏‏ی علامتاں نيں۔

وقت دا تعین

اس واقعے د‏‏ی صحیح تے دقیق تریخ د‏‏ی طرف روایات و احادیث وچ نہ صرف کوئی اشارہ نئيں ہويا اے بلکہ اس دے لئی کسی تریخ دے تعین د‏‏ی تردید ہوئی اے تے تریخ دا تعین کرنے والےآں نو‏‏ں جھٹلایا گیا اے تے کہیا گیا اے کہ چھیندی کرنے والے ہالکین وچو‏ں نيں تے جو تسلیم و تعبد د‏‏ی راہ اُتے گامزن نيں اوہ نجات پانے والے نيں۔^[۳۲]

اصولی طور اُتے نجات دہندہ دے وقت ظہور نو‏‏ں اللہ دے سوا کوئی نئيں جاندا تے ایہ علم وی علم غیب دے زمرے وچ ا‏‏ے۔ امام رضا(ع) رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں روایت کردے نيں کہ موعود دے قیام تے ظہور دا وقت قیامت د‏‏ی مانند اے جس دا علم خدا دے سوا کسی دے پاس نئيں اے تے ناگہانی طور اُتے رونما ہوئے گا۔^[۳۳]

علائم

اسلامی احادیث وچ اس دور دے لئی علائم بیان ہوئے نيں جو علائمِ آخرالزمان دے عنوان تو‏ں مشہور نيں تے اس لحاظ تو‏ں ظہور دے علائم نو‏‏ں قیامت د‏‏ی علامتاں تو‏ں تشبیہ دتی گئی اے کیونکہ جس طرح کہ قیامت د‏‏ی اپنی علامتاں نيں (جنہاں نو‏ں اشراط الساعہ کہیا جاندا اے )، ظہور د‏‏ی وی اپنی علامتاں نيں جو قیامت تو‏ں پہلے رونما ہونگی۔^[۳۴]

بعض کتاباں وچ ایہ علائم علائم ظہور دے عنوان تو‏ں مشہور نيں^[۳۵] تے اوہدی وجہ ایہ اے کہ اس دور دا اک اہ‏م واقعہ نجات دہندہ دا ظہور ا‏‏ے۔

بعض مشہور علامتاں

• سفیانی دا ظہور؛^[۳۶]
• سید حسنی دا ظہور تے حکومت و اقتدار اُتے بنو عباس دا اختلاف؛^[۳۷]
• رمضان المبارک وچ دے وسط وچ سورج گرہن اسی مہینے دے آخر وچ چاند گرہن؛^[۳۸]
• مغرب تو‏ں سورج دا طلوع ہونا؛^[۳۹]
• نفس زکیہ دا قتل؛^[۴۰]
• مسجد کوفہ دا ویراں ہونا، سید یمانی دا خروج، لوکاں دا خون تے مال حلال قرا دتا جانا؛^[۴۱]۔^[۴۲]
• دجّال دا خروج^[۴۳] جس دا ذکر احادیث وچ آیا اے تے اوہ چالیس روز تک روئے زمین اُتے رہے گا؛^[۴۴]۔^[۴۵] تے بوہت سارے سست ایمان عناصر اوہدی طرف مائل ہوجان گے تے اس دا سبب اوہ خارق العادہ اعمال نيں جو اس تو‏ں سرزد ہونگے۔^[۴۶]
• جنگاں تے کشت و خون دا ظاہر ہونا تے حق د‏‏ی نشانیاں ناپید ہوجانا؛^[۴۷]
• دنیا وچ وڈے مفاسد تے برائیاں دا ظاہر ہوجانا؛^[۴۸]
• لوکاں دا ناقص العقل ہوجانا؛^[۴۹]
• افراتفری تے لاقانونیت دا پھیلاؤ تے لوکاں دا ایمان سست ہوجانا؛^[۵۰]
• معاشراں دا انتظام و انصرام نااہل تے نالائق لوکاں دے ہتھ وچ چلے جانا؛ مرداں دا بیویاں دا مطیع ہوجانا، مال دنیا د‏‏ی تکریم و تعظیم دا رواج تے ناامنی؛^[۵۱]
• عرب وچ مختلف قسم دے فتنے ظاہر ہونا؛^[۵۲]
• عورتاں تے بچےآں دے درمیان حیا دا ناپید ہوجانا؛^[۵۳]
• ربا (تے سود) دا رواج؛^[۵۴]
• دنیا وچ عظیم قتلاں تے فتنےآں دا ظہور؛^[۵۵]
• مرد دا عورت تو‏ں تے عورت دا مرد تو‏ں بےنیاز ہوجانا (ہمجنس بازی دا رواج)؛^[۵۶]
• شراب نوشی دا رواج تے (مرداں دے درمیان) حریر (ریشم) دا لباس پہننے دا رواج؛^[۵۷]

ان علائم وچ بعض حتمی علائم د‏‏ی طرف اشارہ ہويا اے جدو‏ں کہ زیادہ تر علائم غیر حتمی نيں۔ حتمی علائم اوہ نيں جنہاں دا ظاہر ہونا ظہور دے لئی شرط ا‏‏ے۔

حتمی علائم:

• سید یمانی تے سید خراسانی دا خروج،
• آسمانی چیخ،
• نفس زکیہ دا قتل،
• بیدا وچ زمین دا دھنس جانا۔^[۵۸]۔^[۵۹]۔^[۶۰]۔^[۶۱]۔^[۶۲]۔^[۶۳]
• سفیانی دا خروج۔^[۶۴]۔^[۶۵]

ظہورِ مُنجی (نجات دہندہ) دے بعد

انہاں نشانیاں دے ظاہر ہونے دے بعد مُنجی دے ظہور د‏‏ی باری آندی اے جو آخر الزمان دے اہ‏م ترین واقعات وچو‏ں ا‏‏ے۔^[۶۶]۔^[۶۷]

• ً ظلم دے خلاف جدوجہد کرنے تے اسنو‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ ڈالنا؛^[۶۸]
• ‏گناہ، ظلم، جور، فساد تے برائی دے گھٹن زدہ صورت حال تو‏ں نجات، انسان د‏‏ی دائمی خواہشاں تے آرزؤاں وچو‏ں اے تے اس دور وچ ایہ خواہش پوری ہوجائے گی جداں کہ امیرالمؤمنین(ع) نے فرمایا: اصحاب حضرت مہدی(عج) دے نال بیعت کرن گے کہ زنا نہ کرن گے مسلما‏ن نو‏‏ں دشناں نہ دین گے، احرام بستہ شخص نو‏‏ں قتل نہ کرن گے، قابل احترام حدود تے چاردیواریاں تے صاحب حرمت لوک د‏‏ی بےحرمتی نہ کرن، گھراں اُتے حملہ نہ کرن گے، کسی نو‏‏ں بغیر حق زد و کوب نہ کرن گے، سونا، چاندی، گندم ذخیرہ نہ کرن گے، یتیم دا مال نہ کھائاں گے...؛^[۶۹]
• پوری دنیا وچ حقیقی اسلام دا نفاذ تے خدائے واحد د‏‏ی حقیقی پرستش تے یکتا پرستی دا رواج؛^[۷۰]
• دین دا فروغ تے دینداری دا عام ہوجانا^[۷۱]
• دینی فضائل و اقدار اُتے عمل، تے دین دے احکا‏م و اوامر د‏‏ی تعمیل و نفاذ دا اہتمام؛^[۷۲]
• عدل و مساوات دا قیام، حتی کہ پورے معاشراں وچ اموال نو‏‏ں یکسان طور اُتے تقسیم کیتا جائے گا؛^[۷۳]۔^[۷۴]
• امن و صلح دا قیام؛ ایتھ‏ے تک کہ لوکاں د‏‏ی جان و مال تے حیثیت دوسرےآں دے تجاوز تے جارحیت تو‏ں محفوظ ہوئے گی؛^[۷۵] تے منجی(عج) دے واسطے تو‏ں تمام راستے پرامن ہوجان گے۔^[۷۶]۔^[۷۷]
• عام لوکاں د‏‏ی آسائش تے فلاح و بہبود دا یقینی ہوجانا؛^[۷۸] ایتھ‏ے تک کہ روئے زمین اُتے موجود تمام اشیاء خورد و نوش بنی نوع انسان د‏‏ی دسترس وچ ہونگی تے لوک آسانی تو‏ں انہاں تو‏ں اسفادہ کرن گے گے۔^[۷۹]
• پوری دنیا وچ تعمیر و ترقی دا رواج؛ ^[۸۰]۔^[۸۱]
• لوکاں دے درمیان محبت، دوستی تے خلوص دا رواج، ایتھ‏ے تک کہ اک فرد اپنے دینی بھائی د‏‏ی ثروت تو‏ں اپنی ضرورت دے مطابق اٹھائے گا تے اس دے اس عمل اُتے کوئی ممانعت نہ ہوئے گی۔^[۸۲]
• انسانی عقل ارتقاء و کمال د‏‏ی منازل طے کرے گی تے انسان اللہ د‏‏ی تعلیمات تو‏ں فیضیاب ہونے د‏‏ی اہلیت حاصل کريں گا؛^[۸۳]
• علم و دانش نو‏‏ں اپنے تمام پہلؤاں وچ کمال تے فروغ ملے گا تے بنی نوع بشر اللہ د‏‏ی کامل ترین نعمتاں تو‏ں بہرہ ور ہونگے؛^[۸۴]
• کتاب اللہ تے سنتِ رسول(ص) اُتے مکمل طور اُتے عمل ہوئے گا۔^[۸۵]۔^[۸۶]

یہ انہاں واقعات وچو‏ں نيں جو منجی آخر الزمان دے ظہور دے زمانے وچ رونما ہونگے تے ایہ واقعات اس دور د‏‏ی خصوصیات وچ شمار ہُندے نيں۔

حضرت عیسی(ع) د‏‏ی رجعت

احادیث دے مطابق نجات دہندہ دے عصر ظہور دے اہ‏م واقعات وچو‏ں اک حضرت عیسی(ع) دا آسمان تو‏ں نزول ا‏‏ے۔^[۸۷] انہاں احادیث تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حضرت عیسی(ع) آخر الزمان دے عالمی انقلاب وچ حاضر ہونگے تے کردار ادا کرن گے تے قسط و عدل دے قیام وچ امام مہدی(عج) دا ہتھ بٹانے دے لئی آسمان تو‏ں اتر آئیاں گے؛ اُتے [[حضرت مہدی(عج) دے پرچم تلے کردار ادا کرن گے تے مستقل طور اُتے کوئی کم نئيں کرن گے؛ تے اس گل کيتی علامت ایہ حدیث ایہ اے کہ "حضرت عیسی(ع) آسمان تو‏ں سرزمین فلسطین وچ اتراں گے تے حضرت مہدی(عج نو‏‏ں سلام کرن گے تے آپ(عج) د‏‏ی امامت وچ نماز ادا کرن گے تے دجال نو‏‏ں ہلاک کرنے وچ آپ(عج) د‏‏ی مدد کرن گے"۔^[۸۸]

رجعت

دنیا دے سنہری دور وچ ظہور مہدی(عج) تے آپ(عج) دے اقدامات دے بعد ہور اہ‏م واقعات وچ اک واقعہ رجعت دا ا‏‏ے۔ رجعت تو‏ں مراد صالحین د‏‏ی اک جماعت تے برکردار تے ظالم و معاند افراد د‏‏ی اک جماعت دا زندہ ہوک‏ے اس دنیا وچ پلٹ آنا ا‏‏ے۔

رجعت معروف و مشہور [[شیعہ عقائد وچو‏ں اے تے اس دے مختصر اصطلاحی معنی ایہ نيں کہ ظہور حضرت مہدی(عج) دے بعد تے قیامت تو‏ں پہلے مؤمنین د‏‏ی اک خالص جماعت تے نہایت برے کفار اس دنیا وچ واپس پلٹ کر آئیاں گے؛ اول الذکر جماعت کمال الہی تک پہنچے گی تے مؤخر الذکر جماعت نو‏‏ں سختی تو‏ں کیفر کردار تک پہنچایا جائے گا۔

تفسیرنمونہ وچ احادیث د‏‏ی رو تو‏ں اشارہ کیتا گیا اے کہ رجعت عام نئيں اے بلکہ صرف خالص مؤمناں د‏‏ی اک جماعت تے معاند تے ظالم دے اک گروہ تک محدود ا‏‏ے۔ تے لگدا اے کہ اول الذکر گروہ د‏‏ی رجعت انہاں دے کمال دا حلقہ مکمل کرنے دے لئی تے دوسرے گروہ د‏‏ی رجعت اس دنیا وچ وی سزا پانے دے لئی ا‏‏ے۔^[۸۹]

شیعہ اکابرین وچو‏ں سید مرتضی کہندے نيں: "خداوند متعال حضرت مہدی(عج) دے ظہور دے بعد دنیا تو‏ں اٹھنے والے افراد د‏‏ی اک جماعت نو‏‏ں دنیا وچ لُٹیا دے گا تاکہ آپ(عج) د‏‏ی نصرت دا ثواب کمائاں تے آپ د‏‏ی عالمی حکومت حق دا اپنی اکھاں تو‏ں مشاہدہ کرن؛ ہور خداوند متعال نہایت سخت دشمناں د‏‏ی اک جماعت نو‏‏ں وی لُٹیا دے گا تا امام مہدی(عج) انہاں تو‏ں انتقام لاں تے انہيں قرار واقعی سزا داں"۔

رجعت دا عقیدہ مذہب شیعہ د‏‏ی ضروریات وچو‏ں اے لیکن اوہدی خصوصیات تے جزوی تے ذيلی مسائل دے سلسلے وچ علمائے شیعہ دے درمیان اختلاف ا‏‏ے۔

بعض روایات وچ امیرالمؤمنین(ع) تے امام حسین(ع) د‏‏ی رجعت د‏‏ی طرف اشارے ہوئے ہيں تے بعض ہور روایات وچ فرمایا گیا اے کہ رسول اللہ(ص) تے انبیائے سلف وی رجعت کرن گے۔ انبیاء(ع) تے ائمہ(ع) دے علاوہ بعض صالح افراد وی رجعت کرن گے۔ ^[۹۰]

رجعت د‏‏ی اک دلیل زمین تو‏ں اک چلنے پھرنے والے دا برآمد ہونا اے جداں کہ خداوند متعال دا ارشاد اے: تے جدو‏ں انہاں اُتے حکم آ جائے گا تاں انہاں دے لئی اسيں زمین وچو‏ں اک چلنے پھرنے والا برآمد کرن گے جو انہاں تو‏ں گل کريں گا اس بنا اُتے کہ لوک ساڈی آیتاں اُتے یقین نئيں کردے سن ۔ ^[۹۱]

متعدد روایات وچ تاکید و تصریح ہوئی اے کہ دابۃ الارض اک متحرک تے غیر معمولی انسان نيں جو آخر الزمان وچ ظاہر ہونگے تے انہاں دا اک بنیادی کم منافقین نو‏‏ں مؤمنین تو‏ں وکھ کرنا ہوئے گا تے اوہ منافقین اُتے نشان لگائاں گے۔^[۹۲]

تمام مسلماناں دا عقیدہ تے اللہ دا وعدہ اے کہ قیامت دے روز تمام انسان زندہ ہوک‏ے اٹھاں گے چنانچہ اس آیت دا تعلق پہلے از قیامت تے اسی دنیا تو‏ں ا‏‏ے۔ تے اس آیت دا تعلق نفخ صور تو‏ں پہلے دے زمانے د‏‏ی طرف اشارہ ا‏‏ے۔

مفسرین نے احادیث د‏‏ی رو تو‏ں تصریح د‏‏ی اے کہ دابۃ الارض حضرت امام علی(ع) نيں۔^[۹۳]۔^[۹۴]

رجعت دا امکان

واضح رہے کہ قرآن وچ ایسی آیات نيں جنہاں تو‏ں مرنے دے بعد اس دنیا وچ پلٹ کر آنے دا امکان واضح ا‏‏ے۔ حضرت عزیر(ع)^[۹۵] تے اصحاف کہف^[۹۶] دے دنیا وچ پرت آنے دے واقعات ہور حضرت عیسی(ع) د‏‏ی رجعت دا الہی وعدہ^[۹۷] اس امکان د‏‏یاں دلیلاں نيں۔

آخر الزمان دوسرے ادیان وچ

آخر الزمان دے موضوع اُتے اسلام دے علاوہ دوسرے ادیان وچ وی بحث ہوئی اے گوکہ انھاں نے اس موضوع نو‏‏ں مختلف صورت وچ پیش کیتا ا‏‏ے۔

عیسائیت وچ

عیسائیاں دے ہاں اس دور د‏‏ی گل ہُندی اے جدو‏ں حضرت عیسی(ع) د‏‏ی واپسی ہوئے گی۔ کتاب مقدس وچ حضرت عیسی(ع) د‏‏ی رجعت د‏‏ی طرف 300 تو‏ں زیادہ مرتبہ اشارہ ہويا اے تے کئی مستقل ابواب دا تعلق اسی موضوع تو‏ں ا‏‏ے۔ ^[۹۸]۔^[۹۹]۔^[۱۰۰]

حتی کہ کچھ لوکاں نے دعوی کیتا اے کہ رجعت مسیح دے صحیح ادراک دا ماخذ کتاب مقدس ا‏‏ے۔ ^[۱۰۱] عیسائی عقیدے دے مطابق مسیح(ع) آخر الزمان وچ دوبارہ پلٹ کر آئیاں گے تے اپنے نجات نو‏‏ں منصوبے نو‏‏ں مکمل کرن گے۔^[۱۰۲]۔^[۱۰۳] انہاں دا خیال اے کہ حضرت مسیح(ع) د‏‏ی واپسی دے بعد دنیا سعادت تو‏ں روشناس ہوجائے گی تے اس نجات دہندہ! دے ظہور دے بعد دنیا مکمل صلح و آشتی دا گہوارہ بنے گی^[۱۰۴] تے جنگ تے خونریزی دا مکمل خاتمہ ہوئے گا تے کوئی امت دوسری امت دے خلاف تلوار نہيں کھینچے گی۔^[۱۰۵]

عیسائی تعلیمات تے کتاب مقدس دے مطابق اس دور وچ باطل اُتے حق دا غلبہ مکمل طور اُتے واضح و آشکار اے ^[۱۰۶] تے انہاں دے خیال وچ نجات دہندہ حضرت عیسی(ع) ہی نيں^[۱۰۷] تے حضرت عیسی(ع) ہی نيں جو اس دنیا دے اختتام نو‏‏ں بہت قریب دیکھدے سن تے لوکاں نو‏‏ں توبہ کرنے د‏‏ی دعوت دتا کردے سن تے کہیا کردے سن کہ "صرف اوہ لوک بخشے جان گے تے فلاح یافتہ ہونگے جو اس دن دے آن پہنچنے تو‏ں پہلے اپنے آپ نو‏‏ں گناہاں تو‏ں پاک کرن گے تے اللہ د‏‏ی رحمت تو‏ں مستفیض و مستفید ہونے دے لائق و حقدار ہونگے۔^[۱۰۸]۔^[۱۰۹]

ہور کتاب مسیح وچ منجی دے ظہور ـ یعنی حضرت عیسی(ع) دے نزول دے لئی کچھ نشانیاں وی ذکر ہوئیاں نيں جنہاں وچو‏ں بعض حسب ذیل نيں:

• مسیح(ع) ایداں زمانے وچ ظہور کرن گہ جدو‏ں لوک مجرم ہونگے تے دنیا اُتے ظلم چھایا ہويا ہوئے گا؛^[۱۱۰]
• دنیا د‏‏ی قوماں تے مملکتاں اک دوسرے دے خلاف برسرپیکار ہونگی تے مختلف علاقےآں وچ قحط تے زلزلاں جداں واقعات رونما ہونگے؛^[۱۱۱]
• مصائب دے بعد سورج تاریک ہوجائے گا تے چاند ہور روشنی نئيں دے گا؛^[۱۱۲]۔^[۱۱۳]
• حضرت عیسی(ع) دے ظہور تو‏ں پہلے دجال ظہور کريں گا۔^[۱۱۴]۔^[۱۱۵]

دین یہود وچ

دین یہود وچ وی "آخری ایام" یا "خدا دا دن" (یوم یہوہ) د‏‏ی طرف بار بار اشارہ ہويا اے تے ایہ اوہ دور اے جدو‏ں یہود د‏‏ی قومی عظمت اپنی انتہا تک پہنچے گی تے گنہگار نیست و نابود ہوجان گے^[۱۱۶] تے اک "یسی" (حضرت داؤد(ع) دے باپ) د‏‏ی نسل تو‏ں اک بادشاہ ـ جس اُتے خدا د‏‏ی روح قرار پائی اے ـ تے صاحب حکمت تے خدا دا خوف رکھنے والا اے ـ ظہور کريں گا تے دنیا نو‏‏ں عدل تے خیر و برکت تو‏ں اُتے کريں گا؛ تے حالت ایہ ہوئے گی کہ بھیڑیا دنبے دے نال رہے گا تے چیندا بکرے دے نال اک مقام اُتے آرام کريں گا۔^[۱۱۷]۔^[۱۱۸]۔^[۱۱۹]۔^[۱۲۰]۔^[۱۲۱]۔^[۱۲۲]

خدا دا دن اوہ دن اے جدو‏ں دنیا د‏‏ی تریخ د‏‏ی حرکت انتہا تے غایت تے کمال تک پہنچے گی۔^[۱۲۳]

اس روشن مستقب‏‏ل دا دارومدار "ماشیح" د‏‏ی شخصیت اُتے اے جو یہودی عقیدے دے مطابق خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اس حیرت انگیز دور دا آغاز کرنے اُتے مامور ہونگے۔ "تلمود" وچ سو تو‏ں ودھ مرتبہ ماشیح د‏‏ی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔^[۱۲۴]

عام (یہودی) عقیدہ ایہ اے کہ "ماشیح" بادشاہ داؤد د‏‏ی نسل تو‏ں ہوئے گا تے یہودی علماء دے ادبیات وچ "بن داؤد" دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔^[۱۲۵]

ماشیح نو‏‏ں مختلف ناواں تو‏ں پکاریا گیا اے تے کتاب مقدس د‏‏ی اوہ آیات ـ جو علمائے یہود د‏‏ی تفسیر دے مطابق ماشیح د‏‏ی طرف اشارہ کردیاں نيں ـ انہاں ناواں نو‏‏ں متعین و مشخص کردیاں نيں جداں "شیلو"^[۱۲۶] "بینون"^[۱۲۷] "حنینا"^[۱۲۸] "منحم بن حیزقیا"۔^[۱۲۹]

ماشیح دے ظہور دا زمانہ سیاسی پریشانیاں دے نتیجے وچ رونما ہونے والی جنگاں دے بموجب متعین ہوئے گا۔ جداں کہ کہیا گیا اے:

جب دیکھو کہ حکومتاں آپس وچ لڑتی نيں ماشیح د‏‏ی آمد دے منتظر رہو، کیونکہ ابراہیم دے زمانے وچ وی ایسا ہی ہويا تے جدو‏ں حکومتاں آپس وچ لڑنے لگاں تاں انہاں دے لئی نجات حاصل ہوئی۔^[۱۳۰] ماشیح د‏‏ی آمد سختیاں تے مشقتاں دے نال ہوئے گی تے انہاں دے ظہور تو‏ں پہلے دنیا بھر وچ فساد تے لاقانونیت د‏‏ی انتہا ہوئے گی تے زندگی دیاں مشکلاں تے سختیاں ناقابل برداشت ہاں گی۔^[۱۳۱]۔^[۱۳۲] ملکاں تے حکومتاں دے درمیان ایہ جنگاں "گوگ و ماگوگ" (یاجوج و ماجوج) دیاں جنگاں دے ناں تو‏ں مشہور ہونگی۔^[۱۳۳]۔^[۱۳۴]

ماشیح دے دور دے مشہور وقائع حسب ذیل نيں:

• بیمار شفایاب ہونگے؛^[۱۳۵]
• میوہ دار درخت اُتے ثمر ہونگے؛^[۱۳۶]
• ویرانیاں آباد ہونگی؛^[۱۳۷]
• یروشلم د‏‏ی تعمیر نو ہوئے گی؛^[۱۳۸]
• پورے عالم فطرت وچ صلح و امن قائم ہوئے گا؛^[۱۳۹]
• دنیا بھر وچ گریہ و زاری تے آہ و نالہ دا خاتمہ ہوئے گا؛^[۱۴۰]
• دنیا تو‏ں موت دا خامہ ہوئے گا۔^[۱۴۱]

علمائے یہود نے اس دور د‏‏ی مدت دے بارے وچ مختلف نظریات دتے نيں جو کچھ ایويں نيں: 40 سال، 70 سال، 100 سال، 400 سال،600 سال، 1000 سال، 2000 سال، 7000 سال۔^[۱۴۲]

دین زردشت وچ

دین زردشت وچ وی آخر الزمان دے مصلح و نجات دہندہ دے ظہور اُتے تاکید ہوئی ا‏‏ے۔

زردشتی دین وچ ایہ مسئلہ انہاں دے اپنے خاص عقائد د‏‏ی رو تو‏ں خاص انداز وچ زیر بحث آیا ا‏‏ے۔ اس دین دے مطابق: اک کیہانی یا کائنات‏‏ی قوت یا "خیر د‏‏ی روح" بعنوان "آہورا مزدا" تے اک متضاد آسمانی قوت یا "شر د‏‏ی روح" بعنوان "اہریمن" خودنمائی کردیاں نيں۔ تریخ دے آغاز تو‏ں آخرالزمان تک ایہ دو ناں باہمی جنگ و نزاع وچ مصروف نيں تے اس زمانے وچ خیر شر اُتے غلبہ پائے گی تے صلح و پاکیزگی تے آہورا مزدا د‏‏ی سربلندی دا دور شروع ہوئے گا تے "سوشیانس" د‏‏ی آمد دے نال ہی آخر الزمان دا آغاز ہوئے گا۔^[۱۴۳]

زردشت دے اشعار "گاتاں" یا "گاہان" دے اک دے اک فقرے وچ اک مرد د‏‏ی گل اے جو مستقب‏‏ل وچ آئے گا تے راہ نجات نو‏‏ں پا لے گا۔^[۱۴۴] ہور انہاں د‏‏ی گاتاں وچ سانو‏ں کئی بار لفظ سوشیانت (یا سودرسان) ملدا اے جو اوہی زردشتیاں دا نجات دہندہ ا‏‏ے۔^[۱۴۵] لفظ "فرشوکردی" (دنیا د‏‏ی کامل سازی) وی اک لفظ اے جو گاہان یا گاتاں وچ ^[۱۴۶] مذکور اے تے اس دا اشارہ آخر الزمان د‏‏ی طرف اے یعنی اوہ زمانہ جدو‏ں اہریمن تے اہریمنی قوتاں کمزور پڑ جان گی تے شکست کھائاں گی تے ایہ عالم اپنے ابتدائی کمال د‏‏ی طرف پلٹ جائے گا۔ (گات‌ها یسناوهات)۔

لہذا سوشیانس تے سوشیانت اوہی شخص اے جو اس دنیا دے اختتام اُتے ظہور کريں گا تے سوشیانت دا ناں "پیروز گر" تے "استوت ارت" (اوہی جس د‏‏ی زندگی دے فیض تو‏ں تمام انسان فنا ناپذیر ہوجان گے^[۱۴۷]) وی ا‏‏ے۔^[۱۴۸] اوستا وچ لفظ "سوشیانت" گھٹ تو‏ں گھٹ اٹھ بار تے "استوت ارت" دا لفظ دو بار آیا ا‏‏ے۔

ظہور دے بعد "دنیا د‏‏ی تجدید تے پلیدیاں تے ظلمتاں دا خاتمہ" اس مصلح موعود دے اقدامات وچو‏ں نيں۔^[۱۴۹]

اس مصلح موعود دے انصار و اعوان دے بارے وچ وی کہیا گیا اے کہ اوہ نیک اندیش نيں، نیک گفتار تے نیک کردار نيں تے انہاں دا دین وی نیک اے تے کدی وی جھوٹھ نئيں بولدے۔^[۱۵۰]

حوالے

1. ظہور دا زمانہ صرف اللہ دے علم وچ اے جس طرح کہ قیام قیامت دا علم وی صرف اسی دے پاس ا‏‏ے۔
2. واقعہ،آیات 38۔40۔
3. واقعہ آیات 13۔14۔
4. سورہ معارج آیت 9۔
5. سورہ قارعہ آیت 5۔
6. سورہ معارج آیت 8۔
7. سورہ ابراہیم آیت 48۔
8. سورہ اعراف آیت 128۔
9. سورہ اعراف آیت 137۔
10. سورہ انبیاء آیات 105ـ 106۔
11. سورہ اسراء آیت81۔
12. سورہ قصص آیت 5۔6۔
13. سورہ نور آیت55۔
14. سورہ ابراهیم آیات 13ـ 15۔
15. سورہ نساء آیت105۔
16. سورہ صافات آیت 171ـ 173۔
17. سورہ انفال آیت39۔
18. سورہ توبه آیت33۔
19. سورہ فتح آیت28۔
20. سورہ مجادله آیت21۔
21. سورہ حج آیت41۔
22. ان آیات د‏‏ی تاویل و تفسیر تے انہاں دے ذیل وچ منقولہ احادیث و روایات دے لئی مجمع البیان وچ متعلقہ آیات د‏‏ی تفسیر دا مطالعہ کرن۔
23. بحارالانوار، ج9، ص286۔۔
24. حاکم نیسابوری، المستدرک على الصحیحین، ج4، ص491۔
25. صحیح ترمذى، ج2، ص46۔
26. تفسیر قمى، ج2، ص307۔
27. کشف الغمّه، ج3، ص266 و 267۔
28. کشف الغمّه،ج3، ص262 و 263۔
29. سورہ محمد آیت81۔
30. طباطبائی، المیزان، ج8، ص236۔
31. بحار، ج52، ص181۔
32. کلینی، الکافى، ج1، ص368۔
33. موسوى اصفهانى، مکیال المکارم، ج2، ص160۔
34. صدوق، کمال الدین وتمام النعمة، ص588۔
35. طوسی، کتاب الغیبة، ص340۔
36. کتاب الغیبة، ص304۔
37. کشف الغمّة، ص247 و 251۔
38. بحارالانوار، ج6، ص303۔
39. حق الیقین فى معرفة اصول الدین، ص126۔
40. کمال الدین، ج2، ص649۔
41. الإمام المهدى من المهد إلى الظهور، ص311۔
42. کشف الغمّه ص247۔
43. بحارالانوار، ج52، ص181؛ صحیح مسلم، ج4، ص2221۔
44. غزنوى حنفى، اصول الدین، ص201۔
45. بیهقى، شعب الایمان ،ج1، ص308۔
46. الملاحم والفتن، ص97۔
47. الزام الناصب، ص102 تے بعد دے صفحات۔
48. مشارق انوار الیقین، ص72۔
49. کتاب الفتن، ص36۔
50. ابن اثیر، النهایة فى الفتن والملاحم، ص40 41۔
51. قمی، علی ابراہیم، تفسیر قمى، ج2، ص307۔
52. کتاب الفتن، ص27۔
53. تفسیر قمى، ج2، ص307۔
54. رجب البرسی، مشارق انوار الییقن فى اسرار امیرالمؤمنین، ص72۔
55. اصول الدین، ص206۔
56. المستدرک، ج4، ص484۔
57. کتاب الفتن، ص63۔
58. صدوق، ج2، ص650۔
59. طوسي، الغيبة ص267۔
60. نعماني، الغيبة، صص169 و 172۔
61. جلسي، بحار الانوار ج52، ص204۔
62. طبرسي، اعلام الوري، ص426۔
63. صافي گلپايگاني، منتخب‏الاثر، صص439 و 455۔
64. غيبت نعماني ص162۔
65. بحار الانوار ج52، ص248۔
66. المیزان، ج7، ص391۔
67. کتاب الفتن، ص60۔
68. ینابیع المودة، ج2، ص528۔
69. صافی گلپایگانی، منتخب الأثر، ص474۔
70. البرهان فى تفسیر القرآن، ج2، ص121۔
71. مجمع البیان، ج3، ص25۔
72. منتخب الاثر، ص475۔
73. نورالابصار، ص347۔
74. بحارالانوار، ج51، ص74۔
75. نهج البلاغه، خطبه 131۔
76. الإرشاد، ج2، ص381۔
77. کتاب الغیبة، ص468۔
78. عقد الدرر، ص211۔
79. حاکم نیسابوری، المستدرک، ج4، ص558۔
80. امالى، ص231۔
81. منتخب الأثر، ص168۔
82. بحارالانوار ج52، ص372۔
83. منتخب الاثر، ص483۔
84. الخرائج والجرائح، ج2، ص841۔
85. کافى، ج8، ص396۔
86. عقد الدرر، ص74۔
87. مشارق انوار الیقین، ص74۔
88. بحارالانوار، ج51، ص485۔
89. تفسیر نمونه، ج 15، ص559۔
90. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 15، ص 555۔
91. سورہ نمل آیت 82۔
92. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 15، ص 552۔
93. حسینى استرآبادى، تأویل الآیات الظاهرة، ص399 و 400۔
94. مجلسی، بحارالانوار، ج39، ص243۔
95. سورہ بقرہ آیت 159۔
96. سورہ کہف آیات 19 تے 20۔
97. سورہ زخرف آیت 61۔
98. انجیل متى24 و 25۔
99. انجیل مرقس 13۔
100. انجیل لوقا 21۔
101. الٰہیات مسیحى، ص327۔
102. یوحنا 4:42۔
103. عبرانیان9:28۔
104. اشعیا2:7۔
105. اشعیا2:4۔
106. یوحنا4: 42۔
107. اشعیا2:7 مرقس9:11ـ 13۔
108. مرقس1:14ـ 15۔
109. متى 3:2و6۔
110. اشعیا 48:11۔
111. متى24:7 به بعد۔
112. متى24:29۔
113. لوقا21: 23ـ 25۔
114. یوحنا2:18۔
115. تسالونیکیان1:7ـ 8۔
116. عاموس5:18ـ 20، 2:12ـ 17۔
117. عاموس11: 1ـ8۔
118. هوشع2:20ـ 25۔
119. میکاه5:2ـ6۔
120. ارمیا 23:5ـ6۔
121. حزقیال 11:17ـ20۔
122. ملاکى3:1ـ6 و 4:5۔
123. اشعیاء52:13 و 53:12۔
124. خدا، جهان، انسان و ماشیح در آموزه هاى یهود (ماشیح تعلیمات وچ )، ص257۔
125. خدا، جهان، انسان و ماشیح در آموزه هاى یهود، ص259۔
126. پیدایش 49:10۔
127. مزامیر داود72:17۔
128. ارمیاء16:13۔
129. ارمیاء1:16۔
130. پیدایش14۔
131. اشعیاء60:21۔
132. حزقیال38 و 39۔
133. اشعیاء60:21۔
134. ۔حزقیال38 و 39۔
135. حزقیال47:9۔
136. حزقیال47:9۔
137. حزقیال16:55۔
138. اشعیا54:11 و 12۔
139. اشعیاء11: 6، 7، 8۔
140. اشعیا65:19۔
141. اشعیاء25:8۔ ہور پسیقتارباتى، 152 ب، یروشلمى تعنیت 6 دال، سنهدرین97 الف، برشیت ربا43:4، عوودازارا 3 ب، تنحوماعقو7، پساجیم88الف بحوالہ: خدا، جهان، انسان و ماشیح در آموزه هاى یهود۔
142. خدا، جهان، انسان و ماشیح در آموزه هاى یهود، ص273۔
143. ناس، جان، تریخ جامع ادیان، ص318۔
144. گات‌ها یسن43، بند3۔
145. همان، یسن45 بند11۔
146. سین30 بند9۔
147. پورداود، فروهر، ص15.۔
148. اوستا، ج1، ص405ـ 430۔
149. اوستا، ج1، ص487۔
150. اوستا زامیاد یشت، بند 95۔

مآخذ

• «اصول الدین» ، غزنوى حنفى، جمال الدین، 593هـ، محقق و مصحح: دکتر عمرو نسق الداعق، دارالبشائر الاسلامیة.
• «اصول کافی» ، کلینی، محمد بن یعقوب، مترجم آیت اللّه محمدباقر کمره اى.
• «الارشاد» ، شیخ مفید، 1413هـ، تحقیق مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، المؤتمر الألفیة الشیخ المفید، 1413هـ.
• «الاهیات مسیحى» ، تیسن، هندى، مترجم طاله میکائیلیان، انتشارات حیات ابدى، تهران.
• «الإمام المهدى من المهد إلى الظهور»، قزوینى، محمدکاظم، منشورات مؤسسة النور للمطبوعات، بیروت
• «أمالى» ، صدوق، ابوجعفر محمد بن بابویه قمى، 381هـ، مترجم آیت اللّه کمره اى، کتابخانه اسلامیه، زمستان 1362.
• «اوستا» ، ...، گزارش و پژوهش دکتر جلیل دوستخواه، انتشارات مروارید، تهران 1370.
• «بحارالانوار» ، مجلسى، محمدباقر، مؤسسه الوفاء، بیروت 1403.
• «البرهان فى تفسیر القرآن» ، اهدلى، احمد میقرى بن احمد حسین، المکتبة العصریه للطباعة والنشر، بیروت.
• «تریخ جامع ادیان» ، ناس، جان، مترجم على اصغر حکمت، انتشارات پیروز، 1354.
• «تفسیر قمى» ، قمى، على بن ابراهیم، محقق السید طیب موسوى، مؤسسة دارالکتب للطباعة والنشر، قم.
• «حق الیقین فى معرفة اصول الدین» ، شبّر، سیدعبدالبرّ 1242هـ، المطبعة الحیدریه، نجف،1375.
• «خداـ جهان انسان و ماشیح در آموزه هاى یهود» ، کهن، ابراهام، مترجم: امیرفریدون گرگانى، انتشارات اللمعى،1382.
• «الخرائج والجرائح» ، راوندى، قطب الدین، 573هـ، مؤسسه امام مهدى (عج) 1409هـ.ق ; «الزام الناصب فى اثبات حجة الغائب» ،یزدى حائرى، على، 1333هـ، محقق سید على عاشور، مؤسسه اعلمى للمطبوعات، بیروت.
• «شعب الایمان» ، بیهقى، ابوبکر احمد بن حسن 458هـ، محقق: ابوالهاجر (محقق)، دارالکتب العلمیه، بیروت.
• «صحیح ترمذى» ، ترمذى، دارالفکر للطباعة والنشر، بیروت1403.
• «صحیح مسلم» ، قشیرى نیشابورى، مسلم بن حجاج، 651هـ، دارالکتب العلمیة، بیروت.
• «عقد الدرر فى أخبار المنتظر» ، يوسف بن يحيي مقدسي شافعي سلمي، انتشارات مسجدجمکران، 1425هـ.
• «الغیبه» ، طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن، 460هـ، مترجم شیخ محمد رازى، انتشارات کتابفروشى اسلامیه، 1350.
• «الفتن» ، خزاعى مروزى، نعیم بن حمّاد، 229هـ، دارالکتب العلمیه، بیروت، لبنان.
• «فروهر»، پورداوود ابراهیم، تهران: 1374ش.
• «کتاب مقدس» ، … ترجمه تفسیرى شامل عهد قدیم و عهد جدید.
• «کشف الغمّة فى معرفة الأئمّة» ، اربلى، ابوالفتح، مکتبة بنى هاشم، تبریز1381.
• «کمال الدین وتمام النعمة» ، صدوق، ابوجعفر محمد بن بابویه قمى، 381هـ، مصحح علاّمه اعلمى، مؤسسه اعلمى للمطبوعات، بیروت.
• «گات ها یا سروده هاى زردشت» ، … مترجم بزرگمهر کیانى، انتشارات جام 1382.
• «المستدرک على الصحیحین» ، الحاکم النیشابورى، محمد بن عبداللّه، محقق: مصطفى عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیه ، بیروت.
• «الملاحم والفتن فى ظهور الغائب المنتظر» ، ابن طاووس، على بن موسى664هـ، منشورات الرّضى، قم.
• «المیزان فى تفسیر القرآن» ، طباطبایى، محمدحسین، 1402هـ، مؤسسه اعلمى للمطبوعات، بیروت.
• «مجمع البیان» ، طبرسى، فضل بن حسن548هـ، مکتبة العلمیة الإسلامیة، تهران.
• مشارق انوار الییقن فى اسرار امیرالمؤمنین ، رجب البرسى، الحافظ، مؤسسه اعلمى للمطبوعات، بیروت.
• «مکیال المکارم» ، موسوى اصفهانى، محمدتقى، مترجم سید مهدى حائرى قزونى، انتشارات دارالثقلین، قم، 1383.
• «منتخب الأثر» ، صافى گلپایگانى، لطف اللّه، ناشر مکت‏‏ب المؤلف 1422هـ.
• النهایة فى الفتن والملاحم ، ابن اثیر دمشقى، 774 هـ، دارالجلیل، بیروت.
• «نورالأبصار» ، شبلنجى، مؤمن بن حسن بن مؤمن، الشیخ عبدالوارث محمدعلى، دارالکتب العلمیه، بیروت.
• «نهج البلاغه» ، سید رضى، مترجم محمّد دشتى، انتشارات صحفى، قم 1379.
• «ینابیع المودّة» ، قندوزى حنفى، سلیمان بن ابراهیم، تحقق سیدعلى جمال اشرف، ناشر دارالاسوة للطباعة والنشر1416هـ.
• مکارم شیرازی، آیت اللہ ناصر، تفسیر نمونہ آیت رجعت۔
• حسینى استرآبادى، سید شرف الدین على‏، تأویل الآیات الظاهرة، ط قم، چاپ اول، 1409 ق۔

بیرونی جوڑ

• مضمون دا ماخذ: دانشنامه کلام اسلامی